0% found this document useful (0 votes)

9 views441 pages

Full Course

The document appears to be a technical or instructional text containing various sections with headings and subheadings, possibly related to data or information processing. It includes references to specific methodologies, data types, and evaluation criteria. The content is fragmented and includes various symbols and notations that suggest a complex structure or coding system.

Uploaded by

rajandas369

We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.

Available Formats

Download as PDF, TXT or read online on Scribd

0% found this document useful (0 votes)

9 views441 pages

Full Course

Uploaded by

rajandas369

We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.

Available Formats

Download as PDF, TXT or read online on Scribd

You are on page 1/ 441

gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

1.1 ef}uf]lns cj:yf÷:j?k M lsl;d / ljz]iftfx? -g]kfn kl/ro ! b]lv !^ k]h_

1.2 /fhgLlts e"uf]n
1.3 xfjfkfgL / hn;Dkbf M l:ylt / dxTj -!! / !@_
1.4 jg;Dkbf M cj:yf / dxTj tyf jg ljgfzsf sf/0f / ;+/If0fsf pkfox? -!*& b]lv @)% k]h _
1.5 k|rlnt k|d'v wd{, hfthflt, efiffefifL / ;+:s[lt -efiff kl/jf/ @$$ k]h, hft !*&_

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
1.1 ef}uf]lns cj:yf÷:j?k M lsl;d / ljz]iftfx?
! ljZjdfglrqdf g]kfnnfO lrgfpg'xf]; . %
@ w/ftlno :j?ksf] cfwf/df g]kfnnfO s;/L juL{s/0f ul/Psf] 5 < %
# g]kfnsf] ef}uf]lns cj:yfn] hglhjgdf kf/]sf] k|efj n]Vg'xf]; . %
$ lxdfnL k|b]zsf] xfjfkfgLn] hglhjgdf kf/]sf] k|efj n]Vg'xf]; . %
% kxf8L k|b]zsf] xfjfkfgLn] hglhjgdf kf/]sf] k|efj n]Vg'xf]; . %
^ t/fO k|b]zsf] xfjfkfgLn] hglhjgdf kf/]sf] k|efj n]Vg'xf]; . %
& g]kfnnfO ef}uf]lns cfwf/df s;/L ljefhg ug{ ;lsG5 < rrf{ ug{'xf]; . %
* l6Kk0fL n]Vg'xf]; M @=%
lxdfnL k|b]z, r'/] >[vnf, dxfef/t kj{t, ;u/dfyf lxdfn, kf/L sf lhNnf, uf}l/z+s/ lxdfn, sf7df08f}
pkTosf, dWoe"dL, 3f;] d}bfg, ltlnrf] tfn, c?0f pkTosf, lxd /]vf
( ;u/dfyf r9g] klxnf] % k'\?if / dlxnfsf] gfd n]Vg'xf]; .
!) ef}uf]lns cfwf/df g]kfnsf % 7'nf / ;fgf lhNnf n]Vg'xf]; .

1.2 /fhgLlts e"uf]n

! /fhg}lts e"uf]n eg]s\f] s] xf] < cfly{s ljsf;df o;sf] dxTj n]Vg'xf]; .
@ /fhg}lts cfwf/df g]kfnsf] ef}uf]lns ljefhg sf] ljsf;qmd n]Vb} xfnsf]
cj:yf jf/] rrf{ ug{'xf]; .
# k|b]z g+= @ sf] af/]df rrf{ ug{'xf]; .
$;'b'/klZrd k|b]zsf] jf/]df n]Vb} s0ff{nL k|b]zsf] ljz]iftf n]Vg'xf]; .
1.3 xfjfkfgL / hn;Dkbf M l:ylt / dxTj
! xfjfkfgLsf] cfwf/df g]kfnnfO s;/L ljefhg ul/Psf] 5 < n]Vg'xf]; .
@ g]kfnsf] xfjfkfgL sf] ljz]iftfx? n]Vg'xf]; .
# hn;Dkbfsf] ;Defjgfx? af/] rrf{ ug{'xf]; .
jf g]kfndf hn;Dkbfsf] :yLtL n]Vg'xf]; .
$ g]kfnsf] cfly{s ljsf;df hn;Dkbfsf] dxTj n]Vg'xf]; .
7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
1.1 ef}uf]lns cj:yf÷:j?k M lsl;d / ljz]iftfx?

1.4 jg;Dkbf M cj:yf / dxTj tyf jg ljgfzsf sf/0f / ;+/If0fsf pkfox?

g]kfndf ag;Dkbfsf] cj:yf n]Vg'xf]; / o;sf] dxTj n]Vg'xf]; .
ag ljgf;sf] sf/0f / ;+/If0fsf] pkfo n]Vg'xf]; .
xl/of] jg g]kfnsf] wg eGg] egfOnfO k'i6L ug{'xf]; .
1.5 k|rlnt k|d'v wd{, hfthflt, efiffefifL / ;+:s[lt
! g]kfndf k|rlnt wd{x? jf/] 5f]6s/Ldf jofg ug{'xf]; .
@ lxGb' wd{ / af}4 wd{ af/] n]Vg'xf]; .
# g]kfndf cfbLjf;L hghftLx? nfO s;/L jlu{s/0f ul/Psf] 5 < 5f]6s/Ldf
n]Vg'xf]; .
$ hfthftL eg]sf] s] xf] < nf]kpGd'v hftL / jf;:ynsf] lhNnf n]Vg'xf]; .
% g]kfnsf] k|d'v efiffx? jf/] rrf{ ug{'xf]; .
^ rf/ j]b / pka]bsf] gfd n]Vg'xf]; .
7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
1.5 k|rlnt k|d'v wd{, hfthflt, efiffefifL / ;+:s[lt

^ d':nLdn] ug{] % k|sf/sf] k|fy{gfsf] jf/]df n]Vb} as/ Obsf] jf/]df n]Vg'xf]; .
& k~rsGofsf] gfd n]Vb} dGrfd[tdf s] s] x'G5g n]Vg'xf]; .
* b; bfgdf s] s] kb{5 <
( af}4 wd{sf] u|Gy s] xf] < cfi6f+uLs dfu{sf] af/]df rrf{ ug{'xf]; .
!) af}4 wd{sf] ljxf/x? n]Vg'xf]; . rf/ cfo{ ;To s] s] x'g <

Area,
Boarder,
Clock,
Distance,
Extra

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
1.1 ef}uf]lns cj:yf÷:j?k M lsl;d / ljz]iftfx?
ljZjdfg lrqdf g]kfn
ljZjsf] s"n If]qkmnsf] )=)# k|ltzt / Plzofsf] )=# k|ltzt e"–efu cf]u6\g] g]kfnsf] If]qkmn !,$&,!*! au{
lsnf]ld6/ -%^,*@& au{ dfOn_ 5 .
g]kfn ef/t eGbf @@ u'0ff / rLg eGbf ^% u'0ff ;fgf] 5 .
g]kfnsf] k"j{ klZrd nDafO{ **% lsnf]ld6/ / pQ/ blIf0f rf}8fO{ al9 @$! lsnf]ld6/ / sd !$% lsnf]ld6/ -cf}ift
!(# lsnfld6/_ 5 .
g]kfn @^) @@Ú pQ/L cIff+;b]lv #)) @&Ú pQ/L cIff+; jLr / *)) $Ú k"jL{ b]zfGt/b]lv **)+ !@Ú k"jL{ b]zfGt/ jLr
/x]sf] 5 eg] pt/df lrgsf] :j;fl;t If]q ltAat / k'j{, klZrd / blIf0fdf ef/tsf ljleGg % k|b]z /x]sf] 5 .
g]kfnsf] k|fdfl0fs ;do u|LgjLr Meantime eGbf % 306f $% dLg]6 rnfv 5 h'g uf}/Lz+s/ lxdfn glhssf] *^)
!%Ú k"jL{ b]zfGt/nfO{ cfwf/ dflg @)$@.!.! ut] lgwf{/0f u/]sf] xf] .
g]kfnaf6 ;a}eGbf ghLssf] vf8L a+ufnsf] vf8L !!@^ lsnf]dL6/ 6f9f 5 eg] a+unfb]zaf6 @& ls=ld= / e'6fgaf6
g]kfn #@ ls=dL 6f9f 5 .
;u/dfyfsf] b]z / uf}td a'4sf] hDd :yn n'DjLgL ePsf] b]z elg ljZjdf kl/lrt g]kfn slxn] klg pklgj]z x'g
gk/]sf] ;fj{ef}d;Qf ;DkGg d'n's xf] .
7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
@_ g]kfnsf] w/ftlno :j?ksf] j0f{g ug{'xf];\ .
@_ g]kfnsf] w/ftlno :j?ksf] j0f{g ug{'xf];\ .
g]kfnsf] ef}uf]lns :j?knfO{ lxdfnL k|b]z, kxf8L k|b]z, t/fO{ k|b]z u/L # efudf
ljefhg ul/Psf] 5 .
Height, Percentage, Parts, population, Custum, culture (HPP
PCC)
p k/ efhf, efh ;w} k];fxf
pM prfO
;d'b| ;txjf6 sl/j #))) b]lv **$* ld= /x]sf]
kM k|ltzt
g]kfnsf] s'n e'efusf] !% k|ltzt e'efu cf]u6]sf]
/M /xg;xg
afSnf n'uf nufpg], hfF8, 5\ofª vfg], hGd jf/ cg';f/ gfd /fVg], 3\o" /fv]sf]
lrof vfg] 1.1 ef}uf]lns cj:yf÷:j?k M lsl;d / ljz]iftfx?
7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

efM efu
d'Vo lxdfn, lelq lxdfn / l;dfGt lxdfn ul/ # k|sf/df ljefhg ul/Psf]
hfM hft
ysfnL, z]kf{, ofVvf, dfkmfnL{, ef]6] h:tf hfthftLsf] j;f]jf; /x]sf]
efM efiff
ef]6jd{]nL efiff kl/jf/sf] z]kf{, ysfnL efiffx? af]Ng]
hfM hg;Vof
g]kfnsf] s'n hg;+Vofsf] ^=$# k|ltzt dfq hg;Vof /x]sf] / hg3gTj Go"g /x]sf], hgzlQmsf] cefj ;d]t x'g
;Sg] cj:yf /x]sf] .
;M ;:s[lt
ltAjlt ;fdlhs ;f:s[lt hglhjg, tfdfsf ef8f ;hfo/ /fVg], u'DJjfdf hfg], 7'nf 7'nf uxgfx? nufpg], d[To'
;:sf/ 8fF8fdf ug{] / dfg] jgfpg]
w}M wd{
af]Gkf] / af}4 wd{ dfGg], nfdf nfO k'/f]lxt dfGg]

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
kxf8L k|b]z
pM prfO
;d'b| ;txjf6 sl/j ^)) b]lv #))) ld= /x]sf]
kM k|ltzt
g]kfnsf] s'n e'efusf] ^* k|ltzt e'efu cf]u6]sf]
/M /xg;xg
v}h8L ehg ufpg], afng v]Ng], b]j;L e}nf] v]Ng], bz}df l6sf nufpg], vf]nfsf] lsgf/df bfxf ;:sf/ ug{], bf}/f ;'/jfn ;6{kfO6 s't f{ ;'?jfn, u'Gof} rf]nL nufpg] ub{5g .
efM efu
r"/] >]0fL, dxfef/t kj{t / dWo e'dL ul/ # k|sf/df ljefhg ul/Psf]
hfM hft
kxf8L a|fDx0f, sfdL, bdfO nufot e'M e'h]n, tfM tfdfª, kx/L, ;'g'jf/, k|mL, b'/f, u'? ª
h:tf hfthftLsf] j;f]jf; /x]sf]
efM efiff
d'Vo ul/ ef/f]kf]nL efiff kl/jf/ g]kfnL efiff af]Ng] w]/} dflg; 5g eg] oxfF ef]6jd{]nL efiff kl/jf/sf] tfdfª, u'?ª, du/ nufotsf] efiffx? af]Ng] ub{5g .
hfM hg;Vof
g]kfnsf] s'n hg;+Vofsf] $#= k|ltzt dfq hg;Vof /x]sf] / hg3gTj Go"g /x]sf], hgzlQmsf] cefj ;d]t x'g ;Sg] cj:yf /x]sf] .
;M ;:s[lt
bfn eft t/sf/L nufot u'Gb|'s / l9uf] vfg], lzj/fqL, /fdgjdL, s[i0fhGdfi7dL, bz}, ltxf/, lth h:tf rf8 kj{ dfGg] . /f]bL lut ufpg], c;f/] lut ufpg] kxf8L ;:s[lt xf] .
w}M wd{
lxGb' wd{ dfGg] w]/} dflg; eP klg tfdfª, u'?ª hfltn] af}4 wd{ dfGg] ub{5g .
k]zfM k]zf
s[lif, kmnkm'n v]tL, ko{6g Aoj;fo ug{], Aofkf/ Aofj;fo ub{5g .
;fM ;fdflhs
;fdlfhs ?kdf hflto e]befj ePsf], ;d'bfodf Pstf, ;lx:0f'tf, efOrf/f sfod ePsf]
xfM xfjfkfgL
a;fO of]Uo xfjfkfgL ePsf], lxpbdf sd hf8f] x'g], xfjfkfgLsf] sf/0fn] hg;Vofsf] rfk /x]sf], zx/s]Gb|Lt hg;Vofsf] rfk /x]sf] .

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
g]kfnsf] hghLjgdf ef}uf]lns cj:yfn] kf/]sf] k|efj M
;lbof}+ b]lv dflg; / k|s[ltsf aLr ulx/f] ;DaGw /xb} cfPsf] 5 . k|fs[lts ;|f]t ;fwg / ef}uf]lns jftfj/0fsf] cj:yf cg';f/
dflg;n] cfˆgf]nfO{ ;dfof]hg ub}{ cfPsf] kfOG5 . g]kfn klg ljljw ef}uf]lns :j?kdf /x]sf] d'n's x'gfn] :jefljs ?kdf
g]kfnsf] hghLjg klg ef}uf]lns ljljwtfsf] pkh xf] .
g]kfn lxdfn, kxf8 / t/fO{ ltg leGbfleGb} ef}uf]lns ;+/rgfdf /x]sf] b]z x'Fbf x/]s k|b]zdf dflg;sf] lhjgz}nL k[ys k[ys
?kdf /x]sf] kfOG5 .
-s_ lxdfnL k|b]z M pQ/L lxdfnL If]q lgs} ljs6, 708f / ;'Vvf ePsf]n] ToxfFsf dflg;x?nfO{ v]tLkftLaf6 lhljsf]kfh{g ug{
ufx|f] kb{5 . l;ldt vfB afnL / d'Vo ?kdf kz'kfng, hl8a'l6 ;+sng / ko{6g h:tf lqmofsnfkdf ;+nUg eO{ lhljsf]kfh{gnfO{
;xh agfPsf] kfOG5 . :yfg ljz]ifsf] sf/0f ;xh cf}ifwL pkrf/sf] cefj, lzIffsf] cefj Pjd\ ljsf;sf k'jf{wf/x?sf] kx'Fr
gePsf] sf/0f ck]Iffs[t ?kdf cf}ift pd]/ -afRg] pd]/_ sd /x]sf] kfOG5 . ljljw /xg;xg, e]ife'iff, rf8kj{, ;fdflhs Pjd\
;f+:s[lt :j?k /x]sf] kfOG5 .
-v_ kxf8L k|b]z M ck]Iffs[t ?kdf lxdfnL k|b]z eGbf ;'ud o; If]qdf ljljw hfthftLsf] /xg;xg, e]ife'iff, ;fdflhs Pj\d
;f+:s[lts ?kdf /x]sf] kfOG5 . glb, lsgf/, kpkTosf, j]zL6f/ cflb ljljw k|sf/sf] ef}uf]lns agfj6 /x]sf] kfOG5 . d'Vo ?kdf
wfg, ds}, ux'F, sf]bf] h:tf vfBafnL Pj\d ljljw k|sf/sf kmnk'mn Pjd\ gub]afnL cfocfh{gsf k|d'v ;|f]t x'g\ . k|r'/ 3fF;]d}bfg
ePsf] sf/0f kz'kfng Joj;fosf] nflu pQd 7fpF xf] .
-u_ t/fO{ k|b]z M ;dy/ t/fO{sf] d}bfg s[lifsf nflu lgs} pj{/ 5 . dlnnf] kfFuf] df6f], l;rfO{sf] ;'ljwf / pi0f xfjfkfgLsf] sf/0f
t/fO{ g]kfns} cGg e08f/ xf] . clwsf+z dflg;x? s[lifdf lge{/ 5g\ eg] ef/lto ;+:s[ltsf] clws k|efj /x]sf] kfOG5 . lxdfnL
tyf kxf8L k|b]zsf] t'ngfdf ef}uf]lns ;xhtfsf] sf/0f o; If]qdf hg3gTj klg ;a}eGbf pRr 5 .
7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
g]kfnsf] hghLjgdf ef}uf]lns cj:yfn] kf/]sf] k|efj M
;lbof}+ b]lv dflg; / k|s[ltsf aLr ulx/f] ;DaGw /xb} cfPsf] 5 . k|fs[lts ;|f]t ;fwg / ef}uf]lns jftfj/0fsf] cj:yf cg';f/
dflg;n] cfˆgf]nfO{ ;dfof]hg ub}{ cfPsf] kfOG5 . g]kfn klg ljljw ef}uf]lns :j?kdf /x]sf] d'n's x'gfn] :jefljs ?kdf
g]kfnsf] hghLjg klg ef}uf]lns ljljwtfsf] pkh xf] .
g]kfn lxdfn, kxf8 / t/fO{ ltg leGbfleGb} ef}uf]lns ;+/rgfdf /x]sf] b]z x'Fbf x/]s k|b]zdf dflg;sf] lhjgz}nL k[ys k[ys
?kdf /x]sf] kfOG5 .
-s_ lxdfnL k|b]z M pQ/L lxdfnL If]q lgs} ljs6, 708f / ;'Vvf ePsf]n] ToxfFsf dflg;x?nfO{ v]tLkftLaf6 lhljsf]kfh{g ug{
ufx|f] kb{5 . l;ldt vfB afnL / d'Vo ?kdf kz'kfng, hl8a'l6 ;+sng / ko{6g h:tf lqmofsnfkdf ;+nUg eO{ lhljsf]kfh{gnfO{
;xh agfPsf] kfOG5 . :yfg ljz]ifsf] sf/0f ;xh cf}ifwL pkrf/sf] cefj, lzIffsf] cefj Pjd\ ljsf;sf k'jf{wf/x?sf] kx'Fr
gePsf] sf/0f ck]Iffs[t ?kdf cf}ift pd]/ -afRg] pd]/_ sd /x]sf] kfOG5 . ljljw /xg;xg, e]ife'iff, rf8kj{, ;fdflhs Pjd\
;f+:s[lt :j?k /x]sf] kfOG5 .
-v_ kxf8L k|b]z M ck]Iffs[t ?kdf lxdfnL k|b]z eGbf ;'ud o; If]qdf ljljw hfthftLsf] /xg;xg, e]ife'iff, ;fdflhs Pj\d
;f+:s[lts ?kdf /x]sf] kfOG5 . glb, lsgf/, kpkTosf, j]zL6f/ cflb ljljw k|sf/sf] ef}uf]lns agfj6 /x]sf] kfOG5 . d'Vo ?kdf
wfg, ds}, ux'F, sf]bf] h:tf vfBafnL Pj\d ljljw k|sf/sf kmnk'mn Pjd\ gub]afnL cfocfh{gsf k|d'v ;|f]t x'g\ . k|r'/ 3fF;]d}bfg
ePsf] sf/0f kz'kfng Joj;fosf] nflu pQd 7fpF xf] .
-u_ t/fO{ k|b]z M ;dy/ t/fO{sf] d}bfg s[lifsf nflu lgs} pj{/ 5 . dlnnf] kfFuf] df6f], l;rfO{sf] ;'ljwf / pi0f xfjfkfgLsf] sf/0f
t/fO{ g]kfns} cGg e08f/ xf] . clwsf+z dflg;x? s[lifdf lge{/ 5g\ eg] ef/lto ;+:s[ltsf] clws k|efj /x]sf] kfOG5 . lxdfnL
tyf kxf8L k|b]zsf] t'ngfdf ef}uf]lns ;xhtfsf] sf/0f o; If]qdf hg3gTj klg ;a}eGbf pRr 5 .
7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

u= t/fO{ k|b]zM—
;d'Gb| ;txb]lv &) dL6/ eGbf dfly ^)) dL6/ ;Ddsf] If]qnfO{ t/fO{ k|b]z elgG5 .
g]kfnsf] s"n If]qkmnsf] !& k|ltzt e"–efu o;n] cf]u6]sf] 5 .
of] k|b]zsf] pQ/ blIf0f rf}8fO{ @%–#) lsnf] dL6/ km}lnPsf] 5 .
o; If]qn] g]kfnsf] @) lhNnfnfO{ ;d]l6Psf] 5 .
s"n hg;+Vofsf] ============= k|ltzt o; If]qdf a:5g\ .
o; If]qdf d}lyln, ef]hk'/L, cjlw, yf? h:tf efiff ;d'bfosf] dflg;sf] a;f]af; 5 / ef/tLo ;+:s[ltsf] clws k|efj 5 .
clt pAhgzLn e"ld ePsf]n sf/0f o; If]qnfO{ cGgsf] e08f/ elgG5 .
t/fO{nfO{ d'Vot # efudf afl8Psf] 5 M—
vf; t/fO{ M— ;d'Gb| ;txb]lv @)) dL6/;Ddsf] e"–efunfO{ vf; t/fO{ elgG5 . o;n] s"n e"–efusf] !#=% k|ltzt e"–efu cf]u6]sf] 5 .
efj/ k|b]z M— t/fO{sf] pQ/ / r'/] kj{t dfnfsf] blIf0f ;f“3'/f] k]6LnfO{ efj/ k|b]z elgG5 . o;sf] k"j{ klZrd nDafO{ !@%–$)) lsnf]
dL6/ / pQ/ blIf0f rf}8fO{ !)–!% lsnf] dL6/ kb{5 . o; If]qdf cNkcjlwsf vx/] gbLx? aUb5g\ . rf/sf]z] emf8L o;} If]qdf kb{5 .
leqL dw]z M—
kxf8L k|b]zsf s]xL lhNnfx? ;d]t ;d]l6P/ leqL dw]zsf] lgdf{0f ePsf] kfO{G5 . dxfef/t >]0fLsf] blIf0f / r'/] >]0fLsf]
dflysf] efunfO{ leqL dw]z elgG5 . o;sf] rf}8fO{ !^ lsnf] dL6/ ;Dd 5 / s"n If]qkmnsf] *=% k|ltzt e"–efu cf]u6]sf] 5 . leqL dw]zdf
pbok'/, bfª, l;Gw'nL, lrtjg, gjnk/f;L, ;'v]{t / dsjfgk'/ u/L & lhNnf kb{5g\ .
7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

प्रदे श नम्बर १ को बबशेषता

प्रदे शमा ताप्लेजङ
ु , संखव
ु ासभा र सोलख
ु म्
ु बसु हित तीन जिल्ला हिमाल, उदयपरु , खोटाङ, ओखलढुंगा, भोजपरु , धनकुटा, तेह्रथम
ु , पााँचथर, इलामसहित आठ
जजल्ला पिाड तथा झापा, मोरङ र सुनसरी तराईका जजल्ला रिे को
......... मिानगरपाललका, ..... उपमिानगर, ... नगर र ...... वटा गाउाँ पाललका गरर .... स्थाननय ननकाय छन ् ।
२५ िजार ९ सय ५ वगग ककलोलमटर क्षेत्रफल र िनसंख्या ४५ लाख ३४ िजार ९ सय ४३ छ । पव ु म
ग ा भारत पजचचममा प्रदे श २ र ३ र उतरमा चचन
यो प्रदे शको ससमाना िो ।
ववं सं. २०६८ को जनगणनानुसार जनघनत्व १७५ दशमलव ०६ छ ।
प्रदे श नम्बर १ को जनसंख्या र भौगोललक क्षेत्रफलले नेपालको १७ प्रततशत हिस्सा ओगटे को छ । प्रदे शमा साक्षरता दर ६५ प्रततशत छ ।
प्रदे शमा भौगोललक, िावापानी, सभ्यता, संस्कृनतको विविधता छ ।
ववचवको सवोच्च लशखर सगरमाथासहित ८ िजार लमटरमाचथका ५ हिमाल मकालु, लोत्से, कन्चनजंगा र कुम्भकणग हिमाल छ ।
सगरमाथा राजरिय ननकुञ्ि, कन्चनजंघा संरक्षण क्षेत्र र कोसी टप्पु वन्यजन्तु आरक्ष यिीं छ ।
धनकुटाको त्रत्रवेणीबाट सुरु भएर चीनको ततब्बतसम्म पुगेको एलसयाकै लामो अववच्छे हदत पवगत र यिी पवगत शंखलामा छ भने गुरााँसको राजधानी
तीनजुरे–लमल्के जलजले क्षेत्र तथा जैववक ववववधताले भररपूणग वन जंगल यिीं पछग न ् ।
नेपालको कुल तनकासीको ४१ दशमलव ४ प्रततशत प्रदे श १ को छ ।
यो प्रदे शको सामाजजक जनजीवनमा जुन प्रकारको ववववधता र समग्रता पाइन्छ । उत्तरी तछमेकी र दक्षक्षणी तछमेकीसाँग आचथगक सामाजजक, कारोबार
बराबरी िुन सक्ने सम्भावनाको प्रचुरता पाइन्छ । जोगबनीदे खख ककमाथांकासम्मको राजमागगलाई ववस्तार गरे अन्तरागजरियस्तरमा समेत यो प्रदे श
एउटा गिककलो आचथगक नाकाको रूपमा स्थावपत िुने ।
मध्यपिाडी लोकमागगले १४ जजल्लामध्ये ९ वटा जजल्ला भएर जान्छ भने, पूव–ग पजचचम राजमागगले तराईका जजल्लामा यातायात सुववधा हदएकै छ ।
मध्यपिाडी लोकमार्ग, पूव–ग पजचचम राजमागगलगायत यातायातका लाचग अन्य स–साना स्थानीय सडकले सबै जजल्लालाई जोडेको छ ।
तनमागणधीन मध्यपिाडी लोकमागग यस क्षेत्रको पिाडी जजल्लािरूको ववकासको मेरुदण्ड िो । यस प्रदे शमा पने सुनसरी र मोरङ जजल्ला पुराना
औद्योगर्क जिल्लाहरू िुन ् ।
यसमा मोरङको ववराटनगर, झापाको भद्रपुर, ताप्लेजुङको सुकेटार, भोजपुरको टक्सार, संखुवासभामा तुजम्लङटार, खोटाङमा लालमडााँडा, खाडीडााँडा र
थामखकग, सोलुखुम्बुमा नाम्चेसहित १३ वटा विमानस्थल छन ् । तीमध्ये ववराटनगर ववमानस्थललाई तत्काल अन्तरागजरियस्तरको सेवा प्रदान गनग िाजन्जट
ववमानस्थलको अवधारणालाई अतघ सारे र सरु ु गररिाल्नपु ने आवचयकता दे खखन्छ ।

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
धासमगकस्थल : ताप्लेजुङको पाथीभरादे खख खोटाङको िलेसी िुाँदै सन ु सरीको बरािक्षेत्र, बढू ासब्ु बा, वपण्डेचवरीजस्ता मित्वपण ू ग धालमगक क्षेत्र छन ् । प्रदे शमा धनकुटाको
तछन्ताङदे वी, मोरङको सन ु वर्षी, झापाको कन्काई धाम, लशवसताक्षीजस्ता धालमगक क्षेत्र छन ् । पाथीभरा र िलेसीमा मात्रै िरे क वर्षग िजारौं आन्तररक र बाह्य धालमगक
पयगटकिरू आउने गछग न ् ।
पयगटनमा सम्भावनै सम्भावना : उच्च सगरमाथादे खख दे शकै िोचो भभ ू ाग झापाको केचनासम्म रिे को सो प्रदे शमा पयगटनको प्रचरु सम्भावना बोकेका धेरै स्थान छन ् ।
मोरङका लमक्लाजुङ डााँडा, जेफाले डााँडा र बेतेना लसमसार, झापाको केचनाकलन, जामन ु खाडी लसमसार र अजन ुग धारा, इलामका अन्तुडााँडा र कन्याम, पााँचथरको जोरपोखरी,
ताप्लेजुङको पाथीभरा र कञ्चनजंघा हिमशंखला क्षेत्र, सन ु सरीको कोशीटप्पु वन्यजन्तु आरक्ष क्षेत्र, धनकुटाका भेडट े ार र नाम्जे, भोजपरु का ट्याम्के र मैयङ ु डााँडा, तेह्रथम
ु को
गुरााँसको राजधानी तीनजुरे, लमल्के र जलजले क्षेत्र, संखुवासभाका सभापोखरी, मत्स्यपोखरी र जौबारी मिादे व गुफा, सोलख ु ुम्बक ु ा सगरमाथा, ल्िोत्से र चोयु हिमाल,
खोटाङका बरािपोखरी र ट्याम्के डााँडा, उदयपरु का जाल्पादे वी, ललम्पाटार र रौतापोखरी तथा ओखलढुंगाको सतासीधामजस्ता पयगटन क्षेत्र प्रचरु सम्भावना बोकेका क्षेत्र िुन ् ।
सगरमाथा, मकाल,ु कञ्चनजंघालगायतका हिमालले िरे क हदन पयगटकलाई आकवर्षगत गरररिे का िुन्छन ् । भें डट े ारमा त आन्तररक र भारतीय पयगटकका कारण ववशेर्ष गरी
ववदाको हदन पाइला राख्ने ठाउाँ िुाँदैन । यिााँ पयगटन क्षेत्रमा लगानी गनेको ओइरो नै लागेको छ ।
खाद्यन्नमा : तराईका झापा, मोरङ र सन ु सरी अन्न उत्पादनका भण्डार मातनन्छन ् । ववशेर्ष गरी धान, गिुाँ, कमै, दाल, मस ु रु ो दाल, चचया, अदवु ा, मजम्लसो, अलैंची यो क्षेत्रका
मख्ु य उत्पादन िु न ् ।
िजारौंलाई रोजगारी हदने उद्योर्मा सम्भावना: ववराटनगर जुट लमलको स्थापनासाँगै नेपालको आधतु नक औद्योचगक इततिासको रूपरेखा कोररएको िो । वव.सं. १९९३
असार ३० गते ववराटनगर जुट लमल दे शकै सबैभन्दा पहिलो उद्योगको रूपमा स्थापना भएको पाइन्छ । यो उद्योगको स्थापनासाँगै जुट, चचनी, सलाई, जस्टल, भााँडा, धागो,
कपडा, फलामलगायतका उद्योगिरू खुले ।
“यो क्षेत्रमा ववराटनगर, कााँकडलभट्टा र पशप ु ततनगर मख्
ु य तीनवटा नाका भएकाले आयात तनयागतमा सिजता छ . कवर्षजन्य उद्योगका लाचग पतन १ नम्बर प्रदे शले प्रचरु
सम्भावना छ । “
जुट, चचनी, अदव ु ा, चचयालगायतका कवर्षजन्य उद्योगिरूका लाचग उपयक् ु त स्थान १ नम्बर प्रदे श नै िो “जडीबट ु ीजन्य उद्योगिरू पतन स्थापना गनग सककन्छ ।
ऊिागबाटै प्रदे श समद्ध
बढी ववद्यत ु ् उत्पादनको सम्भावना १ नम्बर प्रदे शले बोकेको छ । यस प्रदे शमा १० वटा ठूला जलाशययक् ु त आयोजनाबाट मात्र ७ िजार ५ सय मेगावाट त्रबजुली उत्पादन
सम्भावना रिे को छ । ३ िजार ४ सय ८९ मेगावाट क्षमताको सप्तकोसी उच्च बााँध, १ िजार ३ सय ५७ मेगावाटको सन ु कोसी–१, ७ सय ६२ मेगावाट तमोर, ६ सय ९६
मेगावाट तमोर–१ आयोजना यस प्रदे शमा पदग छन ् । त्यसैगरी कन्काई (८४), दध ू कोसी–१ (३००), दध ू कोसी–२ (३००), माई (६२), अपर माई (५३), तमोर–३ (१८६) लगायत
आयोजनाको सम्भावना यस प्रदे शले बोकेको छ ।
सशक्षा र स्िास््यमा
वीपी कोइराला स्वास््य प्रततरठान, नोवेल मेडडकल कलेज र ववराट मेडडकल कलेज गरी ३ वटा मेडडकल कलेजसमेत स्थापना भइसकेका छन ् । झापाको ववतागमोडमा
सवु वधासम्पन्न बीएनबी िजस्पटल सञ्चालनमा आएको छ । सरकारीस्तरको कोशी अञ्चल अस्पतालले पतन तनम्न आयस्रोत भएका व्यजक्तलाई उपचार अभावकै कारण
मत्यु िुनबाट जोगाइराखेको छ । प्रदे श नम्बर १ मा पव ू ागञ्चल ववचवववद्यालय र तीनवटा मेडडकल कलेज सञ्चालनमा छन ् ।
िातीय र सांस्कृनतक विविधता
प्रदे श १ मा जातीय र सांस्कततक ववववधता पाइन्छ । नेपालका प्राय सबै जाततको बसोबास रिे को यस प्रदे शमा बढी संख्या क्षेत्रीको छ । नेपालको जनगणना २०६८
अनस ु ार दोस्रोमा राईको जनासंख्या छ । क्षेत्रीको जनसंख्या ६ लाख ६९ िजार ९ सय ९८, राईको जनसंख्या ५ लाख १३ िजार ४ सय ५६ छ । बािुन ५ लाख ७ िजार ९
सय ६३, ललम्बू ३ लाख ६४ िजार ८ सय ३०, तामाङ १ लाख ९४ िजार १ सय ३७, मगर १ लाख ८९ िजार २ सय ५० र थारु १ लाख ८८ िजार ३ सय ५५ बसोबास
गछन ् । यी मख् ु य जाततिरूका अलावा यो प्रदे शमा पिाडे दललत ६.११ प्रततशत, मधेसी दललत ३.१३ प्रततशत, मजु स्लम ३.१५ प्रततशत छन ् । नेपालमा पाइने प्रमख ु जातत
यस प्रदे शमा बसोबास गदग छन ् । जातीय र सांस्कततक ववववधताले प्रदे शलाई थप बललयो बनाएको छ । https://www.karobardaily.com
7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
र्ण्डकी प्रदे श

नेपालको शासनव्यिस्था सुदृढीकरणका लागर् संविधान सभाबाट नेपालको संविधान िारी भयो । यसै संविधान बमोजिम नेपाल संघीय लोकताजन्त्रक
र्णतन्त्रात्मक राज्य कायम हुन पुग्यो । नेपालको संविधान बमोजिम नेपाललाई ७ प्रदे शमा विभािन र्ररयो । यी मध्ये साविकका धौलागर्री
अञ्चलका ४ जिल्ला, र्ण्डकी अञ्चलका ६ जिल्ला र लजु म्बनी अञ्चलको निलपरासी जिल्लाको बदग घाट सस् ु ता पि ू क
ग ो भ-ू भार् समेटी कुल ११
जिल्लाको र्ण्डकी प्रदे श कायम भयो । भौर्ोसलक रुपमा यस प्रदे शले हहमाल, पहाड र तराई र्री नतनै धरातलीय स्िरुपलाई समेटेको छ । त्यस्तै
हािापानीको दृज‍टकोणले हे दाग पनन यस प्रदे शमा नेपालमा पाइने सबै प्रकारको (उ‍ण मनसुनी दे खख टुन्रा) हािापानी विद्यमान रहे को छ ।
क) अिजस्थनत
भौर्ोसलक अिजस्थनतलाई हे दाग यो प्रदे श २७°२०'उत्तरी अक्षांश दे खख २९°२०'उत्तरी अक्षांश र ८२° ५२' पूिी दे शान्तर दे खख ८५° १२'पूिी दे शान्तरका बीच
रहे को छ । यस प्रदे शको सबैभन्दा अग्लो भू-भार्को रुपमा धौलागर्री हहमाल (८१६७ मीटर) र होचो भू-भार्को रुपमा निलपुरको बत्रिेणी सुस्ता
रहे को छ ।
यसले २१,७३३ िर्ग कक.सम. अथागत ् १४.६६% क्षेत्रफल ओर्टे को छ । यसमा प्रदे शको कुल क्षेत्रफलमा हहमाली भू-भार् ५,८१९ िर्ग कक.सम. (२६.८%),
पहाडी भू-भार् १४,६०४ िर्ग कक.सम. (६७.२%) र तराई भ-ू भार् १,३१० िर्ग कक.सम. (६%) पदग छ । यस प्रदे शमा पहाडी भु-भार् बढी रहे को छ ।यो
प्रदे श नेपाल राज्यको करीब मध्य भार्मा पदग छ । नेपालकै सबैभन्दा ठूलो महानर्रपासलकाको रुपमा रहे को पोखरा महानर्रपासलका समेत यस
प्रदे शमा रहे को छ ।
र्) ससमाना
यस प्रदे शको ससमाना पि ू मग ा ३ नं. प्रदे शका रसि
ु ा, धाहदङ्र् र गचतिन जिल्ला, पज‍चममा प्रदे श नं. ५ का पिू ी रुकुम, रोल्पा, प्यठू ान, र्ल्
ु मी,
पाल्पा र निलपरासी (सुस्ता बदग घाट पज‍चम) र ६ नं. प्रदे शको डोल्पा जिल्ला पदग छन ् । त्यस्तै उत्तरमा चीनको स्िशाससत क्षेत्र नतब्बत र दक्षक्षणमा
५ नं. प्रदे शको पाल्पा जिल्ला र भारतको विहार राज्य रहे का छन ् ।
२. रािनैनतक प्रशासननक विभािन
नेपालको संविधान अनुसार नेपालको शासकीय स्िरुप संघीय संरचनामा नेपाललाई ७५३ स्थानीय तह, ७ प्रदे श र संघीय सरकारको रुपमा विभािन
र्ररएको छ । यो विभािन मध्ये यस र्ण्डकी प्रदे श अन्तर्गत धौलागर्री अञ्चलका ४ जिल्ला म्याग्दी, मुस्ताङ्र्, पिगत र बार्लुङ्र्, र्ण्डकी
अञ्चलका र्ोरखा, लमिङ् ु र्, मनाङ्र्, स्याङ्र्िा, कास्की र तनहुुँ एिं लजु म्बनी अञ्चलको निलपरासी जिल्लाको बदग घाट सस् ु ता पिू क
ग ो भू-भार्
निलपुर र्री िम्मा ११ जिल्ला रहे का छन ् । र्ण्डकी प्रदे शमा १ महानर्रपासलका, २६ नर्रपासलका र ५८ र्ाउुँ पासलका र्री िम्मा ८५ स्थानीय तह
रहे का छन ् ।त्यस्तै यस प्रदे शबाट प्रनतननगध सभा सदस्य ननिागचनका लागर् १८ ननिागचन क्षेत्र र प्रदे श सभा सदस्य ननिागचनका लागर् ३६ ननिागचन
क्षेत्र रहे का छन ् । प्रदे श सभामा समानुपानतक सहहत कूल ६० सदस्य रहन सक्ने संिैधाननक प्रािधान छ ।

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
र्ण्डकी प्रदे श
२०६८ सालको िनर्णना अनस ु ार नेपालको कुल िनसंख्या २,६४,९४,५०४ मध्ये यस प्रदे शको िनसंख्या २४०३०१६ रहे को छ िुन कुल िनसंख्याको ९.०६
प्रनतशत हुन आउुँ छ ।यस मध्ये परुु षको िनसंख्या ९४८०२९ र महहलाको िनसंख्या ११४४१२४ रहे को छ भने लैङ्गर्क अनप ु ात कररब ८९ िना परु ु ष प्रनत
१०० महहलामा रहे को छ यसको राज‍िय अनप ु ात ९४.१६ रहे को छ । िनसंख्याको िावषगक िद्
ृ गधदर -०.३३ प्रनतशतको हाराहारीमा रहे को छ राज‍िय
त्याङ्कमा यो दर १.३५ प्रनतशत रहे को छ । यसबाट के दे खखन्छ भने यस प्रदे शको िनसंख्या िद् ृ गध घट्दो अनप ु ातमा रहे को छ । प्रदे शको िनसंख्याको
औसत आयु ७० िषगरहे को छ राज‍िय तहमा भने यो त्याङ्क ६५ िषग रहे को छ ।कुल घरपररिार संख्या ५,७६,५०१ रहे को छ । यस प्रदे शको कुल िनघनत्ि
११० िना प्रनत िर्ग ककलोसमटर रहे को छ । यसमा नर्रपासलकामा बसोबास र्ने िनसंख्या १४,५२,१८६ (६०.५%) र र्ाउुँ पासलकामा बसोबास र्ने िनसंख्या
९,४३,६५२ (३९.४%) रहे को छ । त्यस्तै यस प्रदे शको कुल िनसंख्याको ५०.१ प्रनतशत िनसंख्या आगथगक रुपमा सकिय रहे को छ । यसबाट आधा िनसंख्या
आगित िनसंख्याको रुपमा रहे को प्र‍ट हुन्छ ।
क) भौर्ोसलकताको आधारमा िनसंख्याको वितरण
भौर्ोसलक प्रदे शर्त आधारमा ४ नं. प्रदे शको िनसंख्या हहमाली प्रदे शको िनसंख्या १९९९० (०.८%), पहाडी प्रदे शको िनसंख्या २०७२१६२ (८६.५%) र तराई
प्रदे शको िनसंख्या ३10864 (१२.७%) रहे को छ ।

क्षेत्र िनसंख्या क्षेत्रफल िर्ग कक.मी िनधनत्ि िना/िर्ग कक.मी

हिमाली प्रदे श १९९९०(०.८%) ५८१९(२६.८%) ३

पिाडी प्रदे श २०७२१६२(८६.२%) १४६०४(६७.२%) १४२

तराई प्रदे श ३१०८६४(१२.९%) १३१०(६%) २३२

जम्मा २४०३०१६ २१७३३ ११०

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
g]kfndf /fhg}lts e"uf]n
/fhg}lts e"uf]n s] xf] <
/fhg}lts e"uf]n dfgj e"uf]nsf] Ps gljgtd zfvf xf] o; cGt/ut e" /fhg}lts ;d:ofsf] cWoog u/]/ k|b]z jf OsfOx?
ljrsf] ljjfb, k|b]zsf] lj:tf/, k|zf;lgs OsfOsf] :yfkgf Pj+ Aoj:yfkg ug{ lbzf lgb{]z ub{5 .
/fhg}lts e"uf]nn] /fhg}lts ljefhgsf] cWoog ub{5 .
/fhg}lts ?kdf ljefgh ePsf] OsfOx?sf] cWofog ug{] dfgljo e'uf]nsf] zfvf g} /fhg}lts e"uf]n xf] .
;3, k|b]zx? / :yflgo txx? / lt e"uf]ndf a:g] gful/sx? ljrsf] ;DjGwsf] ljifodf cWoog ub{5 .
/fhg}lts e"uf]nsf] rf;f]sf] ljifo eg]sf] lgjf{rg / o;sf] kl/0ffd ;d]t xf] .
;3, k|b]zx? / :yflgo txx? / lt e"uf]ndf a:g] gful/sx? ljrsf] ;DjGw xf]
Political Geography is concerned with the geography of political units"
Pd kL s/g sf cg';f/ /fhg}lts e"uf]n k[YjL / /fi6sf] cfk;L ;+jGwsf] cWoog ub{5 .
;}Do'n jfg jfns]gju{ -Samuel Van Valkenburg_ n] /fhg}lts e"uf]n eg]sf] /fhg}lts PsfOsf] ef}uf]lns cWoog atfPsf
5g .
Political Geography is concerned with politically organized areas. Their resources and extent and the reason for thr
particular geographical forms which they assume. N. J.G.Ponds
PG is "the study of the variation of political phenomena from place to place in interconnection with variations in
other feathers of the earth" Richard Hartshome
Being the study of the inter relationship of the earth and state. It contributes a geographical interpretation of the
international relationship between states." L. Carlson
/fhg}lts e"uf]n
/fhg}lts laefhgsf] Oltxf;
• lnR5jL sfndf /fhg}lts ljefhg ul/Psf] Oltxf; 5 h'g j]nf lhNnfnfO ljifo / lhNnf k|d'v nfO
ljifoklt elGYof] .
• led;]g yfkfn] #( lhNnfdf ljefhg u/]sf lyP
• lj/ ;D;]/n] #% lhNnf -kxf8 @# / t/fO !@_
• @)!*.!.! df !$ c~rn / &% lhNnf
• @)@( # !# df $ ljsf; >]q
• @)#&.^.@^ M % ljsf; >]q
• @)&@.^.# M & k|b]z / &%# :yflgo lgsfo
• ;+ljwfg jf6 g} /fHo zlQmsf] jfF8kmfF8 @ jf @ eGbf jl9 s]Gb|df ljefhg ePsf] / ltlgx? Ps csf{
k|lt :jfottf ePsf] /fHo ;+lwo /fHo xf] h'g cf cfkm\gf] lgjf{rs k|lt hafkmb]lx x'G5g .
/fhg}lts e"uf]n
;j}wflgs ?kdf /fhg}lts e"uf]n -xfnsf] /fhg}lts e"uf]n_
g]kfnsf] ;+ljwfgsf] wf/f %^ cg';f/ -५६.राज्यको संरचना)
(१) संघीय लोकताजन्त्रक गणतन्त्र नेपालको मल ू संरचना संघ, प्रदे श र स्थानीय तह र्री तीन
तहको िुनेछ ।
(२) नेपालको राज्यशजक्तको प्रयोर् संघ, प्रदे श र स्थानीय तहले यस संविधान तथा कानन ू
बमोजजम गने छन ् ।
(३) यो संववधान प्रारम्भ िुाँदाका बखत नेपालमा कायम रिे का अनस ु च
ू ी–४ मा उल्लेख भए
बमोजिमका जिल्लाहरू रिे का प्रदे श रिनेछन ् ।
(४) स्थानीय ति अन्तगगत र्ाउुँ ँुँपासलका, नर्रपासलका र जिल्ला सभा रिनेछन ् ।
• ;+lwotfsf] ljz]iftf
dflg; sln ;;
• dflyNnf] ;bgsf] Aoj:yf ePsf]
• lg0ff{os jf sfo{ljlwsf] pk:yLtL ePsf] -g]kfndf ;+j}wflgs Ohnf;_
• ;++ljwfgjf6 g} zlQmsf] jfF8kmfF8 ul/Psf]
• slDtdf @ txsf] ;/sf/
• lnlvt ;ljwfg ePsf]
• ;+lxotfn] nf]stGqsf] dfu ub{5
• ;a} txsf ;/sf/sf] zlQm df}lns
;+l3otfsf] ;jn kIf
• ljM ljljwtfsf] ;Djf]wg
• ljM ljsf;df k|ltZkwf{ x'G5
• /fM /fli6o Pstf sfod
• lg/Ës';tfsf] vt/f
• coming: coming together federalism n] ;fgf /fHonfO Plss[t ub{5 .
a]kmfObf
• kM k|zf;lgs vr{df j[l4
• IfM If]qflwsf/sf] ljjfb x'g]
• ljM ljsf; ah]6 eGbf ;fwf/0f ah]6 w]/} x'g]
• ljM ljv08gsf] vt/f x'g ;Sg]
g]kfndf ;+l3o /fHo ckgfpg' kg{] sf/0f ;; ;] ljP ;s hfg] ;;
• ;M ;dfj]zL / ;dtfd'ns nf]stGqsf] k|of]u ug{
• ;M ;dfg clwsf/sf] dfu / cfly{s cj;/df ;dfg kxF'rsf] dfu
• ;]M ;]jf ;'ljwfdf ;dfg lx:;]bf/L lng
• ljM lje]b, cGofo / zf]if0f lj?4 p7]sf db]z cfGtf]ngsf] d'n Ph]08f
• PM PsfTds /fHon] ;+jf]wg ug{ g;s]sf] If]qdf ;+jf]wg ug{
• ;M ;j} If]qsf] hgftfsf] ckgTj / :jfldTj sfod ug{ 'OE PARI SMS NP'
Ownership, Equity, Participation, Access, Representation, Identity, Social
justice, mainstreaming, sovernity, Non discrimination, Power sharing
• sM sdhf]/ /fHo ;+/rgf abNg
• hfM hflto, eflifs / ;f:s[lts klxrfgsf] dfu ug{
• g]M g]kfnsf] ljljwtf ;+jf]wg ug{
• ;+3 k|b]z / :yflgo tx ljrsf] ;DjGw
g]kfnsf] ;+ljwfg sf] wf/f %^ cg';f/
• २३२. संघ, प्रदे श र स्थानीय ति बीचको सम्बन्धः (१) संघ, प्रदे श र स्थानीय ति बीचको सम्बन्ध सिकाररता, सिअजस्तत्व र समन्वयको
लसद्धान्तमा आधाररत िुनेछ
• (२) नेपाल सरकारले राजरिय मित्वका ववर्षयमा र प्रदे शिरू बीच समन्वय गनप
ुग ने ववर्षयमा प्रदे श मजन्त्रपररर्षदलाई यो संववधान र संघीय
काननू बमोजजम आवचयक तनदे शन हदन सक्नेछ र त्यस्तो तनदे शनको पालन गनुग सम्बजन्धत प्रदे श मजन्त्रपररर्षदको कतगव्य िुनेछ ।
• धारा ५७ को आधारमा अचधकारको वााँडफााँड र शजक्तको प्रयोग गने गनेछ ।
• सघ अनस ु च
ू ी ५ ७ ९
• प्रदे श ६ ७ ९
• स्थातनय ८ र ९
• भाग २६ अनुसारको राजरटय प्राकततक स्रोत तथा ववत्त आयोगको लसफाररसमा स्रोत साधनको ववतरण गने
• २३३. प्रदे श–प्रदे श बीचको सम्बन्धः (१) एक प्रदे शले अको प्रदे शको कानूनी व्यवस्था वा न्यातयक एवं प्रशासकीय तनणगय वा आदे शको
कायागन्वयनमा सियोग गनुग पनेछ ।
• (२) एक प्रदे शले अको प्रदे शसाँग साझा चासो, सरोकार र हितको ववर्षयमा सूचना आदान प्रदान गनग, परामशग गनग, आफ्नो कायग र ववधायनका
बारे मा आपसमा समन्वय गनग र आपसी सियोग ववस्तार गनग सक्नेछ ।
• (३) एक प्रदे शले अको प्रदे शको बालसन्दालाई आफ्नो प्रदे शको कानन
ू बमोजजम समान सरु क्षा, व्यविार र सवु वधा उपलब्ध गराउनु पनेछ ।
• २३४. अन्तर प्रदे श पररर्षदः (१) संघ र प्रदे श बीच तथा प्रदे श–प्रदे श बीच उत्पन्न राजनीततक वववाद समाधान गनग दे िाय बमोजजमको एक
अन्तर प्रदे श पररर्षद रिनेछः–
(क) प्रधानमन्त्री – अध्यक्ष (ख) नेपाल सरकारका गिमन्त्री – सदस्य
(ग) नेपाल सरकारका अथगमन्त्री – सदस्य (घ) सम्बजन्धत प्रदे शका मुख्यमन्त्री – सदस्य
g]kfndf /fhg}lts e"uf]n
cjwf/0ff
of] k|flrg sfn af6} ljsf; ePsf] ljifo xf] .
dfgj e'uf]n ;+u} o;sf] ljsf; ePsf] dflgG5 .
/fhg}lgts e"uf]nsf] cjwf/0ffnfO Aofks agfpg] km|]8l/s /}6h]n -Friedrich Ratzel_ x'g .
Friedrich Ratzel is usually acknowledged as the father of political geography. His Politische Geographie was
published in 1897. Reflections on the influence of geography on political events were, of course, made long
before Ratzel's time.
bf];|f] ljZjo'4 kl5 ef}uf]lns /fhg}lts / cfly{s kl/jt{g ;+u} o;sf] cjwf/0ffdf kl/jt{g cfof] .
g]kfndf /fhg}lts e"uf]n
/fhg}lts e""uf]nsf] k|s[lt s:tf] x'G5 <
cd]/LsL e'uf]nljb x\jL6n;L sf cg';f/ o;sf] k|s[ltdf
! e"dL jf k[YjL M w/ftn hnjfo', hn/fzLx? hnk|jfx k|0ffnL k|s[lt k|bt h}ljs Pj+ ch}ljs ;+;fwgx? .
@ dfgljo tTtx? M hg;Vof, cy{Aoj:yf
cGo k|s[lt
;+l3o /fHo jf /fhg}lts 36gf
# cGt/ /fHo ;DjGw M k|zf;lgs cfly{s /fhg}lts ;f:s[lts ;+u sf] ;DjGwLt x'G5 .
of] kl/jt{glzn x'G5 M bf];|f] ljZjo'4 kl5 ef}uf]lns /fhg}lts / cfly{s kl/jt{g ;+u} kl/jt{g x'G5 .
tTjx? s] s] x'g <
ef}lts tTj, dfgjLo tTj / cfly{s tTj
If]qM n]Vg'xf]; .
/fHo, /fi6 /fHo, /fi6 lgdf{0f, l;dfGff, ;+l3otf, pklgj]z, zf;gsf] k|sf/x?
g]kfndf /fhg}lts e"uf]n
/fhg}lts e"uf]n s] xf] <
Definition of political geography
A branch of geography that deals with human governments, the boundaries and subdivisions
of political units (as nations or states), and the situations of cities
Political geography is the further offshoot that studies the spatial distribution of political
processes and how these processes are impacted by one's geographic location.
It often studies local and national elections, international relationships and the political
structure of different areas based on geography.
Today, political geography is considered one of the most important branches of human
geography and many geographers study a variety of fields concerned with political
processes and geography.
g]kfndf /fhg}lts e"uf]n
Fields Within Political Geography
Some of the fields within today's political geography include, but are not limited to:
The mapping and study of elections and their results
The relationship between the government at the federal, state and local level and its people
;3, k|b]zx? / :yflgo txx? / lt e"uf]ndf a:g] gful/sx? ljrsf] ;DjGw_
The marking of political boundaries /fhg}lts l;df lgwf{/0f_
The relationships between nations involved in international supranational political groupings
such as the European Union ;femf rf;f]sf] ljifo ePsf b]zx? ljrsf] ;DjGw ;d]t /fhg}lts e'uf]nn] ;d]6]sf]
b]lvG5 .
g]kfndf /fhg}lts e"uf]n
/fhg}lts ljefhgsf] cfwf/x?
/fhwfgL hf e" kfk
• /fhg}lts g]t[Tjsf] ;f]r
• hg;Vof tyf hg3gTj
• wfdL{s Pj+ P]ltxfl;s lg/Gt/tf
• lgdf{0f ePsf k'jf{wf/ ljsf;sf] cj:yf
• hft hftL efiff wd{ ;:s[lt
• e"uf]n sf] ;+/rgf
• k|fs[lts ;|f]t / ;fwg
• k|zf;lgs ;'udtf
g]kfndf ;+l3otfsf] cfwf/
klxrfgsf] % cfwf/ ef}hfP ef;f
• ef}M ef}uf]lns / If]qut lg/Gt/tf
• hfM hflto cfwf/
• PM Pltxfl;s lg/Gt/tf
• efM eflifs cfwf/
• ;fM ;f:s[lts cfwf/
;fdYo{sf $ cfwf/ cfkkk'
• cfM cfly{s
• kM k|fs[lts ;fwg / ;|f]t
• kM k|zf;lgs ;'udtf
• k'M k'jf{wf/ ljsf;
/fhg}lts ljefhgsf] dxTj
ljlj;f;' c:yf kk 4l;
• ljljwtfsf] ;Djf]wg
• ljsf;df ;xeflutf u/fpg
• ;|f]t ;fwgsf] Gofok'0f{ ljt/0f
• ;';f;g sfod
• ckgTj jf]w
• :yflgo ;:s[ltsf] hu]gf{
• klxrfg / k|ltlglwTj ;'lgZrLttf
• k|lt:kwf{sf] efjgf ljsf; u/fpg
• 4Gb Aoj:yfkg ug{
• lz3| ljsf; ug{
• OEPARI SMS NP:
Ownership, Equity, Participation, Access, Representation, Identity, Social justice,
mainstreaming, sovernity, Non discrimination, Power sharing
/fhg}lts e"uf]n
/fhg}lts laefhgsf] Oltxf;
• lnR5jL sfndf /fhg}lts ljefhg ul/Psf] Oltxf; 5 h'g j]nf lhNnfnfO ljifo / lhNnf k|d'v nfO
ljifoklt elGYof] .
• led;]g yfkfn] #( lhNnfdf ljefhg u/]sf lyP
• lj/ ;D;]/n] #% lhNnf -kxf8 @# / t/fO !@_
• @)!*.!.! df !$ c~rn / &% lhNnf
• @)@( # !# df $ ljsf; >]q
• @)#&.^.@^ M % ljsf; >]q
• @)&@.^.# M & k|b]z / &%# :yflgo lgsfo
• ;+ljwfg jf6 g} /fHo zlQmsf] jfF8kmfF8 @ jf @ eGbf jl9 s]Gb|df ljefhg ePsf] / ltlgx? Ps csf{
k|lt :jfottf ePsf] /fHo ;+lwo /fHo xf] h'g cf cfkm\gf] lgjf{rs k|lt hafkmb]lx x'G5g .
/fhg}lts e"uf]n
;j}wflgs ?kdf /fhg}lts e"uf]n -xfnsf] /fhg}lts e"uf]n_
g]kfnsf] ;+ljwfgsf] wf/f %^ cg';f/ -५६.राज्यको संरचना)
(१) संघीय लोकताजन्त्रक गणतन्त्र नेपालको मल ू संरचना संघ, प्रदे श र स्थानीय तह र्री तीन
तहको िुनेछ ।
(२) नेपालको राज्यशजक्तको प्रयोर् संघ, प्रदे श र स्थानीय तहले यस संविधान तथा कानन ू
बमोजजम गने छन ् ।
(३) यो संववधान प्रारम्भ िुाँदाका बखत नेपालमा कायम रिे का अनस ु च
ू ी–४ मा उल्लेख भए
बमोजिमका जिल्लाहरू रिे का प्रदे श रिनेछन ् ।
(४) स्थानीय ति अन्तगगत र्ाउुँ ँुँपासलका, नर्रपासलका र जिल्ला सभा रिनेछन ् ।
• ;+lwotfsf] ljz]iftf
dflg; sln ;;
• dflyNnf] ;bgsf] Aoj:yf ePsf]
• lg0ff{os jf sfo{ljlwsf] pk:yLtL ePsf] -g]kfndf ;+j}wflgs Ohnf;_
• ;++ljwfgjf6 g} zlQmsf] jfF8kmfF8 ul/Psf]
• slDtdf @ txsf] ;/sf/
• lnlvt ;ljwfg ePsf]
• ;+lxotfn] nf]stGqsf] dfu ub{5
• ;a} txsf ;/sf/sf] zlQm df}lns
;+l3otfsf] ;jn kIf
• ljM ljljwtfsf] ;Djf]wg
• ljM ljsf;df k|ltZkwf{ x'G5
• /fM /fli6o Pstf sfod
• lg/Ës';tfsf] vt/f
• coming: coming together federalism n] ;fgf /fHonfO Plss[t ub{5 .
a]kmfObf
• kM k|zf;lgs vr{df j[l4
• IfM If]qflwsf/sf] ljjfb x'g]
• ljM ljsf; ah]6 eGbf ;fwf/0f ah]6 w]/} x'g]
• ljM ljv08gsf] vt/f x'g ;Sg]
g]kfndf ;+l3o /fHo ckgfpg' kg{] sf/0f ;; ;] ljP ;s hfg] ;;
• ;M ;dfj]zL / ;dtfd'ns nf]stGqsf] k|of]u ug{
• ;M ;dfg clwsf/sf] dfu / cfly{s cj;/df ;dfg kxF'rsf] dfu
• ;]M ;]jf ;'ljwfdf ;dfg lx:;]bf/L lng
• ljM lje]b, cGofo / zf]if0f lj?4 p7]sf db]z cfGtf]ngsf] d'n Ph]08f
• PM PsfTds /fHon] ;+jf]wg ug{ g;s]sf] If]qdf ;+jf]wg ug{
• ;M ;j} If]qsf] hgftfsf] ckgTj / :jfldTj sfod ug{ 'OE PARI SMS NP'
Ownership, Equity, Participation, Access, Representation, Identity, Social
justice, mainstreaming, sovernity, Non discrimination, Power sharing
• sM sdhf]/ /fHo ;+/rgf abNg
• hfM hflto, eflifs / ;f:s[lts klxrfgsf] dfu ug{
• g]M g]kfnsf] ljljwtf ;+jf]wg ug{
• ;+3 k|b]z / :yflgo tx ljrsf] ;DjGw
g]kfnsf] ;+ljwfg sf] wf/f %^ cg';f/
• २३२. संघ, प्रदे श र स्थानीय ति बीचको सम्बन्धः (१) संघ, प्रदे श र स्थानीय ति बीचको सम्बन्ध सिकाररता, सिअजस्तत्व र समन्वयको
लसद्धान्तमा आधाररत िुनेछ
• (२) नेपाल सरकारले राजरिय मित्वका ववर्षयमा र प्रदे शिरू बीच समन्वय गनप
ुग ने ववर्षयमा प्रदे श मजन्त्रपररर्षदलाई यो संववधान र संघीय
काननू बमोजजम आवचयक तनदे शन हदन सक्नेछ र त्यस्तो तनदे शनको पालन गनुग सम्बजन्धत प्रदे श मजन्त्रपररर्षदको कतगव्य िुनेछ ।
• धारा ५७ को आधारमा अचधकारको वााँडफााँड र शजक्तको प्रयोग गने गनेछ ।
• सघ अनस ु च
ू ी ५ ७ ९
• प्रदे श ६ ७ ९
• स्थातनय ८ र ९
• भाग २६ अनुसारको राजरटय प्राकततक स्रोत तथा ववत्त आयोगको लसफाररसमा स्रोत साधनको ववतरण गने
• २३३. प्रदे श–प्रदे श बीचको सम्बन्धः (१) एक प्रदे शले अको प्रदे शको कानूनी व्यवस्था वा न्यातयक एवं प्रशासकीय तनणगय वा आदे शको
कायागन्वयनमा सियोग गनुग पनेछ ।
• (२) एक प्रदे शले अको प्रदे शसाँग साझा चासो, सरोकार र हितको ववर्षयमा सूचना आदान प्रदान गनग, परामशग गनग, आफ्नो कायग र ववधायनका
बारे मा आपसमा समन्वय गनग र आपसी सियोग ववस्तार गनग सक्नेछ ।
• (३) एक प्रदे शले अको प्रदे शको बालसन्दालाई आफ्नो प्रदे शको कानन
ू बमोजजम समान सरु क्षा, व्यविार र सवु वधा उपलब्ध गराउनु पनेछ ।
• २३४. अन्तर प्रदे श पररर्षदः (१) संघ र प्रदे श बीच तथा प्रदे श–प्रदे श बीच उत्पन्न राजनीततक वववाद समाधान गनग दे िाय बमोजजमको एक
अन्तर प्रदे श पररर्षद रिनेछः–
(क) प्रधानमन्त्री – अध्यक्ष (ख) नेपाल सरकारका गिमन्त्री – सदस्य
(ग) नेपाल सरकारका अथगमन्त्री – सदस्य (घ) सम्बजन्धत प्रदे शका मुख्यमन्त्री – सदस्य
g]kfndf /fhg}lts e"uf]n
/fhg}lts e"uf]n s] xf] <
/fhg}lts e"uf]n dfgj e"uf]nsf] Ps gljgtd zfvf xf] o; cGt/ut e" /fhg}lts ;d:ofsf] cWoog u/]/ k|b]z jf OsfOx?
ljrsf] ljjfb, k|b]zsf] lj:tf/, k|zf;lgs OsfOsf] :yfkgf Pj+ Aoj:yfkg ug{ lbzf lgb{]z ub{5 .
/fhg}lts e"uf]nn] /fhg}lts ljefhgsf] cWoog ub{5 .
/fhg}lts ?kdf ljefgh ePsf] OsfOx?sf] cWofog ug{] dfgljo e'uf]nsf] zfvf g} /fhg}lts e"uf]n xf] .
;3, k|b]zx? / :yflgo txx? / lt e"uf]ndf a:g] gful/sx? ljrsf] ;DjGwsf] ljifodf cWoog ub{5 .
/fhg}lts e"uf]nsf] rf;f]sf] ljifo eg]sf] lgjf{rg / o;sf] kl/0ffd ;d]t xf] .
;3, k|b]zx? / :yflgo txx? / lt e"uf]ndf a:g] gful/sx? ljrsf] ;DjGw xf]
Political Geography is concerned with the geography of political units"
Pd kL s/g sf cg';f/ /fhg}lts e"uf]n k[YjL / /fi6sf] cfk;L ;+jGwsf] cWoog ub{5 .
;}Do'n jfg jfns]gju{ -Samuel Van Valkenburg_ n] /fhg}lts e"uf]n eg]sf] /fhg}lts PsfOsf] ef}uf]lns cWoog atfPsf
5g .
Political Geography is concerned with politically organized areas. Their resources and extent and the reason for thr
particular geographical forms which they assume. N. J.G.Ponds
PG is "the study of the variation of political phenomena from place to place in interconnection with variations in
other feathers of the earth" Richard Hartshome
Being the study of the inter relationship of the earth and state. It contributes a geographical interpretation of the
international relationship between states." L. Carlson
g]kfndf /fhg}lts e"uf]n
cjwf/0ff
of] k|flrg sfn af6} ljsf; ePsf] ljifo xf] .
dfgj e'uf]n ;+u} o;sf] ljsf; ePsf] dflgG5 .
/fhg}lgts e"uf]nsf] cjwf/0ffnfO Aofks agfpg] km|]8l/s /}6h]n -Friedrich Ratzel_ x'g .
Friedrich Ratzel is usually acknowledged as the father of political geography. His Politische Geographie was
published in 1897. Reflections on the influence of geography on political events were, of course, made long
before Ratzel's time.
bf];|f] ljZjo'4 kl5 ef}uf]lns /fhg}lts / cfly{s kl/jt{g ;+u} o;sf] cjwf/0ffdf kl/jt{g cfof] .
g]kfndf /fhg}lts e"uf]n
/fhg}lts e""uf]nsf] k|s[lt s:tf] x'G5 <
cd]/LsL e'uf]nljb x\jL6n;L sf cg';f/ o;sf] k|s[ltdf
! e"dL jf k[YjL M w/ftn hnjfo', hn/fzLx? hnk|jfx k|0ffnL k|s[lt k|bt h}ljs Pj+ ch}ljs ;+;fwgx? .
@ dfgljo tTtx? M hg;Vof, cy{Aoj:yf
cGo k|s[lt
;+l3o /fHo jf /fhg}lts 36gf
# cGt/ /fHo ;DjGw M k|zf;lgs cfly{s /fhg}lts ;f:s[lts ;+u sf] ;DjGwLt x'G5 .
of] kl/jt{glzn x'G5 M bf];|f] ljZjo'4 kl5 ef}uf]lns /fhg}lts / cfly{s kl/jt{g ;+u} kl/jt{g x'G5 .
tTjx? s] s] x'g <
ef}lts tTj, dfgjLo tTj / cfly{s tTj
If]qM n]Vg'xf]; .
/fHo, /fi6 /fHo, /fi6 lgdf{0f, l;dfGff, ;+l3otf, pklgj]z, zf;gsf] k|sf/x?
g]kfndf /fhg}lts e"uf]n
/fhg}lts e"uf]n s] xf] <
Definition of political geography
A branch of geography that deals with human governments, the boundaries and subdivisions
of political units (as nations or states), and the situations of cities
Political geography is the further offshoot that studies the spatial distribution of political
processes and how these processes are impacted by one's geographic location.
It often studies local and national elections, international relationships and the political
structure of different areas based on geography.
Today, political geography is considered one of the most important branches of human
geography and many geographers study a variety of fields concerned with political
processes and geography.
g]kfndf /fhg}lts e"uf]n
Fields Within Political Geography
Some of the fields within today's political geography include, but are not limited to:
The mapping and study of elections and their results
The relationship between the government at the federal, state and local level and its people
;3, k|b]zx? / :yflgo txx? / lt e"uf]ndf a:g] gful/sx? ljrsf] ;DjGw_
The marking of political boundaries /fhg}lts l;df lgwf{/0f_
The relationships between nations involved in international supranational political groupings
such as the European Union ;femf rf;f]sf] ljifo ePsf b]zx? ljrsf] ;DjGw ;d]t /fhg}lts e'uf]nn] ;d]6]sf]
b]lvG5 .
g]kfndf /fhg}lts e"uf]n
/fhg}lts ljefhgsf] cfwf/x?
/fhwfgL hf e" kfk
• /fhg}lts g]t[Tjsf] ;f]r
• hg;Vof tyf hg3gTj
• wfdL{s Pj+ P]ltxfl;s lg/Gt/tf
• lgdf{0f ePsf k'jf{wf/ ljsf;sf] cj:yf
• hft hftL efiff wd{ ;:s[lt
• e"uf]n sf] ;+/rgf
• k|fs[lts ;|f]t / ;fwg
• k|zf;lgs ;'udtf
g]kfndf ;+l3otfsf] cfwf/
klxrfgsf] % cfwf/ ef}hfP ef;f
• ef}M ef}uf]lns / If]qut lg/Gt/tf
• hfM hflto cfwf/
• PM Pltxfl;s lg/Gt/tf
• efM eflifs cfwf/
• ;fM ;f:s[lts cfwf/
;fdYo{sf $ cfwf/ cfkkk'
• cfM cfly{s
• kM k|fs[lts ;fwg / ;|f]t
• kM k|zf;lgs ;'udtf
• k'M k'jf{wf/ ljsf;
/fhg}lts ljefhgsf] dxTj
ljlj;f;' c:yf kk 4l;
• ljljwtfsf] ;Djf]wg
• ljsf;df ;xeflutf u/fpg
• ;|f]t ;fwgsf] Gofok'0f{ ljt/0f
• ;';f;g sfod
• ckgTj jf]w
• :yflgo ;:s[ltsf] hu]gf{
• klxrfg / k|ltlglwTj ;'lgZrLttf
• k|lt:kwf{sf] efjgf ljsf; u/fpg
• 4Gb Aoj:yfkg ug{
• lz3| ljsf; ug{
• OEPARI SMS NP:
Ownership, Equity, Participation, Access, Representation, Identity, Social justice,
mainstreaming, sovernity, Non discrimination, Power sharing
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

1.2 /fhgLlts e"uf]n

gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
मौसम xfjfkfgL
वायुमण्डलको अवस्था िो, यो तातो वा चचसो, बर्षागयुक्त वा सुख्खा, शान्त वा तुफानी, सफा वा बादलले ढाकेको जस्ता अवस्था
जतनन्छ । सामान्यतया मौसम ऋतु अनुसार बदललन्छ । अचधकांश मौसमका घटनािरू िोपोस्फेयरमा घट्ने गछग न । मौसम
अन्तगगत : िुरी, मेघगजगन वा चट्याङ्, आाँधी, वर्षाग, अलसना, हिमपात, शीतलिर आहद पतन पदग छन
हािापानी
लामो अवधीको मौसमको अवस्थालाइ िावापानी भतनन्छ । em08} #) jif{sf] df};dsf] cf};tnfO xfjfkfgL elgG5 .
o;df lgDg tTjsf] dfkg ul/G5 .
Temperature -tfkqmd_
Humidity -xfjfdf /x]sf] kflgsf] jfkmsf] cj:yf_ cfb|tf
Preciptition, aif{f
dew, lzt
fog s'lx/f]
jfo'd08ndf xfjfsf] rfk

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
कुहिरो

gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
xfjfkfgL

ववलशरट प्रकततको धरातललय स्वरुप भएको नेपाल समद्र ु सतिबाट ५९ लम.को उचाईदे खी ववचवको सवोच्च लशखर सगरमाथाको ८८४८
लम.को उचाईमा ववलभन्न धरातललय स्वरुपमा तनमागण भएकोले नेपालको िावापानीमा ववववधता छ । भुमध्यरे खादे खी िावापानीदे खी
धु ्रववय िावापानीसम्मको नमुना पाइने भएकाले नेपाललाई िावापानीको स्वरुप अनुसार तनम्न बमोजजम ५ भागमा ववभाजन गरे को
छ ।

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
xfjfkfgL
नेपालमा हािापानीले पारे का असरबारे लेख्नुहोस ?
– हहमाली भेर्मा
अत्यन्त चचसो भइरिने,
खेतीपातीको राम्रो उब्जनी निुन,े
दै तनक जनजीवन अत्यन्त करटकर िुने,
बाक्ला लग ु ा लगाउनप ु ने,
वन वट् ु यान फस्टाउन नसक्ने
जनघनत्व न्यन ू
– पिाडी प्रदे शको िावापानी
जीवनयापनका दृजरटले अनक ु ु ल रिने
खेतीपाती त्यतत राम्रो निुने । हिउाँ दमा अत्यन्त चचसो िुने
– तराई प्रदे शमा
गमीमा अत्यन्त गमी,
हिउाँ दमा अत्यन्त चचसो नै िुने
खेतीपातीका लाचग अनक ु ु ल मौसम प्राप्त िुने
दै तनक जनजजवन सामान्य िुने ।
– पव ू ी भेगको तुलनामा पजचचम भेगमा वर्षागमा पानी कम पने । हिउाँ द महिनामा पजचचमी भेगको तुलनामा पव ू ी भेगमा कम पानी पने
– धरातलीय ववर्षमताका कारण नेपालमा संसारमा पाइने लगभग सबै प्रकारको िावापानी पाइन्छ ।
वजरट छाया क्ष्ोोत्र
नेपालको मनसन ु ी वर्षागको प्रभाव उत्तरपव
ू ी क्षेत्रबाट शरु
ु िुन्छ । ग्रीरममा बंगालको खाडीबाट बिने मौसमी वायु नेपालको अग्ला पवगतीय ढालमा ठोजक्कदा
आकासततर धकेललन्छ र पिाड र तराईमा प्रशस्त वर्षाग िून्छ । तर हिमालय पवगतको उत्तरी क्षेत्रमा यस्तो वायक ु ो प्रभाव खासै पग्ु दै न । यो क्षेत्र वर्षाग ऋतुमा पतन
तनकै सख् ु खा रिन्छ । वास्तवमा यो वजरट छाया क्ष्ोोत्र नै िो । यसैगरी उच्च हिमाली क्षेत्रमा सधैजसो हिउाँ जलमरिन्छ । तापक्रम ज्यादै न्यन ु भएकोले यिााँ पने
पानीको थोपा जलमनमा खस्नप ु व
ू ग हिउाँ मा पररणत भैसकेको िुन्छ ।

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
xfjfkfgLnfO k|efj kfg{] tTjx?

उसमा जब अपबाद
pM prfO
;M ;d'Gb|Ls b'/L
dfM df6f]
hM hldgsf] 9fn
aM ag:ktL
cM cIff+z
kM kj{tsf] :yLtL
jfM jfo'sf] :jefj
bM e"dWo /]vf jf6 b'/tf

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

g]kfnsf] xfjfkfgLsf] ljz]iftf

l;d kfp k|efj

lzM lztsflng / u[iidsflng ul/ @ ksf/df jfl8Psf]
dM dg;'gL xfjfkfgL kfOg]
kfM kfFr efudf ef}uf]lns cfwf/df ljefhg -pg7n]6'_
pM prfO a9\b} hfbf tfkqmd / jif{f 36b} hfg]
k|efjM -k]h ;f/_ k]zf, hg;Vof, ;f:s[lt, /xg;xg

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
ef}uf]lns cfwf/df xfjfkfgLsf] k|sf/
xfjfkfgLsf] cfwf/df g]kfnnfO{ % efudf ljefhg ul/Psf] 5 . pg7n]6'
RAT DG (Rain, Altitude, Temperature, Dress, Geography)
!= pi0f dg;'gL xfjfkfgL -pkf]i0f If]q_ M—
;d'Gb| ;txb]lv !,@)) dL6/sf] prfO{ ;Ddsf]
t/fO{, efj/, b'g / >]0fLdf pkf]i0f xfjfkfgL kfO{G5 .
o; If]qdf ;/b/ tfkqmd !%–$) +c ;Dd tfkqmd x'G5 .
jflif{s ;/b/ @))cm aiff{ x'G5 . udL{ dlxgfdf cToflws udL{ x'G5 .
of] xfjfkflgdf j:g] dflg;x? kfntf kfntf n'uf nufpg] ub{5g eg]] lxpbdf lztnx/sf] sf/0f jfSnf n'uf nufpg] / cfuf] tfk]/ a:g] ub{5g .
@= Gofgf] ;dlztf]i0f xfjfkfgL M—
r'/] kj{tsf] dflyNnf] efu / dxfef/tsf] dWo efu ;Dd s/La !,@)) dL= b]lv @,!)) dL= ;Dd of] xfjfkfgL kfO{G5 . o; If]qdf hf8f]df tfkqmd ) +c / udL{df ;/b/ @$–
#) +c ;Dd tfkqmd x'G5 . aflif{s aiff{ ;/b/ !@%cm x'G5 . of] xfjfkfgL :j:ys/ xfjfkfgL dflgG5 . sf7df08f} tyf kf]v/f pkTosf o;} If]qdf k5{ .
#= 708f ;dlztf]i0f xfjfkfgL M—
dxfef/tsf] pRr efub]lv lxdfn kj{tsf] tNnf] efu;Dd cyf{t @,!)) dL= b]lv #,#)) dL= ;Ddsf] prfO{df of] xfjfkfgL kfO{G5 . oxf‘ hf8f]sf] ;dodf tfkqmd ) +c eGbf
tn / udL{sf] ;dodf !%–@) +c ;Dd tfkqmd /xG5 . aiff{ cToGt Go"g x'G5 . jflif{s aiff{ ;/b/ !))cm x'G5 .
$= n]sfnL xfjfkfgL M—
leqL lxdfno b]lv lxdfno kj{tsf] lxd/]vf ;Dd #,#)) dL= b]lv %,))) dL= ;Dd of] xfjfkfgL kfO{G5 . hf8f]df ) +c eGbf tn / udL{df !)–!% +c ;Dd tfkqmd x'G5 .
jflif{s jiff{ $) cm ;Dd x'G5 . dgfª, d':tfª 8f]Nkf o;} If]qdf kb{5 .
%= 6'08|f xfjfkfgL M—
;d'Gb|L ;txb]lv %,))) dL= eGbf dfly pRr lxdfnL If]qdf o:tf] xfjfkfgL
kfO{G5 . o; If]qdf aif}{ e/L tfkqmd ) +c eGbf tn /xG5 . jiff{ nueu x'b}g . cToGt} xfjf rN5 . To;}n] o; If]qnfO{ lzt d/e"dL elgG5 .
7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
xfjfkfgLsf] k|sf/
!=pi0f dg;'gL xfjfkfgL -pkf]i0f If]q_ M—
;d'Gb| ;txb]lv !,@)) dL6/sf] prfO{ ;Ddsf]
t/fO{, efj/, b'g / >]0fLdf pkf]i0f xfjfkfgL kfO{G5 .
o; If]qdf ;/b/ tfkqmd !%–$) +c ;Dd tfkqmd x'G5 .
jflif{s ;/b/ @))cm aiff{ x'G5 . udL{ dlxgfdf cToflws udL{ x'G5 .
of] xfjfkflgdf j:g] dflg;x? kfntf kfntf n'uf nufpg] ub{5g eg]] lxpbdf lztnx/sf] sf/0f jfSnf n'uf nufpg] / cfuf] tfk]/ a:g] ub{5g .
@=Gofgf] ;dlztf]i0f xfjfkfgL M—
r'/] kj{tsf] dflyNnf] efu / dxfef/tsf] dWo efu ;Dd s/La !,@)) dL= b]lv @,!)) dL= ;Dd of] xfjfkfgL kfO{G5 . o; If]qdf hf8f]df tfkqmd ) +c / udL{df ;/b/
@$–#) +c ;Dd tfkqmd x'G5 . aflif{s aiff{ ;/b/ !@%cm x'G5 . of] xfjfkfgL :j:ys/ xfjfkfgL dflgG5 . sf7df08f} tyf kf]v/f pkTosf o;} If]qdf k5{ .
#=708f ;dlztf]i0f xfjfkfgL M—
dxfef/tsf] pRr efub]lv lxdfn kj{tsf] tNnf] efu;Dd cyf{t @,!)) dL= b]lv #,#)) dL= ;Ddsf] prfO{df of] xfjfkfgL kfO{G5 . oxf‘ hf8f]sf] ;dodf tfkqmd ) +c
eGbf tn / udL{sf] ;dodf !%–@) +c ;Dd tfkqmd /xG5 . aiff{ cToGt Go"g x'G5 . jflif{s aiff{ ;/b/ !))cm x'G5 .
$=n]sfnL xfjfkfgL M—
leqL lxdfno b]lv lxdfno kj{tsf] lxd/]vf ;Dd #,#)) dL= b]lv %,))) dL= ;Dd of] xfjfkfgL kfO{G5 . hf8f]df ) +c eGbf tn / udL{df !)–!% +c ;Dd tfkqmd x'G5 .
jflif{s jiff{ $) cm ;Dd x'G5 . dgfª, d':tfª 8f]Nkf o;} If]qdf kb{5 .
%= 6'08|f xfjfkfgL M—
;d'Gb|L ;txb]lv %,))) dL= eGbf dfly pRr lxdfnL If]qdf o:tf] xfjfkfgL
kfO{G5 . o; If]qdf aif}{ e/L tfkqmd ) +c eGbf tn /xG5 . jiff{ nueu x'b}g . cToGt} xfjf rN5 . To;}n] o; If]qnfO{ lzt d/e"dL elgG5 .

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

g]kfnsf] hn;Dkbfsf] :yLtL

glb M em08} ^)))

klxnf] bf];|f] / t];|f] :t/sf]
em/gf M ;f}Gbo{o'Qm em/gf
tfn M ljZjsf] ;a} eGbf cUnf] :yfgdf /x]sf] tfn nufot km]jf, kmfS;'08f], /f/f nufotsf]
l;d;f/ If]q M
s'08 / kf]v/L
glbx? jf6 hnljB't Ifdtf

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

g]kfnsf] cfly{s ljsf;df hn;Dkbfsf] dxTj n]Vg'xf]; .

s[lif l;df lkofh wfkgL /f]d
s[M s[lif lasf;
l;Ml;df Aoj:yfkg
dfM df5fkfng Yff]/} nfdf] a'bf agfpg]
lkM lkpg] kflgsf] ;|f]t
ofM oftfoft Aoj:yf jf
hM hnljB't pTkfbg !.@ nfOg AofVof ug{]
wfM wfld{s kljqtf
kM ko{6g k|a4g
lgM lgdf{0f ;fdfu|Lsf] ;|f]t
/f]M /f]huf/L >[hgf
dM dgf]/~hg

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

# 7'nf gbLsf ;xfos glbx?

glbsf cfwf/df g]kfnsf] ljefhg

LAB HV (length, area, branch, Hidro,Volume)
sf]zL k|b]zM s nf &@), ^)))), @@))), !%^$
u08sL k|b]zM nf wf} ##*,#*))), @!))), !&!#
s0ffnL k|b]zM wf} Aof %)&, $@))), #@))), !#!^
-s+rgh+3f, nfd6fª, wf}nflul/, Aof;_

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

# 7'nf gbLsf ;xfos glbx?

u08sL gbLsf ;xfos gbL

sf]zL gbLsf ;xfos glb dfqL bd a'l9 ;]sf s0ff{nL gbLsf ;xfos gbL
clnO b't ;'tf dfM dfbL s0ff{nL e]/L ;]tL j'9L
cM c?0f qLM qLz'nL s0f{fnL M x'Dnf / d'u'
lnM lnv' bM bdf}nL e]/LM ;fgL / 7'nL e]/L
OM OGb|fjtL dM d:of{+bL ;]M ;]tL
b'M b'wsf]zL a'9LM a'9Lu08sL
tM tdf]/ tLM ltnf
;]M ;]tL
;'M ;'gsf]zL sfM sfnLu08sL a'9LM a'9L u+uf
tfM tfdfsf]zL

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
agh+un

“वन” भन्नाले पूणग वा आंलशक रुपमा रुख वा बुट्यानले ढाककएको क्षेत्र सम्झनु पछग ।
(द) “वन पैदावार” भन्नाले वनमा रिे का वा पाइएका वा वनबाट ल्याइएका दे िायका पैदावार सम्झनु पछग :-
(१) कारठ पैदावार,
(२) गैरकारठ वन पैदावार, वा
(३) चट्टान, माटो, नदीजन्य र खतनजजन्य पदाथग।
“वनक्षेत्र” भन्नाले तनजी स्वालमत्वको िक भोगको र प्रचललत कानूनले अन्यथा व्यवस्था गरे को बािे कको वन लसमाना
लगाइएको वा नलगाइएको वनले घेररएको वा वनलभत्र रिे को घााँसे मैदान, खकग, हिउाँ ले ढाकेको वा नढाकेको नाङ्गो पिाड,
बाटो, पोखरी, ताल तलैया, लसमसार, नदी, खोलानाला, बगर, पती वा ऐलानी जग्गाले ओगटे को क्षेत्र सम्झनु पछग ।
“साझेदारी वन” भन्नाले दफा २३ बमोजजम डडलभजन वन कायागलय, स्थानीय ति र वन उपभोक्ताको साझेदारीमा व्यवस्थापन
गररने राजरिय वन सम्झनु पछग ।
बन एन २०७६ अनस ु ार बन सानी धारा किसु लयत
“राजरिय वन” भन्नाले सरकारद्वारा व्यवजस्थत वन, वन संरक्षण क्षेत्र, सामुदातयक वन, साझेदारी वन, धालमगक वन,
कबुललयती वन, प्रदे शलभत्रको राजरिय वन वा अन्तरप्रादे लशक वन सम्झनु पछग ।
“धालमगक वन” भन्नाले दफा २८ बमोजजम जजम्मा हदइएको राजरिय वन सम्झनु पछग ।
“तनजी वन” भन्नाले प्रचललत कानून बमोजजम कुनै व्यजक्तको िक पुग्ने तनजी जग्गामा लगाई िुकागएको वा संरक्षण गररएको
वन सम्झनु पछग ।
“सामुदातयक वन” भन्नाले दफा १८ बमोजजम उपभोक्ता समूिलाई िस्तान्तरण गररएको राजरिय वन सम्झनु पछग ।

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
agh+un

g]kfndf s'n e"efusf] $$=&$ k|ltzt e"efu ag If]q /x]sf] 5 .

!!* k|sf/sf kfl/ZyLtLs k|0ffnL &% k|sf/sf] ag:ktL ju{, #% k|sf/sf] ag,
!!(&! ag:ktL k|hftL / !!*&! k|f0fL k|hftL klxrfg ePsf 5g .
@) j6f ;/If0f If]q, !) j6f l;d;f/ !! ag:ktL pBfg @@^)) eGbf jl9
;fd'bflos jg !)))) eGbf jl9 ;d'bfodf cfwfl/t jg /x]sf 5g . g]kfndf
cfpg] ko{6s dWo ^) k|ltztn] ;+/IfLt If]q / ;fd'bfoLs jg e|d0f ug{] u/]sf
5g .

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
agh+unsf] dxTj

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

agh+unsf] dxTj

cfh cfh} dlg /f]h skfslk jfh hM hgfj/sf] jf;:yn

cfM cfwf/e't cfjZostf sM sRrf kbfy{sf] ;|f]t
h}M hnfwf/ ;+/If0f kfM kfgLsf] >f]t
cfM cfly{s ljsf; sfM sfj{g Aofkf/
h}M h}ljs ljljwtf kM klx/f] tyf e"Ifo
dM dgf]/~hg jfM jftfj/0f ;+t'ng
lgM lgdf{0f ;fdfu|fLsf] ;|f]t
/f]M /f]huf/L >[hgf

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
agsf] juL{s/0f
ef}uf]lns cfwf/df agsf] juL{s/0f p; sf]]n] 6'
HP Bag
H: Height
P: Plants
B: Birds
A: Animal
G: Geographical areas
pM pi0f k|b]lzo ;bfjxf/ jg
;d'Gb| ;txjf6 prfO !@)) ld= ;Dd r'/], efj/ / dxfef/t ;Ddsf] tNnf] efu ;Dd km}lnPsf]
;bfjxf/ df]6f, 7'nf / jfSnf agh+un oy]i6 /x]sf]
;fn, l;;f}, vo/, l;dn nufotsf jg:ktL / xfQmL, u}8f, af3, efn', d[u cfbL lhjhGt' kfOg]
rf/sf]z]emfl8 ;d]t /x]sf]
;M ;dlztf]i0f ktem/ jg
;d'Gb| ;txjf6 !@)) b]lv @!)) ld= ;Dd km}lnPsf]
r'/]sf] dflyNnf] efu / dxfef/tsf] dWo / dflyNnf] efudf kfOg] ?vx? s]lx df]6f / cUnf 5g . s8f / g/d b'j} lj?jf kfOG5 .
;fn l;;f} ;Nnf b]jbf? rfFk s6'; cf]v/ u'/fF; lkkn lrnfpg] j/ afF; l;dn plt; knfF; nfs'/L rfFk k|d'v x'g .
pi0f h+un eGbf sd u'0f:t/sf] dflgG5 .

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

sf]M ;dlztf]i0f ;bfjxf/ sf]0fwf/L jg

;d'Gb| ;txjf6 @!)) b]lv ##%) ld= ;Dd km}lnPsf]
?vsf kftx? sf0f h:tf] r'Rrf] x'g]
df]6f / ;]lknf]] x'g]
w'lk rfFk ;Nnf b]jbf? s6'; rfFk l;dn lrnfpg] j]tjfF; plt af; u'/f; ef]hkq cflb kfOG5 .
n]M n]sfnL jg
;d'Gb| ;txjf6 ##%) b]lv %))) ld= ;Dd km}lnPsf]
sd tfkqmd / sd jiff{n] ubf{ cUnf, df]6f, s8f ?v x? x'b}gg .
lgufnf,] u'/f;sf emfl8, hl8a'l6 oxfF kfOG5 .
oxfF 3fF;sf kmfF6 x? kfOG5 .
6'M 6'G8f ag
;d'Gb| ;txjf6 %))) ld= dfyLsf] lxpmdfq kl//xg] x'gfn] ag:ktLx? pd|g g;Sg] ePsf]n] sfO / n]p
dfq kfOg]
7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

agh+un ljgf;sf sf/0f

hj hj Ok|sf ;j rf]r]
hg;Vof a[l4
a;fO;/fO
hnjflo' kl/jt{g
aGohGt'sf] l;sf/
OGwg
k|sf]k
sfg'g lkmtnf]
;8s lgdf{0f
ag km8fgL
rf]/L lgsf;L
r]tgfsf] sdL
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

ag h+unsf] ;+/If0f ug{] pkfo

a}hgLsf rf]P alg ?gL
a}M a}sNkLs phf{sf] Aoj:yf
hM hg;Vof lgoGq0f
lgM lghL If]qnfO ag ljsf;df kl/rfng
sfM sfg'gnfO ;dfof]hg ug{' kg{]
rf]M rf]/L lgsf;L /f]Sg]
PM Ps} :yfgdf rl/r/0f ug{]
aM agh+unsf] km8fgL /f]Sg]
lgM lgs'Gh, cf/If / ;+/If0f If]q :yfkgf ug{]
?M ?v lj?jf /f]Kg]
lgM lge{/tf 36fpg]
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

af}4 ljxf/x?
lj:j t tftL :jod Rs VM Male
ljM ljqmdlznf Resolution -;T;+sNk_
:jM :j0f{lznf Speech -;frf jf]Ng'_
Vision -;Tb[i6L_
tM tIfl;nf Mindedness -;ba'4L_
tfM tfd|l;nf Meditation-;4ljrf/_
tLM lqlk6s Action -;Tsd{_
:jodM :joDe" Livelihood -;ThLjg_
c:6fËLs dfu{ Effort -;Tk|of;_
Homework Homework
lxGb,' af}4, O;fO, O:nfd wd{sf] jf/]df n]Vg'xf]; . lxGb,' af}4, O;fO, O:nfd wd{sf] jf/]df n]Vg'xf]; .
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

af}4 ljxf/x?
lj:j t tftL :jod Rs VM Male
ljM ljqmdlznf Resolution -;T;+sNk_
:jM :j0f{lznf Speech -;frf jf]Ng'_
tM tIfl;nf Vision -;Tb[i6L_
tfM tfd|l;nf Mindedness -;ba'4L_
tLM lqlk6s Meditation-;4ljrf/_
:jodM :joDe" Action -;Tsd{_
c:6fËLs dfu{ Livelihood -;ThLjg_
Homework Effort -;Tk|of;_
lxGb,' af}4, O;fO, O:nfd wd{sf] jf/]df n]Vg'xf]; .
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

पलसगयनिरु अथागत अहिलेको ईरान भएका ठााँउमा बस्ने िरुले लसन्धु अथागत ईन्द ु खोलाको
पारी बस्ने अतन सनातन सस्कार भएका व्यजक्तिरुलाई हिन्द ु भतनएको पाइन्छ अझ भनौ
हिन्द ु शब्द प्रयोग गररएको पाइन्छ ।

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
;'ljwfjf6 jGrLt !%
नेपालमा प्रचसलत केही प्रमख
ु धमगहरु

क) हहन्द ु धमग
– ववचवको प्राचीन तथा स्नातन धमग
– प्रमखु पस् ु तकिरु ोः वेद, रामायण ,भिाभारत, उपतनर्षद, परु ाण अोाजोद
– प्रमख ु दे वतािरु ोः गणेश, सय ु ,ग दे वी, ववरणु, शंकर ।
– ववशाल समद ु ायले मान्ने र ववशाल धालमगक साहित्य भएको धमग ।
– मल ू त दे वी दे वताप ्ो्रातत आस्था, पन ु जगन्म आहदमा ववचवास गने धमग िो ।
– यो धमगका साँस्थापक कुनै व्यजक्त वा साँस्था नभई यसको ववकासमा लाखौ व्यजक्त तथा साँस्थािरुको योगदान रिे को छ ।

ख) बौद्ध धमग
– नेपालको लजु म्बनीमा जजन्मएका भगवान बद् ु ध यस धमगका प्रवतगक र साँस्थापक मातनन्छन ् ।
– बौद्ध धमगका प्रमखु धालमगक ग्रन्थ त्रत्रवपटक िो ।
– बौद्ध धमगको पज ु ास्थललाई वविार, मठ वा स्तूप भतनन्छ ।
– ज्ञान, सत्कमग र अहिंसामा ववचवास गने जातीय भेदभाव र अस्पचयतालाई नमान्ने यस धमगलाई यग ु सापेक्ष वैज्ञातनक धमग भतनन्छ ।

र्) इसाई धमग

– जेरुसेलममा जन्मेका जजसस क्राइरटलाई इसाई धमगका प्रवतगक मातनन्छ ।
– धालमगक ग्रन्थलाई बाइबल र पज
ु ास्थललाई चचग (चगजागघर) भतनन्छ ।
– लोभ गनग निुने र आफुलाई दीनहिन तथा दास सम्झन निुने कुरामा जोड हदएको पाइन्छ ।
इस्लाम धमगका प्रचारक पैगमबर मोिम्मदलाई अल्लािका दतु पतन भतनन्छ ।

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
–

gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
;'ljwfjf6 jGrLt !%
ङ) सशख धमग
– पाककस्तानमा पने पञ्जाव प्रान्तको ननकला भन्ने ठाउमा जजन्मएका लशखिरुका अराध्य दे वता गुरु नानकले स्थापना गरे का िुन
– लशखिरुले मान्ने धमग
– धालमगक ग्रन्थलाई गुरु ग्रन्थ सािे व भतनन्छ भने पुजास्थललाई गुरुद्धारा भतनन्छ ।
– अहिंसा, सत्कायग, परोपकारलाई लशख धमगले जोड हदएको छ ।

च) िैन धमग
– भगवान ् ववरणुका २४ अवतारिरुमध्ये ८ औं अवतार तीथगङकर भगवान बधगमान मिावीर जैन यस धमगका प्रवतगक मातनन्छ ।
– मिावीर स्वामीको जन्म नेपालको जनकपुर क्षेत्रमा भएको मातनन्छ ।
– जैन धमगको धालमगक ग्रन्थ वचनामत िो ।
– पववत्रता, सच्चररत्रता र अहिंसालाई यो धमगले ववशेर्ष जोड हदएको छ ।

छ) फारसी धमग
– फारसीिरुको प्रमुख धमग फारसी धमगका प्रवतगकलाई मािात्मा जोरारटर भतनन्छ । तयनले अग्नी र सुयक
ग ो पुजा गने चलन चलाएका
चथए ।
– फारसी धमागलम्बीिरुको पज ु ास्थललाई अजग्न मान्दी भतनन्छ ।
– फारसी धमागलम्बीिरुलाई जलाउने वा गाडने नगरी मत्युपतछ मानव शरीरको उपयोग अकागका भलाईका लागी िोस भनी मत
शरीरलाई उच्च ठाउाँ मा राखी खुला छोडडन्छ जसलाई कौवा , चचलले खान्छन ् ।
7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
hfthftL

dflg;sf] zfl/l/s agf]6, k|s[lt, ;:s[lt, a+z, u'0f sd{ wd{ /ª / a+zsf] cfwf/df NofOPsf] ju{
nfO hfthftL elgG5 .
cfkm\g]f dft[efiff ePsf] k/Dk/fut l/ltl/jfh ePsf] 5'6\6} ;f:s[lts klxrfg ePsf], 5'6\6}
;fdlfhs ;+/rgf ePsf] lnlvt jf clnlvt Oltxf; ePsf] ;d'bfo nfO cflbjf;L elgG5 .
cfbLjf;L hghftLx?nfO lgDgfg';f/ jlu{s/0f ul/Psf] 5 .
nf]kpGd'v M !)
cltl;dfGts[t M !@
l;dfGts[t M @)
;'ljwfaf6 aGrLtM !%
pGgtM @
7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

1.4 jg;Dkbf M cj:yf / dxTj tyf jg ljgfzsf sf/0f / ;+/If0fsf pkfox?

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
कुहिरो

gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
xfjfkfgL

ववलशरट प्रकततको धरातललय स्वरुप भएको नेपाल समुद्र सतिबाट ५९ लम.को उचाईदे खी ववचवको सवोच्च लशखर सगरमाथाको ८८४८
लम.को उचाईमा ववलभन्न धरातललय स्वरुपमा तनमागण भएकोले नेपालको िावापानीमा ववववधता छ । भुमध्यरे खादे खी िावापानीदे खी
धु ्रववय िावापानीसम्मको नमन
ु ा पाइने भएकाले नेपाललाई िावापानीको स्वरुप अनस
ु ार तनम्न बमोजजम ५ भागमा ववभाजन गरे को
छ ।
dg;'gL jiff{ eg]sf] s] xf] < g]kfnsf] ;Gbe{df o;sf] dxTj n]v .
g]kfnsf] xfjfkfgL dg;'gdf cfwfl/t 5 . lu|idsflng ;dodf a+ufnsf] vfl8af6 cfpg] afbn kxf8df 7f]lsO{ dg;'g;+u} jif{ ;'? x'G5 . ;fdfGotof g]kfndf
$ dlxgf dg;'gL jif{ x'G5 . olx dg;'gL jif{sf] ;|f]taf6 vf]nfgfnfsf] kfgLsf] d'xfg >[lht x'G5 eg] afFsL ;do g]kfnsf clwsf+z e'efux? k|fo ;'Vvf x'G5
. o;/L dg;'gL jif{sf] cfwf/df g]kfngsf] l;rfO{, phf{sf] ;|f]t, v]tLkftL cflb lge{/ /x]sf] kfOG5 .
Ö g]kfnsf] ;Gbe{df o;sf] dxTj M
s_ dg;'gsf] cfwf/df xl/ofnL 5fpF5 .
v_ dg;'gL jif{sf] sf/0f pi0fkg sd x'G5 .
u_ dg;'gL jif{sf] sf/0f 3fF;kft, aflngfnLsf] nflu ;xof]u x'G5 .
3_ dg;'gL jiff{sf] sf/0f vghf]t Pjd\ :yfg cg';f/ ljljw k|s[ltsf v]tLkftL / jg:klt ;Dej 5 .

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
कुहिरो

gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
xfjfkfgL

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
xfjfkfgLnfO k|efj kfg{] tTjx?
1.3 xfjfkfgL / hn;Dkbf M l:ylt / dxTj

उसमा जब अपबाद
pM prfO
;M ;d'Gb|Ls b'/L
dfM df6f]
hM hldgsf] 9fn
aM ag:ktL
cM cIff+z
kM kj{tsf] :yLtL
jfM jfo'sf] :jefj
bM e"dWo /]vf jf6 b'/tf

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
1.3 xfjfkfgL / hn;Dkbf M l:ylt / dxTj

g]kfnsf] xfjfkfgLsf] ljz]iftf

l;d kfp k|efj

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
1.3 xfjfkfgL / hn;Dkbf M l:ylt / dxTj ef}uf]lns cfwf/df xfjfkfgLsf] k|sf/
xfjfkfgLsf] cfwf/df g]kfnnfO{ % efudf ljefhg ul/Psf] 5 . pg7n]6'
RAT DG (Rain, Altitude, Temperature, Dress, Geography)
!= pi0f dg;'gL xfjfkfgL -pkf]i0f If]q_ M—
;d'Gb| ;txb]lv !,@)) dL6/sf] prfO{ ;Ddsf]
t/fO{, efj/, b'g / >]0fLdf pkf]i0f xfjfkfgL kfO{G5 .
o; If]qdf ;/b/ tfkqmd !%–$) +c ;Dd tfkqmd x'G5 .
jflif{s ;/b/ @))cm aiff{ x'G5 . udL{ dlxgfdf cToflws udL{ x'G5 .
of] xfjfkflgdf j:g] dflg;x? kfntf kfntf n'uf nufpg] ub{5g eg]] lxpbdf lztnx/sf] sf/0f jfSnf n'uf nufpg] / cfuf] tfk]/ a:g] ub{5g .
@= Gofgf] ;dlztf]i0f xfjfkfgL M—
r'/] kj{tsf] dflyNnf] efu / dxfef/tsf] dWo efu ;Dd s/La !,@)) dL= b]lv @,!)) dL= ;Dd of] xfjfkfgL kfO{G5 . o; If]qdf hf8f]df tfkqmd ) +c / udL{df ;/b/ @$–
#) +c ;Dd tfkqmd x'G5 . aflif{s aiff{ ;/b/ !@%cm x'G5 . of] xfjfkfgL :j:ys/ xfjfkfgL dflgG5 . sf7df08f} tyf kf]v/f pkTosf o;} If]qdf k5{ .
#= 708f ;dlztf]i0f xfjfkfgL M—
dxfef/tsf] pRr efub]lv lxdfn kj{tsf] tNnf] efu;Dd cyf{t @,!)) dL= b]lv #,#)) dL= ;Ddsf] prfO{df of] xfjfkfgL kfO{G5 . oxf‘ hf8f]sf] ;dodf tfkqmd ) +c eGbf
tn / udL{sf] ;dodf !%–@) +c ;Dd tfkqmd /xG5 . aiff{ cToGt Go"g x'G5 . jflif{s aiff{ ;/b/ !))cm x'G5 .
$= n]sfnL xfjfkfgL M—
leqL lxdfno b]lv lxdfno kj{tsf] lxd/]vf ;Dd #,#)) dL= b]lv %,))) dL= ;Dd of] xfjfkfgL kfO{G5 . hf8f]df ) +c eGbf tn / udL{df !)–!% +c ;Dd tfkqmd x'G5 .
jflif{s jiff{ $) cm ;Dd x'G5 . dgfª, d':tfª 8f]Nkf o;} If]qdf kb{5 .
%= 6'08|f xfjfkfgL M—
;d'Gb|L ;txb]lv %,))) dL= eGbf dfly pRr lxdfnL If]qdf o:tf] xfjfkfgL
kfO{G5 . o; If]qdf aif}{ e/L tfkqmd ) +c eGbf tn /xG5 . jiff{ nueu x'b}g . cToGt} xfjf rN5 . To;}n] o; If]qnfO{ lzt d/e"dL elgG5 .
7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
xfjfkfgLsf] k|sf/
!=pi0f dg;'gL xfjfkfgL -pkf]i0f If]q_ M—
;d'Gb| ;txb]lv !,@)) dL6/sf] prfO{ ;Ddsf]
t/fO{, efj/, b'g / >]0fLdf pkf]i0f xfjfkfgL kfO{G5 .
o; If]qdf ;/b/ tfkqmd !%–$) +c ;Dd tfkqmd x'G5 .
jflif{s ;/b/ @))cm aiff{ x'G5 . udL{ dlxgfdf cToflws udL{ x'G5 .
of] xfjfkflgdf j:g] dflg;x? kfntf kfntf n'uf nufpg] ub{5g eg]] lxpbdf lztnx/sf] sf/0f jfSnf n'uf nufpg] / cfuf] tfk]/ a:g] ub{5g .
@=Gofgf] ;dlztf]i0f xfjfkfgL M—
r'/] kj{tsf] dflyNnf] efu / dxfef/tsf] dWo efu ;Dd s/La !,@)) dL= b]lv @,!)) dL= ;Dd of] xfjfkfgL kfO{G5 . o; If]qdf hf8f]df tfkqmd ) +c / udL{df ;/b/
@$–#) +c ;Dd tfkqmd x'G5 . aflif{s aiff{ ;/b/ !@%cm x'G5 . of] xfjfkfgL :j:ys/ xfjfkfgL dflgG5 . sf7df08f} tyf kf]v/f pkTosf o;} If]qdf k5{ .
#=708f ;dlztf]i0f xfjfkfgL M—
dxfef/tsf] pRr efub]lv lxdfn kj{tsf] tNnf] efu;Dd cyf{t @,!)) dL= b]lv #,#)) dL= ;Ddsf] prfO{df of] xfjfkfgL kfO{G5 . oxf‘ hf8f]sf] ;dodf tfkqmd ) +c
eGbf tn / udL{sf] ;dodf !%–@) +c ;Dd tfkqmd /xG5 . aiff{ cToGt Go"g x'G5 . jflif{s aiff{ ;/b/ !))cm x'G5 .
$=n]sfnL xfjfkfgL M—
leqL lxdfno b]lv lxdfno kj{tsf] lxd/]vf ;Dd #,#)) dL= b]lv %,))) dL= ;Dd of] xfjfkfgL kfO{G5 . hf8f]df ) +c eGbf tn / udL{df !)–!% +c ;Dd tfkqmd x'G5 .
jflif{s jiff{ $) cm ;Dd x'G5 . dgfª, d':tfª 8f]Nkf o;} If]qdf kb{5 .
%= 6'08|f xfjfkfgL M—
;d'Gb|L ;txb]lv %,))) dL= eGbf dfly pRr lxdfnL If]qdf o:tf] xfjfkfgL
kfO{G5 . o; If]qdf aif}{ e/L tfkqmd ) +c eGbf tn /xG5 . jiff{ nueu x'b}g . cToGt} xfjf rN5 . To;}n] o; If]qnfO{ lzt d/e"dL elgG5 .

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

g]kfnsf] hn;Dkbfsf] :yLtL

glb M em08} ^)))

klxnf] bf];|f] / t];|f] :t/sf]
em/gf M ;f}Gbo{o'Qm em/gf
tfn M ljZjsf] ;a} eGbf cUnf] :yfgdf /x]sf] tfn nufot km]jf, kmfS;'08f], /f/f nufotsf]
l;d;f/ If]q M
s'08 / kf]v/L
glbx? jf6 hnljB't Ifdtf

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

g]kfnsf] cfly{s ljsf;df hn;Dkbfsf] dxTj n]Vg'xf]; .

s[lif l;df lkofh wfkgL /f]d hn;Dkbfsf] ;Defjgf n]Vg'xf];
s[M s[lif lasf;
l;Ml;df Aoj:yfkg
dfM df5fkfng Yff]/} nfdf] a'bf agfpg]
lkM lkpg] kflgsf] ;|f]t
ofM oftfoft Aoj:yf jf
hM hnljB't pTkfbg !.@ nfOg AofVof ug{]
wfM wfld{s kljqtf
kM ko{6g k|a4g
lgM lgdf{0f ;fdfu|Lsf] ;|f]t
/f]M /f]huf/L >[hgf
dM dgf]/~hg

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

# 7'nf gbLsf ;xfos glbx?

glbsf cfwf/df g]kfnsf] ljefhg

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

@_ tfnx? M—
s_ /f/f tfn M—
d'u' lhNnfdf cjl:yt of] g]kfnsf] ;a}eGbf 7"nf] tfn xf] . o;nfO{ :yflgo efiffdf srf}/f elgG5 . of] ;d'Gb| ;txb]lv #,@)) lsnf]
dL6/ prfO{df kb{5 . o;sf] k"a{ klZrd nDafO{ * lsnf] dL6/, rf}8fO{ !=% lsnf] dL6/ / ulx/fO{ !^& dL6/ 5 . /f/f /fli6«o lgs'~h
o;} If]qdf kb{5 .
v_ kmf]S;'08f] tfn M—
8f]Nkf lhNnfdf cjl:yt of] g]kfnsf] ;a}eGbf ulx/f] tfn xf] . of] tfn ;d'Gb| ;tx b]lv #,()) dL6/ prfO{df cal:yt 5 . o;sf]
nDafO{ $=* lsnf] dL6/, rf}8fO{ !=^ lsnf] dL6/ / ulx/fO{ ^%) dL6/ 5 . o;nfO{ :yflgo efiffdf l/ª\df] elgG5 . o; If]q leq ;]–
kmf]S;'08f] /fli6«o lgs'~h kb{5 . of] tfndf s'g} hLj kfOb}g .
u_ ltlnrf] tfn M—
of] ljZjsf] ;jf{lws prfOdf /x]sf] tfn xf] . ;d'Gb| ;txb]lv $,(!( dL6/ prfO{df cal:yt 5 . of] dgfª lhNnfdf kb{5 . o;sf]
nDafO{ $ lsnf] dL6/, rf}8fO{ !=@ lsnf] dL6/ / ulx/fO{ @)) dL6/ /x]sf] 5 . o;nfO{ :yflgo efiffdf ltl/5f] elgG5 .
#_ ef]6df d'n ePsf gbLx? M—
!= ;'gsf]zL @= tfdfsf]zL #= c?0f $= tdf]/ %= lqz'nL ^= x'Dnf &=s0ff{nL

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

l;d;f/ If]q eg]sf] s] xf] <

ljleGg lsl;dsf] hLjhGt', kz'kG5L, ls6kt+u, ?v lj?jfsf] af‘;:yfgsf] nflu l;d,
tfn, kf]v/L, gbL lsgf/fsf] ;w} kfgLn] lelh/xg] cf]l;nf] If]qnfO{ l;d;f/ If]q elgG5
. g]kfndf o:tf] If]q & nfv x]S6/ /x]sf] 5 . o:tf] If]qnfO{ /fHoaf6 g} ;+/If0f ul/
l;d;f/ If]q 3f]if0ff u/]sf] kfO{G5 . g]kfndf hulb;k'/ tfn -slkna:t'_, aL;xhf/L
tfn -lrtjg_, dfO{kf]v/L tfn -Onfd_ cflb 7"nf l;d;f/ If]q x'g\ .

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

# 7'nf gbLsf ;xfos glbx?

u08sL gbLsf ;xfos gbL

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
agh+un

g]kfndf s'n e"efusf] $$=&$ k|ltzt e"efu ag If]q /x]sf] 5 .

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
agh+unsf] dxTj

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

agh+unsf] dxTj

cfh cfh} dlg /f]h skfslk jfh hM hgfj/sf] jf;:yn

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

sf]M ;dlztf]i0f ;bfjxf/ sf]0fwf/L jg

agh+un ljgf;sf sf/0f

ag h+unsf] ;+/If0f ug{] pkfo

र्) इसाई धमग

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
1.5 k|rlnt k|d'v wd{, hfthflt, efiffefifL / ;+:s[lt
;'ljwfjf6 jGrLt !%
ङ) सशख धमग
– पाककस्तानमा पने पञ्जाव प्रान्तको ननकला भन्ने ठाउमा जजन्मएका लशखिरुका अराध्य दे वता गुरु नानकले स्थापना गरे का िुन
– लशखिरुले मान्ने धमग
– धालमगक ग्रन्थलाई गुरु ग्रन्थ सािे व भतनन्छ भने पुजास्थललाई गुरुद्धारा भतनन्छ ।
– अहिंसा, सत्कायग, परोपकारलाई लशख धमगले जोड हदएको छ ।

च) िैन धमग
– भगवान ् ववरणुका २४ अवतारिरुमध्ये ८ औं अवतार तीथगङकर भगवान बधगमान मिावीर जैन यस धमगका प्रवतगक मातनन्छ ।
– मिावीर स्वामीको जन्म नेपालको जनकपरु क्षेत्रमा भएको मातनन्छ ।
– जैन धमगको धालमगक ग्रन्थ वचनामत िो ।
– पववत्रता, सच्चररत्रता र अहिंसालाई यो धमगले ववशेर्ष जोड हदएको छ ।

छ) फारसी धमग
– फारसीिरुको प्रमखु धमग फारसी धमगका प्रवतगकलाई मािात्मा जोरारटर भतनन्छ । तयनले अग्नी र सुयक
ग ो पज
ु ा गने चलन चलाएका
चथए ।
– फारसी धमागलम्बीिरुको पुजास्थललाई अजग्न मान्दी भतनन्छ ।
– फारसी धमागलम्बीिरुलाई जलाउने वा गाडने नगरी मत्युपतछ मानव शरीरको उपयोग अकागका भलाईका लागी िोस भनी मत
शरीरलाई उच्च ठाउाँ मा राखी खलु ा छोडडन्छ जसलाई कौवा , चचलले खान्छन ् ।

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
57 kj{ M—
;' l jwfjf6 jGrLt !% 1.5 k|rlnt k|d'v wd{, hfthflt, efiffefifL / ;+:s[lt
t/fO{ If]qsf] ;a}eGbf 7"nf] / dxTjk"0f{ rf8 .
sflQ{s z'Snf kIfsf] ifi7L .
dgf]sfdgf k"/f ug{ s7f]/ ;fwgfsf] ;fy ;"o{sf] pkf;gf .
gbL, s'08, kf]v/Lsf] lsgf/fdf k"hf Pjd\ :gfg .
ifi7Lsf] lbg a]n'sf c:tfp‘b} u/]sf] ;"o{nfO{ / eflnkN6 pbfp‘b} u/]sf] ;"o{nfO{ c3{ lbO{ pkf;gf .
g]kfn ;/sf/åf/f ;/sf/L ljbfsf] 3f]if0ff .
Nxf];f/ M—
æNxf]Æ sf] cy{ aif{ / æ;f/Æ sf] cy{ gof‘ . lxdfnL If]qdf z]kf{, u'‘?ª / ysfnLn] gof‘ aif{sf] ?kdf dgfp5g\ .
kmfNu'0f z'Snf k|ltkbf .
gof‘ jif{sf] klxnf] lbg rf]vf] kfgL NofO{ k"hfcfhf ug]{ / ljz]if k|;fb Ifdf/ / ljz]if vfgf s'y's agfO{ vfO{G5 .
k|To]s aif{ km/s–km/s hgfj/sf] gfdaf6 !@ hgfj/sf] gfddf gof‘ jif{sf] gfd gfdfs/0f x'G5 . k|To]s !@ aif{df of] rqm bf]xf]l/G5 . % rqm cyf{t ^) aif{sf]
calwnfO{ /fKr'ª elgG5 .
Nxf];f/sf] d'Vo lbgnfO{ Iflb elgG5 .
O{b M—
d';Ndfgsf] d'Vo rf8 . lxh/L ;Dat\ /dhfg dlxgf e/ O{b dgfO{G5 .
O{b kj{df d';Ndfgx?n] Ps dlxgf ;Dd ;"o{ gc:tfpGh]n k"0f{ a|t a:g] / csf]{ dlxgfsf] z'?sf] lbgsf] rGb|dfsf] bz{g u/]kl5 vfg] k|rng 5 . o:tf] a|tnfO{ /f]hf
elgG5 .
o; ca;/df k|bfg ul/g] z'esfdgf cfbfg–k|bfgnfO{ O{b d'jf/s elgG5 .
wgL d';Ndfgx?n] u/LanfO{ cfÏgf] ;l~rt wgsf] @=% k|ltzt clgjfo{ bfg ug{'kg]{
x'G5 . o;nfO{ lkmqf elgG5 .
7fs'/ /fd e08f/L , ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
1.5 k|rlnt k|d'v wd{, hfthflt, efiffefifL / ;+:s[lt
uf}/f kj{;'M—ljwfjf6 jGrLt !%
g]kfnsf] dWo–klZrdf~rn / ;'b'/–klZrdf~rndf efb| z'Sn cf}zL b]lv ci6dL ;Dd .
bIf k|hfkltsf] cUgL s'08df ;tLb]aLn] b]xTofu u/L lxdfno kj{tsL 5f]/L kfj{tLsf] ?kdf hGd]sLn] ;f] ;Demgfdf uf}/f dx]Zj/sf] pkf;gf u/L kj{ dgfOG5 .
of] kj{ vf;u/L gf/Lx?n] dgfp‘5g\ .
uf}/f kj{df gf/Lx? cfÏgf] ;'–:jf:Yo / ;'–;f}efUosf] nflu a|t a:5g\ .
uf}/L dftfsf] k|;fb lj?8f agfO{ lj?8fs} cIftfaf6 uf}/f dx]Zj/sf] k"hf x'G5 .
o; cj;/df b]p8f v]Ng] k|rng 5 .

tf]/gNx M—
ysfnL ;d'bfo .
kmfNu'0f k'0f]{sf] ! lbg klxn] / kmfNu'0f k'0f]{sf] ef]lnkN6 ;Dd .
o;nfO{ lkt[ k"hf klg elgG5 .
of] kj{df cfÏgf lkt[x?nfO{ lvdL -lk08_ elgG5 .
o; hftLdf lvdL bfg ubf{ k'?if ;dfj]z x'b}gg\ . ljxfg s'v'/f af:g' eGbf cl3 3/sf] d'Vo dlxnfn] :gfg u/L ;fnsf] kftdf lvdL /fv]/ d[t cfTdfsf] ;Demgf u/L
lk08 bfg ul/G5 / lvdLsf] sfd ;dfkg ePkl5 k'?ifx? aLr wg'jf0f k|ltof]lutf / dlxnfx?df u§f v]Ng] k|ltof]lutf cfof]hgf ul/G5.

O{xL M—
g]jf/ hftLdf k|rlnt Ps lsl;dsf] ljjfx k/Dk/f . of] ljjfx sGofsf] dfl;s wd{ z'? x'g'eGbf cl3 j]n ;“u ul/G5 . j]n;“u ljjfx e};s]kl5 >Ldfgsf] d[To'
ePklg ljw'jf x'b}gg\ eGg] ljZjf; / k|rng 5 .

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
;'ljwfjf6 jGrLt !% 1.5 k|rlnt k|d'v wd{, hfthflt, efiffefifL / ;+:s[lt

g]kfnsf] efiff kl/jf/ M—

g]kfnsf] efiff kl/jf/nfO{ $ efudf af‘8\g ;lsG5 .
s= ef/f]k]nL efiff kl/jf/ M—
;+;f/df ;a}eGbf a9L af]lng] efiff . g]kfndf g]kfnL, d}lynL, ef]hk'/L, yf?, cjlw, b/}, af]6] cflb ef/f]k]nL efiff
kl/jf/ xf] .
v= ef]6 ad]{nL efiff kl/jf/ M—
bf]>f] 7"nf] efiff kl/jf/ . g]kfndf tfdfª, g]jf/L, du/, u'?ª, lnDa', z]kf{ cflb o;} efiff kl/jf/df k5{g\ .
u= b|lj8 efiff kl/jf/ M—
b|lj8 hftLn] af]Ng] efiff kl/jf/ . tfldn, t]nu', sGg8 / g]kfnd emfu8 hftLn] af]Ng] efiff .
3= cfUg]o efiff kl/jf/ M—
vf;u/L ef/tsf] cf;fd a+ufndf of] efiff af]lnG5 . g]kfndf ;Gyfn hftLn] of] efiff af]N5g\ .

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
;'ljwfjf6 jGrLt !% 1.5 k|rlnt k|d'v wd{, hfthflt, efiffefifL / ;+:s[lt

;fdflhs ;d:of eg]sf] s] xf] < g]kfnd ljBdfg ;fdflhs ljs[ltx? s] s] x'g \ <
;dfhdf hlt–hlt dflg;x? / ljljw hft–hftLx?sf] lqmofsnfk a9\b} hfG5, Tolt–Tolt dfgljo cfjZostfx?sf] nflu
;dfhdf åGå / s';+:sf/ xfjL x'b} hfG5 . sltko k'/fgf ;+:sf/ dfGotfnfO{ kfvf nufO{G5 eg] sltko gof‘ ;fdflhs ;d:ofx?sf] z'?jft x'g k'Ub5 . ;dfhnfO{
hLaGttf / lg/Gt/tf k|bfg ug{ ;do ;dodf ljleGg d"No, dfGotf, k|rng, k|j[lt, ;+:s[lt / ;+:sf/ ljsf; ul/Psf] x'G5 / sfnfGt/df log} k|j[lQx? ;do cg's"n
kl/jt{g x'g ;Sb}gg\ / To;af6 ;fdflhs ;d:ofsf] ljs/fn ?k k}bf x'G5 . o;/L cg'ko{'Qm ;fdflhs Jojxf/nfO{ ;fdflhs ;d:of elgG5 .
g]kfndf ljBdfg ;fdflhs las[ltx? M—
!= bf; k|yf @= xlnof k|yf #= ;lt k|yf
$= b]psL k|yf %= 5fpk8L k|yf ^= x?jf k|yf
&= emf/f k|yf *= sd}of k|yf (= em'df k|yf
!)= sdnx/L k|yf !!= bfOhf] k|yf !@= af]S;L k|yf
!#= 8ª\u'jf k|yf !$= nfu' kbfy{ b'So{;g / cf];f/–k|;f/ k|yf
!%= a]:ofa[lQ !^= afnaflnsf / r]lna]6L a]rlavg
!&= e|i6frf/ !*= z/0ffyL{ ;d:of, a;fO{;/fO{ / ljb]z knfog

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
!= bf; k|yf M— 1.5 k|rlnt k|d'v wd{, hfthflt, efiffefifL / ;+:s[lt
;'ljwfjf6 jGrLt !%
dflg;nfO{ bf; agfO{ kz'h:t} u/L laqmL ug]{ k|yf . of] ljZje/ k|rngdf lyof] . g]kfndf la=;=!(!) sf] d''n'sL P]gaf6 of] k|yfdf s]xL s8fO{ u/L lj=;=!(*# df bf; k|yf pGd'ng ul/of] .
To;df %(,%&# bf;bf;Lx? d'Qm ePsf lyP . /f0ff k|wfgdGqL rGb|zdz]/n] bf; k|yf pGd'ng u/L tL bf;bf;Lx?nfO{ cdn]v u/L af‘; u/fP . tL a;f]af; ePsf :yfgnfO{ xfdL cdn]vu~h
eG5f} .
@= ;tL k|yf M—
ef/tdf dWosfndf d'l:nd cfqmd0faf6 aRg lxGb' gf/Lx? kltsf] d[To'kl5 ;tL hfg] k/Dk/f ljs[t x'b} kl5 ;fdflhs k|lti7fsf] nflu ;tL hfg}kg]{ k/Dk/f z'?jft eof] . g]kfndf /Tg dNn dbf{
!) hgf, k|tfk dNn dbf{ ( hgf / of]u g/]Gb| dNn dbf{ ## hgf /fgLx? ;tL uPsf lyP . ;dfhdf ;tL hfg] kl/jf/sf] 7"nf] k|lti7f
lyof] . lj=;=!(!) sf] d'n'sL P]gaf6 !^ aif{d'lgsf dlxnf / % aif{ d'lgsf 5f]/f5f]/L ePsf dlxnf ;tL hfg gkfpg] sfg"g agfOof] eg] rGb|zdz]/n] lj=;=!(&& df 3f]if0ff u/L ;tL k|yf cGTo
ul/of] .
#= emf/f k|yf M—
k|frLg sfnb]lv k|rlnt emf/f k|yf eGgfn] /fHo, e"ldklt / ;/sf/L sd{rf/Lx?sf] sfd kfl/>lds g} glnO{ ug{'kg]{ k|yf . k|hftGqsf] pbo ;+u;+u} of] k|yf aGb eof] .
$= b]psL k|yf M—
cfk\mgf] O{R5f / dgf]sf+Iff k"/f ug{ cfk\mg} jf u/La kl/jf/sf] s]6LnfO{ lsg]/ dlGb/df r9fpg] ;fdflhs s'k|yf b]psL k|yf xf] . a}t8L lhNnfsf] d]nf}nL dlGb/ of] k|yfsf] s]Gb| xf] . xfn of] k|yfdf
sdL cfPklg lgd'{n ePsf] 5}g .
%= 5fpk8L k|yf M—
dlxgfjf/L ePsL jf ;'Ts]/L dlxnfnfO{ 3/af6 6f9f uf]7df /fVg] g]kfnsf] ;'b'/–klZrsf] kxf8L lhNnfsf] k|rng . o:tf dlxnfx?nfO{ 3/sf] cf‘ugdf 6]Sg glbg] . b'w, bxL vfg glbg] / ;kmf ;'U3/
x'g gx'g] cGwljZjf; 5 . @)^@ a}zfv !( ut] ;jf]{Rr cbfntsf] cfb]zåf/f of] k|yf dfly /f]s nufO{Psf] 5 .
^= sd}of k|yf M—
dWo tyf ;'b'/–klZrdsf yf?x?n] ;fx'af6 lnPsf] C0f ltg{ g;Sbf pQm C0f lt/L g;Sbf ;Dd ;fx'sf] 3/df a;L lgMz'Ns sfd ug]{ k|yf . x/]s df3 ! ut] df3L kj{df sd}ofn] cfkm" ;fx'sf] C0f
lt/L d'Qm x'g] jf k'gM sd}of a:g] jf laqmL x'g] lg0f{o ug{'kb{5 . lj=;+=@)%& ;fpg @ ut] g]kfn ;/sf/n] of] k|yfnfO{ ca}w 3f]if0ff u/L sd}of d'Qm ul/of] .
&= em'df k|yf M—
z]kf{ ;d'bfodf k|rlnt of] k|yfdf kl/jf/sf] dfOnf] 5f]/f] jf dfOnL 5f]/LnfO{ u'Dafsf] x]/rfx, /]vb]vsf] nflu u'Dafdf r9fpg] k|yf . xfn of] k|rng l56k'6 ?kdf /x]sf] kfO{G5 .
*= 8ª\u'jf k|yf M—
7fs'/ /fd e08f/L , ;/sf/L
ljw'jf dlxnfn] cfk\mgf] gftf gkg]{ k/–k'?ifnfO{ nf]Ug] agfP/
;DklQsf] clwsf/ x'g]5}g
jlsn
/fVg] /fha+ -;xfos
zL hftsf] k|rlnt k|lhNnf GofoflwaQmf_
yf . k'?ifnfO{ /ftLdf 3'D6f] cf]8lhNnf
fO{ ljw'jf ;/sf/L
dlxnfn] cfk\jlsn
mgf] 3/df sfof{ no, t/af/f
leœofpl5g\ To:tf] k'?ifnfO{
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
1.5 k|rlnt k|d'v wd{, hfthflt, efiffefifL / ;+:s[lt
;'ljwfjf6 jGrLt !%
g]kfnL af:t'snf eg]sf] s] xf] < o;sf] kl/efiff lbO{ k|To]ssf] ljz]iftf n]Vg'xf]; \ .
g]kfnL af:t'snfnfO{ d'ntM lgDg >]0fLdf ljefhg ul/Psf] kfOG5 .
!_ Kofuf]8f z}nL M tNn] z}nLdf ag]sf dlGb/sf] z}nLnfO{ Kofuf]8f z}nL elgG5 . dWo]sfndf o; z}nLsf dlGb/x? cToflws ag]sf lyP .
ljz]iftf M–
s_ k|fo kf]n]sf O§fn] ag]sf] r'tfz sf]0ffsf/ / tnaf6 dflylt/ qmdzM ;fgf] x'Fb} uPsf] x'G5
v_ dlGb/ k|fË0fdf snfTds a:t'x? -dlGb/x?, b]jb]jtfsf d'lt{, jfxg_ lgdf{0f x'G5 .
u_ dlGb/ agfpg' cl3 ljleGg cfwf/ k]6L agfP/ dfq To;dfly dlGb/ agfOPsf] x'G5 .
3_ o:tf z}nLsf dlGb/x?df k|j]zåf/ tyf rf/}lt/ e\mofn, cfFvLe\mofn cflb agfOPsf] x'G5
ª_ 5fgf] le/fnf], 5fgf] yfDgnfO{ rf/}lt/ 6'F8fn agfOPsf] x'G5 / To:tf 6'F8fndf b]jb]jL, dflg;, kz'kG5L, k'mna'§f cflb s'lbPsf x'G5 .
r_ dlGb/sf] lzv/df lkQnsf] uh'/, dlGb/sf] d'n 9f]sfsf] l7s cuf8L d'Vo b]jtfsf] afxg, dlGb/sf] a/08f / jl/kl/ alQ, lbof] cflb /x]sf x'G5g\ .
5_ e'kltGb| dNnn] lgdf{0f u/]sf] Goftkf]t dlGb/, dfgb]jsf] rfFu'gf/fo0f dlGb/, xl/bQsf] kz'klt gfy, dx]Gb| dNnsf] tn]h' dlGb/ o;sf pbfx/0f x'g\ .
@_ lzv/ z}nL M
lzv/z}nL dlGb/sf] :j?k kxf8sf] r'r'/f] h:tf] u/L pdf] tk{m ;fF3'/f] / r'Rrf] kb]{ uPsf] x'G5 .
O=;f= sf] k|yd ztflAb b]lv g} o:tf dlGb/x? ef/tdf aGg yfn]sf lyP .
g]kfndf ef/lto k|efjs} sf/0f lzv/ z}nL k|rlnt ePsf] dflgG5 .
ljz]iftf M–
s_ o:tf] z}nLdf k|foM sf7sf] k|of]u ul/b}g . ljz]if u/]/ k|:t/ / O§fsf] k|of]u x'G5, e\mofn9f]sf ;d]t kTy/af6 ag]sf x'G5g\ .
v_ o:tf dlGb/x?sf] dflyNnf] efunfO{ r'NofpFb} nlu kxf8h:tf] agfOPsf] x'G5 .
u_ Kofuf]8f z}nLdf h:t} cfwf/k]6L, l;l9df cg]s d'lt{ Pjd\ dlGb/ jl/kl/ aQL afNg] lbof] agfOPsf] x'G5 .
l;l4 g/l;+x dNnn] lgdf{0f u/]sf] kf6gsf] >L s[i0f dlGb/
j[ifefg' b]jLn] lgdf{0f u/]sf hfgsL dlGb/ lzv/ z}nLsf] gd'gf xf] .
7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
1.5 k|rlnt k|d'v wd{, hfthflt, efiffefifL / ;+:s[lt
;'ljwfjf6 jGrLt !%

#_ :t'k z}nL M
o;nfO{ r}To z}nL klg elgG5 .
g]kfndf k|flrg ;dob]lv g} o:tf z}nLaf6 af:t'snf lgdf{0f ePsf] kfOG5 .
ljz]iftf M–
s_ ;'?df hldg dfyL O§f / df6f] jf df6f] dfqsf] k|of]u ePsf] 3f]lK6Psf] srf}/f h:tf], cy{j[Qfsf/sf] Ps l9:sf] agfOPsf] x'G5 / o;nfO{ ue{ c08
elgG5 . o;}leq af}4 wd{;DaGwL kljq a:t' /flvG5 .
v_ ue{ dfyL xld{sf agfOPsf] x'G5 . h;df /x]sf cfFvfnfO{ rGb| / ;'o{ dfGg] rng 5 .
u_ rt'z sf]0ffsf/ xld{sf dfyL !# j6f r]K6f] jf uf]nf] l/ª agfOPsf] x'G5 . h;nfO{ e'jgsf] k|lts dflgG5 .
3_ :t'ksf] dflyNnf] efudf uh'/ 5fgf /x]sf] x'G5 eg] tNnf] efudf rf/}lt/ k|fygf rqm / alQ afNg] lbof] agfOPsf] x'G5 .
ª_ :t'ksf $ efudf ljleGg WofgL a[4sf d'lt{x? /flvPsf x'G5g\ .
– af}4 hGd:yn n'lDagL Pjd\ dxfaf}4 o;sf gd'gf x'g\ .

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
1.5k|k|r
1.5 ;'rlnt
llnt k|k|dd'v'vjGrLt
jwfjf6 wd{, ,hfthflt,
wd{ hfthflt, efiffefifL //;+;+::s[s[ltlt
!% efiffefifL
;dfh M
lgZlrt d'NodfGotf, cfr/0f, Aojxf/ / lgZrLt pb]Zosf nflu sof}+ ;DaGwx?4f/f Ps cfk;df aflwPsf] ;fdflhs
;DaGwx?sf] hfnf] g} ;dfh xf] h'g Ps eGbf al9 AolQmx? Ps csf{df cfa4 ePsf x'G5g .
;:s[lt M
dflg;x?n] ljsf; u/]sf efj, wd{, k|yf, k/Dk/f, d'No dfGotf cfrf/ ljrf/ kf]zfs klx/g g}ltstf h:tf ef}lts / cef}lts dfgljo k|fKtL g} ;:s[lt
xf] .
;:s[lt leq ljrf/ cfrf/ d'No dfGotf l/ltl/jfh rfnrng snf ljZjf; g}ltstf efiff / wd{sf] lgdf{0f /rgf kl/isf/ jf kl/dfh{g kb{5 .
?kfGt/0fM
gofF gofF d'NodfGotf / lgltx? cjnSjg ul/ k'/fgf d'No dfGotf, ;:s[lt ;:sf/df cu|ufdL ?kdf cfd'n kl/jt{g x'g' g}
?kfGt/0f xf] .
;dfhdf /x]sf bft kyf, ;lt k|yf, ;fdGtL k|yf, hdLgbf/ dxfhg k|yf, ax'klt ax'kTgL k|yf, 5'jf5't h:tf ;fdflhs
dfGotfx? :j]R5Ls ?kdf ;dfhn] cu|ufdL kl/jt{g ug{' ?kfGt/0f xf] . /fHo 3f]if0ff af6 dfq ?kfGt/0f x'b}g . of] ;dfhn]
:jR5Ls ?kdf cfd'n kl/jt{g u/]sf] x'g'kb{5 .
;fdflhs ?kfGt/0fdf
B: Behaviour change B: Business Change C: Capacity Change
P: Priority Change R: Relation Change S:Structural Change
7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
1.5 k|k|r
1.5 ;'rlnt k|k|dd'v'v jGrLt
ljwfjf6
lnt wd{
wd{,, hfthflt,
!% efiffefifL
hfthflt, efiffefifL // ;+;+::s[s[lltt
ljZjsf] ;:s[tL / :yflgo ;:s[ltL ljr cfTd;ftL/0f -Assimilation_, k/;:s[[lts/0f -Acculturation_, ;:s[lts/0f / hghftLs/0f -
Trabliazation_ n] ;f:s[lts k|efj kf/]sf] 5 .
;fdflhs ;f:sots ?kfGt/0fsf] sf/s tTjx?
a}lg ;f/f cf;f kffk a;;
a}M a}rfl/s tTj
lgM lg/Gt/sf] k|s[of
;fM ;fdlhs 4Gb
/fM /fhg}lts kl/jt{t
cfM cfTdLs/0f tyf k/;:s[lts/0f
;fM ;f:s[lts k|;f/
kfM k|fs[lts lgod
kM k|ljlwdf cfPsf] Aofkstf / ljrf/
aM a;fO;/fO tyf hg;Vofsf] a[l4
;M ;DdLng jf ;DdL>0f
zM zx/Ls/0f

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
;'lk|jwfjf6
1.5 rlnt k|djGrLt
'v wd{, !%
hfthflt, efiffefifL / ;+:s[lt

;fdlfhs ?kfGt/0fsf ljz]iftf

jlj cf;' ;Ao lj; cf;
ax'cfofdLs kl/jt{g
ljsf;sf] lg/Gt/ cfleofg
cfw'lglss/0f
;'wf/sf ?kdf
;jnLs/0f / ;zlQms/0f Aojxf/ kl/jt{g ljsf;sf] dfu{lrq ;d[4Lsf] /fli6o cleofg
cfd'n kl/jt{g
;d[4 ;dfdflhs lhjg ;'lgZrLt
;d:of
r/f lj; /f;L
r/d ul/jL / ef]sd/L
/fHosf] ;Ifd lglt / sfg'gsf] sld
ljs[ltsf] ljBodfgtf
;r]tgfsf] sdL
F/fhg}lts k|ltj4tfsf] sld
lzIff k|0ffnLsf] lasf;
7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
hfthftL/ ;+:s[lt
1.5 k|rlnt k|d'v wd{, hfthflt, efiffefifL

nf]kpGd'v
d]/f s'/fn] xf;' ls as'
d]M d]r]
/fM /fp6]
s'M s';0' 8f
/fM /fhL
n]M n]Drf
;'M ;'/]n
s'M s'zjfl8of
xfM xfo"
lsM ls;fg
jM jgsl/of
7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
1.5 k|rlnt k|d'v wd{, hfthflt, efiffefifL / ;+:s[lt clt l;dfGts[t !@

le=db]z # kxf8 # hM lxdfn #

t/fO #
dfemM dflem aM a/fd' y'M y'bfd
emfM efmu8
bM bg'jf/ r]M r]kfª Nxf]M Nxf]dL
;M ;tf/
af]M af]6] yfdM yfld ;LM l;of/
wfgM wfg's

kxf8L ^ e'tf kz' k|mL lxdfnL &

t/fO % d'nf afnf] ef] 8f] tf]
tfhf dfn yfsf] ug b'/f
e'M e'h]n d'M d'ufnL
tfhk''l/of leqL db]z @ s'b nfM nfs{]
lwdfn tfM tfdfª
s'M s'dfn kM kx/L afM afn'ª
yf? bM b/fO nf]M Nxf]kf
sf]r] ;'M ;'g'jf/
k|mLM k|mL efM ef]6]
ugufO 8f]M 8f]Nkf]
b'/fM b'/f
tf]M tf]Ks]uf]nf

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
1.5 k|rlnt k|d'v wd{, hfthflt, efiffefifL / ;+:s[lt ;'ljwfjf6 jGrLt !%
kxf8L &M u'lnof] /fd hL 5 lxdfnL *
u'M u?ª tfM tfhk'l/of
lnM lnDj' ltM ltgufpn]
of]M x]Ndf] jfM af/ufpn]
/fM /fO dfM dfkm{fnL
dM du/ z]M z]kf{
hLM hL/]n AofM Aof;L
5M 5GTofn ofM ofSvf
5}gM 5}/f]tg

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

k'j{ b]lv klZrd *))) dfyLsf lxdfnx?

KML SC MAD -sdn sc Mad )

K: s+rgh+3f
M: dsfgn'
L: Nxf]T;]
S: ;u/dfyf
C: rf]o'
M: dgf:n'
A: cGgk'0f{
D: wf}nflu/L

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

k'j{ b]lv klZrd *))) dfyLsf lxdfnx?

KML SC MAD -sdn sc Mad )

K: s+rgh+3f
M: dsfgn'
L: Nxf]T;]
S: ;u/dfyf
C: rf]o'
M: dgf:n'
A: cGgk'0f{
D: wf}nflu/L

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

k'j{ b]lv klZrd *))) dfyLsf lxdfnx?

KML SC MAD -sdn sc Mad )

K: s+rgh+3f
M: dsfgn'
L: Nxf]T;]
S: ;u/dfyf
C: rf]o'
M: dgf:n'
A: cGgk'0f{
D: wf}nflu/L

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

k'j{ b]lv klZrd *))) dfyLsf lxdfnx?

KML SC MAD -sdn sc Mad )

K: s+rgh+3f
M: dsfgn'
L: Nxf]T;]
S: ;u/dfyf
C: rf]o'
M: dgf:n'
A: cGgk'0f{
D: wf}nflu/L

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

k'j{ b]lv klZrd *))) dfyLsf lxdfnx?

KML SC MAD -sdn sc Mad )

K: s+rgh+3f
M: dsfgn'
L: Nxf]T;]
S: ;u/dfyf
C: rf]o'
M: dgf:n'
A: cGgk'0f{
D: wf}nflu/L

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

k'j{ b]lv klZrd *))) dfyLsf lxdfnx?

KML SC MAD -sdn sc Mad )

K: s+rgh+3f
M: dsfgn'
L: Nxf]T;]
S: ;u/dfyf
C: rf]o'
M: dgf:n'
A: cGgk'0f{
D: wf}nflu/L

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

k'j{ b]lv klZrd *))) dfyLsf lxdfnx?

KML SC MAD -sdn sc Mad )

K: s+rgh+3f
M: dsfgn'
L: Nxf]T;]
S: ;u/dfyf
C: rf]o'
M: dgf:n'
A: cGgk'0f{
D: wf}nflu/L

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

k'j{ b]lv klZrd *))) dfyLsf lxdfnx?

prfOsf cfwf/df *))) dfyLsf lxdfnx? S KLM CDMA (; snd
l;l8PdP_
S: ;u/dfyf *,*$* dL=
K: s~rgh+uf *,%*^ dL=
L: Nxf]T;] *,%!^ dL=
M: dsfn' *,$^# dL=
C: rf]–cf]o' *,@)! dL=
D: wjnflu/L *,!^& dL=
M: dgf:n' *,!^# dL=
A: cGgk"0f{ *,)(! dL=

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

k'j{ b]lv klZrd *))) dfyLsf lxdfnx?

KML SC MAD -sdn sc Mad )

K: s+rgh+3f
M: dsfgn'
L: Nxf]T;]
S: ;u/dfyf
C: rf]o'
M: dgf:n'
A: cGgk'0f{
D: wf}nflu/L

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

k'j{ b]lv klZrd *))) dfyLsf lxdfnx?

KML SC MAD -sdn sc Mad )

K: s+rgh+3f
M: dsfgn'
L: Nxf]T;]
S: ;u/dfyf
C: rf]o'
M: dgf:n'
A: cGgk'0f{
D: wf}nflu/L

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

k'j{ b]lv klZrd *))) dfyLsf lxdfnx?

KML SC MAD -sdn sc Mad )

K: s+rgh+3f
M: dsfgn'
L: Nxf]T;]
S: ;u/dfyf
C: rf]o'
M: dgf:n'
A: cGgk'0f{
D: wf}nflu/L

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

k'j{ b]lv klZrd *))) dfyLsf lxdfnx?

KML SC MAD -sdn sc Mad )

K: s+rgh+3f
M: dsfgn'
L: Nxf]T;]
S: ;u/dfyf
C: rf]o'
M: dgf:n'
A: cGgk'0f{
D: wf}nflu/L

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

k'j{ b]lv klZrd *))) dfyLsf lxdfnx?

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

k'j{ b]lv klZrd *))) dfyLsf lxdfnx?

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

k'j{ b]lv klZrd *))) dfyLsf lxdfnx?

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

k'j{ b]lv klZrd *))) dfyLsf lxdfnx?

KML SC MAD -sdn sc Mad )

K: s+rgh+3f
M: dsfgn'
L: Nxf]T;]
S: ;u/dfyf
C: rf]o'
M: dgf:n'
A: cGgk'0f{
D: wf}nflu/L

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

k'j{ b]lv klZrd *))) dfyLsf lxdfnx?

KML SC MAD -sdn sc Mad )

K: s+rgh+3f
M: dsfgn'
L: Nxf]T;]
S: ;u/dfyf
C: rf]o'
M: dgf:n'
A: cGgk'0f{
D: wf}nflu/L

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

k'j{ b]lv klZrd *))) dfyLsf lxdfnx?

KML SC MAD -sdn sc Mad )

K: s+rgh+3f
M: dsfgn'
L: Nxf]T;]
S: ;u/dfyf
C: rf]o'
M: dgf:n'
A: cGgk'0f{
D: wf}nflu/L

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

k'j{ b]lv klZrd *))) dfyLsf lxdfnx?

KML SC MAD -sdn sc Mad )

K: s+rgh+3f
M: dsfgn'
L: Nxf]T;]
S: ;u/dfyf
C: rf]o'
M: dgf:n'
A: cGgk'0f{
D: wf}nflu/L

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

k'j{ b]lv klZrd *))) dfyLsf lxdfnx?

KML SC MAD -sdn sc Mad )

K: s+rgh+3f
M: dsfgn'
L: Nxf]T;]
S: ;u/dfyf
C: rf]o'
M: dgf:n'
A: cGgk'0f{
D: wf}nflu/L

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

k'j{ b]lv klZrd *))) dfyLsf lxdfnx?

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

k'j{ b]lv klZrd *))) dfyLsf lxdfnx?

KML SC MAD -sdn sc Mad )

K: s+rgh+3f
M: dsfgn'
L: Nxf]T;]
S: ;u/dfyf
C: rf]o'
M: dgf:n'
A: cGgk'0f{
D: wf}nflu/L

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

k'j{ b]lv klZrd *))) dfyLsf lxdfnx?

KML SC MAD -sdn sc Mad )

K: s+rgh+3f
M: dsfgn'
L: Nxf]T;]
S: ;u/dfyf
C: rf]o'
M: dgf:n'
A: cGgk'0f{
D: wf}nflu/L

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

k'j{ b]lv klZrd *))) dfyLsf lxdfnx?

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

k'j{ b]lv klZrd *))) dfyLsf lxdfnx?

KML SC MAD -sdn sc Mad )

K: s+rgh+3f
M: dsfgn'
L: Nxf]T;]
S: ;u/dfyf
C: rf]o'
M: dgf:n'
A: cGgk'0f{
D: wf}nflu/L

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

k'j{ b]lv klZrd *))) dfyLsf lxdfnx?

KML SC MAD -sdn sc Mad )

K: s+rgh+3f
M: dsfgn'
L: Nxf]T;]
S: ;u/dfyf
C: rf]o'
M: dgf:n'
A: cGgk'0f{
D: wf}nflu/L

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
gfoj ;'Aaf / vl/bf/sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

k'j{ b]lv klZrd *))) dfyLsf lxdfnx?

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
s[lifsf] dxTj M
clg lh/fvfp cf}/f] Aofks
1 cM cy{tGqsf] k|d'v cfwf/
2 lgM lgof{t Aofkf/sf] k|d'v cfwf/
3 lhM lhljsf]kfh{gsf] k|d'v cfwf/
4 /fM /fli6o cfDbfgLsf] k|d'v cfwf/
5 vfM vf4 kbfy{sf] k|d'v ;|f]t
6 pM pBf]usf] nflu sRrf kbfy{
7 cf}M cf}wf]lus pTkfbgdf pkof]u
8 /f]M /f]huf/L >[hgf
9 AofM Aofkf/df ;xof]u
10 kM kz'kfngsf] cfwf/
11 sM ul/j hgtfsf] sd{ynf]
s[lifsf] ljsf; x'g g;Sg'sf sf/0fx?
k'hgL ;fd jg kl; lahof jf/L e]6
1 k'M k'jf{wf/ ljsf;
2 hM hgzlQmsf] cefj s[lifdf kg{'
3 lgM lgjf{xd'vL v]tL
4 ;fM ;fd'lxs v]tL gx'g'
5 dM dnsf] cfoft ;dodf gx'g'
6 jM jhf/sf] cefj x'g'
7 gM gsf/fTds ;f]r
8 kM k/Dk/fut v]lt
9 l;M l;rfOsf] cefj
10 ljM ljpm ;dodf gkfOg'
11 hM hg;Vof a[4L
12 ofM oftfoftsf] cefj
13 jfM afnL ;+/If0f ;'ljwfsf] cefj
14 /LM u|fdL0f C0fu|:ytf
15 e]6M e]6g/L, cf}ifwL, ljiffwLsf] cefj
s[lif >]qsf] ljsf;sf] pkfo
AofM Aofj;foLs v]tL ug{' kg{]
1 l;M l;rfOsf] Aoj:yf
2 a}M a}1flgs s[lif k|0ffnL
3 sM shf{sf] Aoj:yf
4 k'M k'jf{wf/ ljsf; k'hLsf] Aoj:yf
5 hM hldgsf] ;dfg ljt/0f
6 ofM oftfoft ;'ljwfdf ljsf;
7 ofM ;|fdfuLsf] k|ofTttf
8 ;M ;d'xdf v]tL
9 l;M l;t e08f/0fsf] Aoj:yf
10 cM cg';Gwfg
11 s[M s[lif jhf/sf] Joj:yf
cf}wf]uLs lglt @)^& cg';f/ pBf]u
s[pk lg;]lg ;'vp
1 s[M s[lif / jgdf cfwfl/t pBf]u
2 pM pTkfbg d'ns pBf]u
3 kM ko{6g pBf]u
4 lgM lgdf{0f pBf]u
5 ;]M ;]jf d'ns pBf]u
6 lgM lgof{t pBf]u
7 ;"M ;"rgf tyf ;+rf/ k|ljlw ;=p=
8 vM vlgh pBf]u
9 pM phf{ pBf]u
cf}wf]uLs Aoj;fo P]g @)&# cg';f/ pBf]u
nufgL sf] cfwf/df M n3;f d7"
n3' pBf]uM p kfp jfO
pM pBdL :jod Ao:yfkgdf ;+nUg ePsf]
kfM kfr nfv :yL/ k''hL -3/ hUuf jfx]s_
pM pBdL ;lxt jl9df % hgf sfdbf/ ePsf]
jfM jflif{s sf/f]jf/ %) nfv eGbf sd ePsf]
OM OGhLg Ifdtf @) ls=jf6 jf ;f] eGbf sd
3/]n' pBf]uM l;k !)
l;M l;k, >dd'ns, vf; l;k / :yflgo sRrf kbfy{
kM k/Dk/fut l;k / k|ljlw
!)M !) ls=jf= ;Dd
;fgf pBf]u M !) s/f]8 ;Dd :yL/ k'FhL
dWof}nf pBf]u M !) b]lv @% s/f]8 ;Dd :yL/ k'FhL
7'nf pBf]uM @% s/f]8 eGbf jl9 :yL/ kF'hL
उत्पादन हुने वस्तु वा सेवाको प्रकृततको आधारमा s[M कृषि तथा वन पैदावारमा आधाररत उद्योगः
pM ऊर्ाामूलक उद्योगः
kM पयाटन उद्योगः
pM उत्पादनमूलक उद्योगः
vM खतनर् उद्योगः
;]M सेवामूलक उद्योगः
lgM तनमााण उद्योगः
;"M सूचना, प्रसारण तथा सञ्चार प्रषवधधमा आधाररत उद्योगः
bkmf !%
ljz]if cfyL{s If]q P]g @)&# df ePsf ;'ljwfx?
cfef/f slg eg
1 cfM cfos/df 5'6
2 efM ef8fdf 5'6
3 /fM /fli6os/0f gx'g]
4 sM s/sf] If]qflwsf/ eGbf k[ys Aojxf/
5 lgM lgof{t x'g] dfn;fdfgdf Eof6 gnfUg]
6 egM eG;f/ dx;'n 5'6 x'g ;Sg]
pBf]u If]qsf ;d:of
/flg rn ljlj k; cf]xf
1 /fM /fhg}lts OR5fzlQm gx'g'
2 lgM lglh If]qdf g}ltstfsf] sld
3 rM rGbf cft++sn] pBf]u nfO sl7gfO
4 nM nufgL d}qL jftfj/0fsf] cefj
5 ljM ljB't cefj
6 ljM ljleGg ;]jf If]qx? pBf]usf] ?kdf ljsf; gx'g'
7 kM k/Dk/fut pBf]u x'g'
8 ;M >ldssf ;+u7g nfO /fhg}lts ;xof]u
9 cf]M cf}Bf]lus ;"/Iff gx'g'
10 xfM Hire and Fire sf] lglt ckgfpg g;lsg'
g]kfnsf] Aofkf/df b]lvPsf ;d:ofx?
v'lg cflr ljlg sfAo e't' ljO
1 v'M v'Nnf l;dfgf
2 lgM lgof{t Aofkf/df sdL
3 cfM cfGtl/s Aofkf/ ;+hfnsf] nflu ;8s oftfoftdf sld
4 lrM lrg ;+usf] Aofkf/ ;xh gePsf]
5 ljM ljnfl;tfsf] j:t'sf] cfoft a9bf]
6 lgM lghL If]qnfO k|lt:kwL{ jgfpg g;Sg'
7 sfM sf/]jf/ vr{ / 9'jfgL vr{ jl9 ePsf]
8 AofM Aofkf/ 3f6f a9g]
9 ljM ljZj Aofkf/df k|ltZkwf{ ug{ g;lsPsf]
10 jf}M af}l4s ;DktLdf ljz]if Vofn gePsf]
11 e'M e'kl/j]lZ6s kl/ZyLtL
12 t'M t'ngfTsd nfesf j:t'sf] ljsf; x'g g;s]sf]
Aofkf/ lglt @)&@ sf] Aoj:yf
/fgL cfgL cf af};]
1 /fM /fli6o cy{tGqdf jfl0fHo If]qsf] of]ubfg a9fpg]
2 lgM lgsf;L k|j4g ug{]
3 cfM cfyL{s a[l4 xfl;n ug{]
4 lgM lgof{t Aofkf/nfO k|ltZkwL{ agfpg]
5 cfM cfyL{s s'6lglt dfkm{t Aofkf/ k|j4g ug{]
6 af}M af}l4s ;Dklt sf] ;+/If0fdf hf]8
7 ;]M ;]jf / j:t' Aofkf/df kl/k'/s ;DjGw
ko{6gsf] dxTj
ljlj 3df/f] Aofs'n ;fb' ;
1 ljM ljb]zL d'b|f cfh{g
2 ljM ljb]zdf b]zsf] k|rf/
3 3M 3/]n' pBf]usf] ljsf;
4 dfM dfgj ;+;fwg ljsf;
5 /f]M /f]huf/L >[hgf
6 AofM Aofkf/df a[l4
7 s'M s'n u|fo:ytfdf a[l4
8 nM nufgLdf k|f]T;fxg
9 ;fM ;f:s[lts cfbfg k|bfg
10 b'M b'u{d If]qsf] lasf;
11 ;M ;/sf/L cfodf a[[l4
ko{6gdf b]lvPsf ;d:ofx?
k'gsf ljj; df;' cc
1 k'M k'jf{wf/sf] sld
2 gM gsf/fTds hfgsf/L
3 sfM sfg'gsf] sfof{Gjog lkmtnf]
4 ljM ljdfg:ynsf] cefj
5 aM jhf/Ls/0fsf] cefj
6 ;M ;/;kmfOsf] cefj
7 dfM dfu{sf] sdL
8 ;"M ;"/Iffsf] cefj
9 cM cGt/If]qut ;xfof]u / ;dGjosf] cefj
10 cM ck|ofKt k|rf/ k|;f/
a}b]lzs /f]huf/df b]lvPsf ;d:of ;dfwfg ug{] pkfo
!= k'j{ /f]huf/L r/0f
I'M ISTD
 Market Survey
 Skilled
 Information lng] sxfF slt s;/L
 Investment by government
 Transportation nufotsf] vr{
 Documentation kl/If0f ug{]
@= /f]huf/Lsf] r/0f
 j}b]lzs /f]huf/L ;+3 / s'6lglts lgof]u jf6 ;d:of ;dfwfg
 a}=/f]= k7fpg] ;:yfnfO tnj nufot ;'ljwfdf lhDd]jf/ agfpg]
 Quick Response ug{] s'6lglts Ifdtf
 Remittance pTkfbglzn If]qdf vr{ ug{] jftfj/0f ldnfpg]
#= /f]huf/L kZrftsf] r/0f
 pTkfbg d'ns If]qdf nufgLsf] jftfj/0f ldnfpg]
 ;]jf ;'ljwf lnP glnPsf] hfgsf/L lng]
 1fg, l;k cg';f/sf] :j/f]huf/ agfpg jftfj/0f ldnfpg]
 Learn- earn- return lglt lng]
a}=/f]=sf] dxTj
ljlj;L j]pnf hu clg
1 ljM ljk|]if0f k|fKt x'g]

2 ljleGg b]z ;+u a}=/f]= sf sf/0f ;DaGw ;'wf/

3 l;M l;k tyf k|ljlw leqg]
4 j]/f]huf/L ;d:of ;dfwfg
5 pBdl;ntfsf] k|j4g
6 nufgLdf a9f]t/L
7 hgtfsf] lhjg:t/df ;'wf/
8 ul/jL lgjf/0fdf of]ubfg
9 lgIf]k a9fPsf -a}sdf_ 5 / Aofhb/ k|fKt ePsf] 5 .
10 cGt/fli6o Aofkf/ 3f6f k'lt{ ug{ ;xof]u k'u]sf

hgzlQm dfgj>f]t
k'FhL, k|ljlw, ;"rgf, jhf/, Aoj:yfkg h:tf ;fwgx?nfO pRrtd pkof]u ul/ nlIft
pknAwL xf;Ln ug{] sfdsf] g]t[Tj ug{] ;|f]t g} hgzlQm xf] .
dxTj
b; cfk c
1 bIf hgzlQm ljgf ljsf; ;Dej gx''g]
2 ;a} eGbf dxTjk'0f{
3 cfly{s ;fdflhs ljsf;sf] k'jf{wf/
4 kl/jt{g Aoj:yfkg nfO ;xh
5 cGo ;fwgnfO kl/rfng ug{{]
;d:of ;dfwfgdf PREMO
P : planning policy law budget program strategy of]hgf lglt sfg'g ah]6 sfo{qmd /0flgtL
R : Human resources, technical resouces, infrastructures, physical resources,
technology transfer, scientific resouces, Economic resources dfgljo ;|f]t ;fwg, k|ljlw
d}qL ;fwg, k|ljlw x:tfGt/0f, ef}lts ;|f]t ;fwg, j}1flgs ;|f]t ;fwg, cfly{s ;|f]t
E : Ecology sfo{ jftfj/0f, dgf]a}1flgs, jftfjl/0f, pd]/ ?lr rfxgf hfu/ pTk|]/0ff
M : HRM, MIS, technology management dfgljo ;|f]t ;fwg Aoj:yfkg, ;"rgf Aoj:yfkg,
k|ljlw Aoj:yfkg
O : Organization ;+/rgf lgdf{0f, ;+/rgfsf] lj:tf/, ;+/rgfdf ;/f]sf/jfnfsf] kxF'r, ;+/rgfsf]
u'0f:tl/otf, k|ljlwd}qL ;+/rgf

!%cf} of]hgf
/fli6o nIo
;d{4 g]kfn / ;'vL g]kfnL sf] lbw{sfnLg ;f]r xfl;n ug{ cfwf/ of]hgfsf] ?kdf /xg]5 . ;f] adf]lhd ;d[b cy{tGq, ;fdflhs Gofo tf
kl/is[t hLjg ;lxtsf] ;dfhafb pGd'v nf]ssNof0fsf/L /fHosf] ?kdf ?kfGt/0f ub{} pRr cfo:t/ ePsf] d'n'sdf :t/f]GgtL x'g] cfwf/
lgdf{0f ug{] o; of]hgfsf] /fli6o nIo /x]sf] 5 .
योजनाको रणनीति आउ पुग पासा सुती
 तीव्र, ददगो र रोर्गारमूलक आधथाक वद्
ृ धध गने
 सल
ु भ तथा गण
ु स्तरीय स्वास््य र शिक्षाको सतु नश्चचतता गने
 आन्तररक र अन्तप्रदे िीय आवद्धता एवं ददगो षवकास गने
 उत्पादन र उत्पादकत्व वद्
ृ धध,
 पुण,ा ददगो र उत्पादनशिल सामाश्र्क सुरक्षा तथा सरक्षण प्रदान गने
 गररवी तनवारण र आधथाक सामाश्र्क समानता सदहतको न्यायपण
ू ा समार् तनमााण गने
 प्राकृततक स्रोतको संरक्षण र पररचालन तथा उद्यमिीलता षवकास गने
 सावार्तनक सेवाको सुदृढीकरण, प्रादे शिक सन्तुलन र राश्टटय एकता सम्बर्धदा न गने
/fli6o pb]Zo
 ;d{l4sf] cfwf/ tof/ ug{]
 gful/snfO dof{lbt / kl/is[t hLjgofkgsf] cg'e'tL u/f[pg'
 b]zsf] :jfledfg, :jtGqtf / /fli6o lxtsf] ;+/If0f ug{'
lb3{sflng ;f]r lj=;= @!))
;d[4 g]kfn / ;'lv g]kfnL M ;d'gt :jfwLg / ;dfhafb pGd'v cy{tGq ;lxtsf] ;dfg cj;/ k|fKt :j:y, lzlIft,
dof{lbt / pRr lhjg:t/ ePsf ;'vL gful/s a;f]jf; ug{] d'n's .
lb3{sflng /fli6o nIo
१ ;d[l4 समाउउ
 ;j{;'ne cfw'lgs k'jf{wf/ Pa+ ;3g cGt/ cfa4tf
 dfgj k"FhL lgdf{0g tyf ;Dejgfsf] k"0f{ pkof]u
 pRr / lbuf] pTkfbg tyf pTkfbsTj
 pRr / ;dtfd'ns /fli6«o cfo
२ ;'v पसु ससुरा स्वा
 kl/is[t tyf dof{bLt hLjg
 ;'/lIft ;Eo / Gofo k"0f{ ;ddfh
 :j:Yo / ;Gt\'lnt kof{oj/0f
 ;'zf;g
 ;an nf]stGq
 /fli6«o Pstf , ;'/Iff / ;Ddfg
lb3{sflng /fli6o /0flgtL
;'lt cfp k'u kf;f
1= ltj|, lbuf] / /f]huf/d'ns cfly{s j[l4 ug{]
2= ;'ne tyf u'0f:t/Lo :jf:Yo ;]jf / lzIffsf] ;'lglZrt ug{]
3= cfGtl/s tyf cGt/b]lzo cGt/cfj4tf Pa+ lbuf] zx/ ljsf; ug{]
4= pTkfbg / pTkfbsTj clwa[l4 ug{]
5= k'0f{, lbuf] / pTkfbglzn ;fdfls ;'/Iff / ;+/If0f ug{]
6= ul/jL lgjf/0f / cfly{s ;fdflhs ;dfgtf ;lxtsf] Gofok'0f{ ;dfh lgdf{0f ug{]
7= k|fs[lts ;|f]tsf] ;+/If0f / kl/rfng tyf pTyfglzntf ljsf; ug{]
8= ;fj{hlgs ;]jfsf] ;'b[l9s/0f k|fb]lzs ;Gt'ng / /fli6o Pstf ;Da4g ug{] .
?kfGt/0fsf k|d'v ;Djfxs k|fyldstfsf If]q
u'0f:tl/o M dfPk cfp hk ;f;'
1= u'0f:tl/o Plss[t oftfoft k|0ffnL ;"rgf tyf ;~rf/ k'jf{wf/ / a[xt a~hfnLs/0f
2= u'0f:t/Lo dfgj k'FhL lgdf{0f, pBdzLn sfo{ ;:s[tL ljsf; / ;Defjgfsf] k"0f{ pkof]u
3= hnlaB't pTkfbg j[l4 / xl/t cy{tGq \
4= pTkfbg pTkfbsTj / k|lt:kwf{Tds Ifdtf clea[l4
5= u'0f:tl/o ko{6g ;]jfsf] ljsf; / lj:tf/
6= cfw'lgs lbuf] Aoj:yLt zx/Ls/0f cfjf; / a:tL ljsf;
7= k|fb]lzs :yflgo cy{tGqsf] ljsf; / ;'b[9Ls/0f tyf cf}krfl/s If]qsf] lj:tf/
8= ;fdflhs ;+/If0f / ;"/Iffsf] k|Tofe'tL
9= zf;lso ;'wf/ / ;';f;gsf] clej[l4

;xfof]uL If]q
 ;+ljwfg, nf]stGq / ljsf; k|ltsf] /fhg}lts k|ltj4tf
 hg;flVos nfe / gful/s ;r]tgf
 ef}uf]lns cj:yLtL / k|fs[lts ljljwtf tyf ;Ddfg
 ;fdflhs ;f:s[lts ljljwtf tyf df}lns klxrfg
 ;fdfflhs k'FhL / ljZje/ km}lnPsf] g]kfnL ;d'bfo
 :jR5/ gljs/0fLo phf{
 ldq/fi6 / cGt/fli6o ;d'bfosf] ;befj
 ;+lwo zf;g k|0ffnL / ljlto ;+lwotf
kGwf}F of]hgfsf lb3{sflng nIox? M
of]hgfa4 ljsf;qmd

s]lGb|o of]hgf OsfOåf/f lglZrt ;dosf nflu lgwf{l/t /fli6«o cfly{s nIo k|fKt ug]{ p2]Zon] cfjZos
k|fs[lts ;|f]t, ;fwg / dfgjLo zlStnfO{ k'0f{?kdf k|of]u / kl/rfng u/L ;Dk'0f{ b]zjf;Lx?sf] lhjg:t/
p7fpg /fli6«o :t/af6 kl/nlIft ul/Psf] gLlt, lgb]{zg / lgoGq0fsf] kl/lw leq /xL ;/sf/L tyf u}/ ;/sf/L
:t/df ;~rfng ul/g] cfly{s ultljlwx?nfO{ cg'zfl;t tyf r/0fj4 ?kn] Ps} ;'qdf cfj4 u/L ;~rfng
ug]{ kl/kf6Lsf] ;dli6 ?k g} of]hgfj4 ljsf; xf] . ljsf; lgdf{0fn] /fi6«df pknAw ;Dk'0f{ ;fwgx?sf] cfwf/df
s] s:tf] ljsf; lgdf{0fsf lqmofsnfkx? s] s:tf] qmddf sfof{Gjog ug]{ eGg] ;DaGwL lg0f{o k|s[ofnfO{ a'emfpF5
.
;j{k|yd ;f]leot ?;n] ;g\ !(@* df kfkltns] gfdsf] k~rjlif{o of]hgf sfof{Gjog u¥of] . h;n] ubf{ ;g\
!(#) sf] leif0f ljZj cfly{s dlGbdf klg cGo klZrdL d'n'sdf h:tf] cfly{s dlGbn] ?;df k|efj kf/]g . o;}
sf/0fn] ljZjsf] Wofg of]hgfj4 cfly{s ljsf;tk{m uPsf] xf] .
g]kfnsf] cfly{s ljsf;sf] qmd Tolt nfdf] 5}g . /f0ffsfndfj g]kfnsf] r/d cfly{s zf]if0f e}/xFbf cfly{s
of]hgf sfof{Gjogdf cfPg . /f0ffzf;gsf] cGTolt/ @) jif]{ of]hgf 3f]if0ff ul/Pklg s'g} sfof{G jog ePg .
@))& ;fnsf] kl/jt{g;+u} g]kfndf ljsf; of]hgfaf/] larf/ ul/g yflnof] / cf=j+=)!#.!$ df k|yd k~rjlif{o
of]hgfsf] th'{df z'? ePsf] xf] / ;f] kZrft s]lx of]hgf ljlxg jif{ jfx]s g]kfndf cfjlws of]hgfx?
sfof{Gjogdf cfPsf 5g

of]hgf cfly{s jif{ s'n nufgL s'n vr{

cg'dflgt
k|yd -%_ @)!#.!$ – )!&.!* ## s/f]8 @!=$$ s/f]8
bf];|f] lq– @)!(.@) – )@!.@@ ^) s/f]8 %(=^* s/f]8
jlif{o
t];|f] -%_ @)@@.@# – )@^.@& @%) s/f]8 !&* s/f]8
rf}yf] -%_ @)@&.@* – )#!.#@ #%$ s/f]8 #@!=%^ s/f]8
kfFrf} -%_ @)#@.## – )#^.#& (!(=& s/f]8 &*!=(*
s/f]8
5}7f} -%_ @)#&.#* – ## ca{ ($ s/f]8 @@)(=%
)$!.$@ s/f]8
;ftf}+ -%_ @)$@.$# – %) ca{ $! $*#$=%%
)$^.$& s/f]8 s/f]8
cf7f}+ -%_ @)$(.%) – !&)##=@ s/f]8 –
)%#.%$
gjf}+ -%_ @)%$.%% – #&@&!=! s/f]8 –
)%*.%(
bzf}+ -%_ @)%(.^) – )^#.^$ $() b]lv ^$) –
ca{
P3f/f}+ -#_ @)^$.^% – )^^.^& % va{ *& ca{ –
^& s/f]8 ^)
nfv
afx|f}+ -lq– @)^&.^* – )^(.&)
jlif{o_
!# cf} @)&).&! – &@.&#
!$ cf} &#.&$ – &%.&^
!% cf} &^.&& – &&.&*
g]kfnsf] cfly{s ljsf;sf r'gf}ltx?
cfdf k'h ;f/f l;s ;
1 cfM cflGt/Ls jrt kl/rfng Go'g x'g'
2 dfM dfgj ;+;fwgsf] ljsf; x'g g;Sg'
3 k'M ef}lts k'jf{wf/sf] cefj x'g'
4 hM hg;xefuLtf sf] sld
5 ;fM ;fdflhs ljfsf;n] k|fyldstf gkfpg'
6 /fM /fhg}lts k||ltj4tf / ;';f;gsf] sld
7 l;M l;dlt ljlto Pj+ k|fs[lts ;fwg
8 sM sl7g ef}uf]lns ;+/rgf
9 ;M ;/sf/df lge{/ x'g] k|j[lt

of]hgf th{'dfsf cfwf/

/f/fdf /fgL ;+u kf;f
/fM /fli6o pTkfbg / cfosf] :yLtL
/fM /fi6n] afXo d~rdf u/]sf] k|ltj4tf
dfM dfu ck]Iff / cfjZostf
/fM /fhg}lts bnsf] 3f]if0ffkq
lgM lgb{]zs l;4fGt / lgltx?
;+M ;dflhs cfly{s cj:yf
uM ut jif{sf] pknAwL
kfM k|fyldstf k|fKt ljifo
;fM ;fwg / ;|f]tsf] cj:yf
g]kfnsf] of]hgf k|0ffnLdf b]lvPsf ;d:ofx?
;j} Top 7'nf a}b]lzs cfjlws of]hgf ;+:yfut pknAwL d'NofÍg ;+t'ng sfof{Gjog e/kbf]{
1 ;j} If]qsf] w]/} sfo{qmdnfO ;dfj]]z
2 Top down approach sfod} /x]sf]
3 7'nf / dxTjsf+lIf pb]Zo
4 a}b]lzs ;xof]udf cfwfl/t ljsf; of]hgf
5 cfjlws of]hgfnfO ah]6n] ;d]6g g;s]sf]
6 of]hgf sfof{Gjogsf] jftfj/0f gePsf]
7 ;+:yfut Ifdtf clea[l4df Wofg glbOPsf]
8 pknAwL eGbf ;fwg vr{df dxTj
9 d'NofÍg pko'Qm gePsf] -of]hgfsf]_
10 ;+t'ng sfod ug{ g;lsPsf]
11 sfof{GjognfO Wofg glbOg]
12 e/kbf]{ cg'udg / d'NofÍg k4lt gePsf]

g]kfndf of]hgfj4 ljsf;qmd

 ljZjdf kfkltn]sf gfds ?;sf] ;g\ !(@* df cfPsf] k~rjlif{o of]hgf g} ljZjsf] klxnf] sfof{Gjog
ePsf] of]hgf xf] .
 h'4;D;]/n] @) jif{] of]hgf 3f]if0f u/]sf] sfuhdf l;ldt eof] .
 @))% df /fli6o of]hgf ;ldtLsf] !% aif{] of]hgf klg 3f]if0ffdf l;ldt /Xof] .
 @)!# c;f]h ! df of]hgfa4 ljsf; z?jft
 !) j6f k~rjlif{o / % j6f lqjlif{o ul/ !% j6f of]hgf Nofof] .
 klxnf] of]hgfsf] k|fyldstfsf] If]q /fli6o cfDbflgdf a[l4, sd{rf/Lsf] tflndsf] Aoj:yf, ;jn
k|zf;g, k|fs[lts ;|f]tsf] pkof]u / hgtfsf] cfly{s pGgtLdf k|f]T;fxg -c/fhs_ lyof] . ?= ## s/f]8
vr{ ug{] nIo /x]sf]df !)) k|ltzt g} vr{ eof] .
 bf];|f] lqjlif{o of]hgfn] oftfoft, ;~rf/ / ljB't / efjL of]hgfsf] cfjZos k'jf{wf/ tof/ -efjL
;of_ nufotsf] ljifo df hf]8 lbPsf] b]lvG5 . ^) s/f]8 vr{sf] cg'dfg ePsf]df (( k|ltzt vr{
eof] .
 ljB't, ;~rf/, oftfoft, s[lif tyf jg, pBf]u Aofkf/ / vfgL tyf ;fdflhs ;]jf -lj; ofs p;f _
nfO t];|f] of]hgfn] hf]8 lbPsf] lyof] .
 oftfoft / ;~rf/, s[lif l;rfO / jg, pBf]u, jfl0fHo vfgL / ljB't, ;fdlhs ;]jf -ofs ;fp_nfO
k|fyldstf lbPsf] rf}yf] of]hgf lyof] .
 =============
 @)!*.!(, $^.$& / $*.$( aif{ df of]hgf ljlxg jif{ lyof] h'g /fhg}lts c:yL/tfsf] sf/0f xf]
/ of] cy{;f:qLo ?kdf cfly{s ljsf;sf] jfws dflgG5 . of]hgf nfu' gePsf] cjlw nfO Plan
Holiday elgG5 . kfrf} of]hgfn] k|fb]lzs ;Gt'ng sfod ul/ k|fb]lzs Plss/0f tkm{ hf]8 lbof]
.
 cf7f} of]hgf g} xfn ;Ddsf] ;kmn of]hgf dflgG5 .
 ul/lj lgjf/0f ug{] Ps dfq d'n pb]Zo gaf} of]hgfn] /fv]sf] lyof] .
==========================
k|yd of]hgfsf] k|fyldstf
 ofM oftfoft / ;+rf/

 sM s[llif tyf jg ljsf;

 ufM u|fld0f ;8s
 pM pBf]u vflg ko{6g :jf:Yo
pb]Zo
 of]M of]hgf sfof{Gjogsf] cfwf/l;nf v8f ug{] tYofÍ ;+sng ug{]
 ljsf;M ljsf;sf] nflu lgod th{'df / ;+Vof v8f
 hgtfM hgtfsf] lhjg:t/ ;'wf/
 pTkfbgM pTkfbg tyf /f]huf/Lsf cj;/ a[l4 ug{]
of]hgf rqm
F I'M F
1 Formulation: th{df
2 Implementation sfof{Gjog
3 Monitoring and evaluation cg'udg / d'NofÍg

4 Feedback k[i7kf]if0f

राष्टिय योजना आयोगको विकासक्रम

योजनािद्ध विकास प्रक्रक्रयाको प्रारम्भसँगै वि.सं.२०१३ मा प्रथमपिक योजना आयोगको

नामबाि प्रधानमन्त्रीको अध्यक्षिामा योजना तनमााण गने तनकाय गठन भएको थथयो ।
यसलाई सक्षम र प्रभावकारी बनाउन योजना मण्डल ऐन, २०१४ अनुसार त्यही िर्ा योजना
मण्डलको स्थापना भएको धथयो ।

योर्ना तर्म
ुा ा गने श्र्म्मेवारी वाहे क योर्ना मण्डललाई षवषवध कायाकारी अधधकारहरू
सश्ु म्पएको धथयो । षव.सं.२०१७ मा वहुदशलय व्यवस्थालाई अन्त्य गररएसँगै तत्कालीन रार्ा
स्वगीय श्री ५ महे न्र वीर षवक्रम िाहको अर्धयक्षतामा राश्टिय योर्ना पररिद् (National
Planning Council) को स्थापना भएको र पररिद्को तनणाय मश्न्िपररिद्को तनणाय बराबरको
मान्यता ददई पररिद्लाई आधथाक योर्ना तथा नीतत तनमााणको लाधग सबैभन्दा अधधकार
प्राप्त तनकायको रूपमा स्वीकार गररएको धथयो । प्रारम्भमा पररिद्लाई सहयोग पु ु्र्याउन
छुट्टै एउटा सधचवालयको स्थापना भएको धथयो । यद्यषप, षव.सं.२०१९ मा आधथाक षवकास
मन्िालयको स्थापना भए पचचात ु् सोही मन्िालयले सधचवालयको काया गना थाल्यो र षवकास
बर्ेट एवं वैदेशिक सहायता सम्बन्धी अन्य क्रक्रयाकलापहरू राश्टिय योर्ना पररिद् अन्तगात
ल्याइयो ।

षव.सं. २०२० मा राश्टिय षवकास पररिद् षवघटन भयो र एउटा नयाँ केन्रीय रूपमा योर्ना
तनमााण गने तनकाय मश्न्िपररिद्को अर्धयक्षले अर्धयक्षता गने गरी उस्तै नाम ददई गठन
गररयो । मश्न्िपररिद्का सबै मन्िीहरू सो तनकायको पदे न सदस्य हुने गरी आधथाक षवकास
(Economic affairs) मन्िालयलाई योर्ना मन्िालयको रूपमा पनु गाठन गररयो ।

वि.सं. २०२५ मा विकास बजेि र िैदेशिक सहायिासम्बन्त्धी सबै कायाहरू आथथाक योजना
मन्त्रालयबाि अथा मन्त्रालयलाई ददइयो । मश्न्िपररिद्को अर्धयक्षले अर्धयक्षता गने राश्टिय
योर्ना पररिद्लाई प्रधानमन्िीबाट अर्धयक्षता गने राश्टिय योर्ना आयोगबाट प्रततस्थापन
भई यसलाई सघाऊ पुर्याउन छुट्टै सधचवालय स्थापना गररयो । षव.सं. २०२९ मा तयार
गररएको एउटा वह्
ृ त अर्धययनले प्रततवेदनबाट प्रस्ताव गरे अनुसार केन्रीय योर्ना तनमााण
सम्बन्धी तनकायले गने काया तथा श्र्म्मेवारीहरू राश्टिय योर्ना आयोगलाई ददने गरी
यसलाई पुनः गठन गररयो ।

योजनासम्बन्त्धी वि.सं. २०४४ मा राष्टिय योजना आयोगको स्िरुपमा सामान्त्य पररििान

गररयो । षव.सं. २०४७ को पदहलो र्नआन्दोलनबाट बहुदलीय प्रर्ातन्िको पुनस्र्थापना र
दे िमा संवैधातनक रार्तन्िको व्यवस्था गररए पचचात ु् षव.सं. २०४८ मा राश्टिय योर्ना
आयोगमा केही पररवतानहरू भएको धथयो । पुनगाठन भएको सो आयोगको अध्यक्षिा
प्रधानमन्त्रीले गने र पूणक
ा ालीन उपाध्यक्ष सदहिको ५ जना सदस्यहरू र एक जना सदस्य
सथिि रहने व्यिस्था गररयो । मुख्य सथिि र अथा सथिि पदे न सदस्यहरूको रूपमा
समािेि गररयो ।

;d:of ;dfwfgdf PREMO

P : planning policy law budget program strategy of]hgf lglt sfg'g ah]6 sfo{qmd /0flgtL
R : Human resources, technical resouces, infrastructures, physical resources,
technology transfer, scientific resouces, Economic resources dfgljo ;|f]t ;fwg, k|ljlw
d}qL ;fwg, k|ljlw x:tfGt/0f, ef}lts ;|f]t ;fwg, j}1flgs ;|f]t ;fwg, cfly{s ;|f]t
E : Ecology sfo{ jftfj/0f, dgf]a}1flgs, jftfjl/0f, pd]/ ?lr rfxgf hfu/ pTk|]/0ff
M : HRM, MIS, technology management dfgljo ;|f]t ;fwg Aoj:yfkg, ;"rgf Aoj:yfkg,
k|ljlw Aoj:yfkg
O : Organization ;+/rgf lgdf{0f, ;+/rgfsf] lj:tf/, ;+/rgfdf ;/f]sf/jfnfsf] kxF'r, ;+/rgfsf]
u'0f:tl/otf, k|ljlwd}qL ;+/rgf
cfly{s ljsf;sf ;+jfxsx? M ;fj{hlgs lghL / ;xsf/L
;/sf/L If]qsf] e''ldsf
1 ;fM ;fdflhs k'jf{wf/ -lzIff :jf:Yof =====_
2 ;"M ;"/Iffsf] k|Tofe'lt ug{]
3 jfM jftfj/0f ;+/If0f ug{]
4 dfM dfgj clwsf/sf] /Iff
5 ;M ;dGjo
6 cM cGt/fli6o ;DjGw lj:tf/
7 lgM lgb{]zg lgoGq0f lglt lgod
8 tfM tflnd l;k k|ljlw ljsf;
9 ;M ;+rf/sf] ljsf;
10 dfM dfgj ;+;fwgdf hf]8
11 eM ef}lts k'jf{wf/ lgdf{0f
12 /f]M /f]huf/L >[hgf
13 ;fM zflGt ;'/Iff
;xsf/L If]qsf] e'ldsf
1 :yfM :yflgo ;|f]tsf] pkof]u
2 lgM lgis[o k'FhL kl/rfng
3 PM Plss[t efjgfsf] ljsf;
4 /f]M /f]huf/Lsf] cj;/
5 ;M ;dfgtfsf] ljsf;
6 g]M g]t[Tj ljsf;
7 ;fM ;fdflhs pt/bfloTj
8 nf]M nf]stflGqs efjgfsf] ljsf;
;xsf/Ln] s:tf] sfo{ u5 <
;xsfl/tf
1 ;M ;d'bfodf cfwfl/t jf :j]R5Ls
2 xM xs lxt xf};nf jf x}l;ot clej[l4sf] sfo{
3 sfM sfo{l;n ;b:osf] ;fd'lxs sfo{
4 l/M l/k k'j{ssf] Aoj;foLs Pj+ pBdl;n sfo{
5 tfM tfut clea[l4sf] cfly{s sfo{
;xsf/Lsf] ljz]iftf
Cooperatives
1 C: Community based -;d'bfodf cfwfl/t_
2 O: ownership -:jdLTj ;b:osf]_
3 O: Openness v'nfkg_
4 P: Participation -;xefuLtf_
5 E: Equity -;dfgtf_
6 R: Responsiveness -:jfottf_
7 A: Autonomous-:jfottf_
8 T: Team Work -;fd'lxs efjgf_
9 I: Integration -Plss/0f_
10 V: Voluntary -P]R5Ls_
11 E: Economic and social Interest -cfly{s ;fdflhs lxt_
12 S: Self managed -:j Aoj:yLt_
;xsf/Lsf] & l;4fGtx?
1 :j]lR5s tyf v'nf ;b:o
2 ;b:otfd'ns k|hftfGqLs lgoGq0f
3 ;b:osf] cfly{s ;xeflutf
4 :jfottf / :jtGqtf
5 lzIff tflnd tyf ;"rgf
6 ;xsf/L ljr ;xof]u
7 ;d'bfo k|lt rf;f]
1 C: concern for community
2 I: Independence autonomy
3 D: Democratic membership
4 C: Co operation among cooperatives
5 O: Open and voluntary membership
6 M: Member economic participation
7 E: Education, training and information
 b]zsf]÷;dfhsf] ljsf;df ;xsf/Lsf] e"ldsf÷dxTj÷cfjZostf÷;xsf/Ln] s;/L zf;g u5{ <
;/sf/ k'Ug g;s]sf] 7fpFdf / lghL If]q guPsf] 7fpFdf ;xsf/L ;+:yfx? u7g eO{ u|fdL0f If]qdf 5l/P/ /x]sf] k"FhL,
k|ljlw, l;k, 1fg, cflbnfO{ Pslqt u/L pTkfbgd"ns sfddf nufO{ cfly{s, ;fdflhs ljsf; ug{ ;xsfl/tfd"ns
zf;gsf] lgs} dxTjk"0f{ e"ldsf /x]sf] 5, h;nfO{ lgDgfg';f/ k|:t't ul/Psf] 5M
jfu ljgf p;L /f]p cfn; s:ff]
1 jfM jftfj/0f ;+/If0f,
2 uM ul/jL lgjf/0fdf ;xof]u,
3 ljM ljkGg, dlxnf tyf nlIft ju{sf] hLjg:t/df ;'wf/,
4 gfM gful/s ;r]tgf clea[l4,
5 pM pBdlzntfsf] ljsf;,
6 l;M l;k, k"FhLsf] kl/rfng, :yfgLo >d
7 /f]M /f]huf/L l;h{gf,
8 pM pTkfbg a[l4,
9 ,cfM cfly{s ;d[l4,
10 cM n3'ljQ kl/rfng,
11 ;M z;lQms/0f u5{,
12 sM s[[lifsf] ljsf;,
13 ;f]M :j/f]huf/L,
 ;xsf/Ld"ns zf;gsf] ljsf;qmd÷cjwf/0ff
 ;xsf/L cfGbf]ngsf] ;'?jft k|mfG;, a]nfot, hd{gL nufotsf b]zaf6 ePsf],
 ;xsf/Lsf] cjwf/0ff ;j{k|yd Robert Owen n] ;g\ !*$$ df NofPsf x'g\, pgnfO{ ;xsf/L cfGbf]ngsf lktf
;d]t elgG5 .
 pgn] New Lenark Scotland sf] s6g ldndf klxnf] Co-operative store vf]n]sf lyP .
 kl5 William King, F.W. Raiffeisen ;d]tn] ;xsf/L cfGbf]ngnfO{ lbFb} uPsf],

 g]kfn ;xsf/Ltfsf] ljsf;qmd

 lj=;+= @)!# ;fn r}q @) ut] lrtjgsf] avfg ;xsf/Lsf] :yfkgf,
 @)!# ;fndf ;xsf/L u7g, btf{ / ;~rfng cfb]z hf/L ePsf],
 ;xsf/L P]g, @)!^
 ;femf ;+:yf P]g, @)$!
 ;xsf/L P]g, @)$*
 cGtl/d ;+ljwfg, @)^# n] /fHosf] bfloTj tyf gLltx?df ;xsf/Ltfd"ns zf;gsf] cfjZostf cf}+NofPsf],
 UNO n] ;g\ @)!@ nfO{ cGt/f{li6|o ;xsf/L jif{ 3f]if0ff u/]sf],
 !# cf}+ of]hgfsf] cfwf/kqdf ;xsf/Ltfd"ns zf;gsf] ljsf;df e"ldsf /x]sf] cf}+NofPsf],
 ;/sf/sf] # vDa] cy{gLlt,
 @)^( ;fndf ;xsf/L tyf ul/aL lgjf/0f dGqfnosf] :yfkgf,
 ;xsf/L ljefu cGtu{t lhNnf :t/df ;xsf/L sfof{nox?sf] :yfkgf,
 xfn #),))) sf] xf/fxf/Ldf ;xsf/L ;+:yfx? /x]sf],

 g]kfndf ;xsf/Lsf] If]qdf /x]sf ;d:ofx?÷g]kfndf ;xsf/L zf;gsf ;d:ofx?÷-;dfwfgsf pkfox? pN6f]_
ljlj p;;] gf;gL s;gL ;bO
 ;xsf/L k|ltsf] ljZjf; 36\b} uPsf] 5,
 ljQLo sf/f]jf/ e/kbf]{ g/x]sf],
 pTkfbgzLn If]qdf of]ubfg Go"g /xg',
 ;xsf/L ;+:yfsf] ;+Vof cToflws a[l4 eO{ ljs[lt a9]sf] 5,
 ;]jfk|jfx sdhf]/,
 ;]jfd'ns eGbf gfkmfd"ns a9L 5g\,
 zx/ s]lGb|t 5g\,
 gLlt lgoddf ;dofg's'n kl/jt{g x'g ;s]sf] 5}g,
 s/ 5Ng] dfWodsf] ?kdf ;xsf/Lsf] ljsf; x'Fb} uPsf],
 ;xsf/L lzIff, tflnd tyf ;"rgf k|0ffnL sdhf]/,
 lgoGq0f tyf lgodg k|efjsf/L 5}g,
 ;xsf/L If]qdf ;'zf;g sdhf]/ x'Fb} uPsf],
 bnLo /fhgLltsf] k|efj ;xsf/L ;+:yfx?df kg{ uPsf],
 Elite Adhoc Policy,
PREMO lg nufpg]
lglh If]qsf] e'ldsf
cfp k|lg;f ;l; kflg unp nn ;f/f cf}
1 cfM cfTdlge{/tfsf] ljsf;
2 pM pRr Aofj;floStf
3 k|M kltZkwf{Ts efjgfsf] ljsf;
4 lgM lgoldt cfjZostf k|fKtL
5 ;fM ;fdflhs ljsf;
6 ;M ;/sf/sf] cfDbfgLsf] >f]t
7 l;M l;k / Ifdtf ljsf;
8 kfM kf/blz{tf ?kdf Aoj;fo ;+rfng
9 lgM lgod cg';f/ s/ ;+sng
10 uM ul/jL lgjf/0fdf hf]8
11 nM nufgLdf a[l4
12 pM pTkfbgdf a[l4
13 nM nufgL d}lq jftfj/0f
14 nM nlrnf] >d ;DjGw
15 ;fM ;fdflhs pt/bfloTj k|f]T;fxg
16 /fM /fli6o k|fyldstf k|fKt ef}lts ;+/rgf lgdf0f{
17 cf}M cf}wf]lus ljsf;df hf]8
lghL If]qsf] ljz]iftf
TRB FOCUS
T: Timeliness -;dodf r:ttf_
R: Result Oriented - glthf d'vL k|a[lt_
B: Business Oriented -Aofj;flostfdf hf]8_
F: Focus on Present satisfaction -tTsflng lxtdf hf]8_
O: Profit Oriented - gfkmf d'vL k|a[lt_
C: Cost Effective -nfut k|efjsf/Ltf_
U: Use of competitiveness -k|lt:kwL{ efjgf_
S: Sound Management -dha't Joj:yfkg_
!% cf} of]hgfdf lghL If]q
;f]rM cfly{s ;d[4Lsf] ?kdf lghL If]q
nIo M cfly{s a[l4 / /f]huf/L >[hgf ug{]
=pb]Zo
cflg nj or kf/f]5gL
1 cfM cfoft Aoj:yfkg / lgof{t k|j4g ug{'
2 lgM lghL If]qsf] Aoj;flos / k|ltZkwL{ Ifdtf clea[l4
3 nM nufgL clej[l4 p:kfbglzn / kof{lbt /f]huf/L >[hgf ug{'
4 jM j:t' tyf ;]jfsf] pTkfbg ug{ o; If]qnfO k|f]T;fxg ug{'
/0flglt
p slt k+u'
1 pM p2f]u If]qsf] cu|0fL e"ldsfdf :yflkt ug{]
2 sM s[lif If]qsf] cfw'lglss/0fdf o; If]qnfO clek|]l/t ug{]
3 ltM # lk sf] ;xsfo{df ;]jf If]qnfO u'0f:tl/o / k|lt:kwL{ jgfpg]
4 k+M k'jf{wf/ lgdf{0f / ljsf;df o; If]qsf] k|ljlw l;k Joj:yfkg pkof]u ug{}
5 u'M o; If]qsf] u'0f:t/, k|lt:kwf{Tds Ifdtf / ljZj;lgotf clea[l4 ug{]
aftfj/0f kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

aftfj/0f
"वातावरण" भन्नाले प्राकृततक, साांस्कृततक र सामाजिक प्रणाली, आर्थिक
तथा मानवीय क्रियाकलाप, तयनका अवयवहरु तथा ती अवयवहरुको बीचको
अन्तरक्रिया तथा अन्तरसम्बन्ध सम्झनु पर्ि ।
jf=;=P]g @)&^
xfd|f] j/k/ /x]sf] ;Dk'0f{ h}ljs tyf ch}ljs j:t'x?sf] ;fd'lxs :j?k Pj+ c:tLTj /
cfk;L cGt/;DjGw nfO jftfj/0f elgG5 .

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
“जैविक विविधता”
“िैववक ववववधता” भन्नाले पाररजस्थततकीय प्रणाली (इको ससस्टम) को ववववधता, प्रिातीय ववववधता (स्पेससि डाइवरससटी)
तथा वांशाणु ववववधता (िेनेटटक डाइवरससटी) सम्झनु पर्ि ।
"फोहरमैला"
"फोहरमैला" भन्नाले वातावरणमा ह्रास आउने गरी तनष्कासन गररएको तरल, ठोस, गयााँस, लेदो, धव ू ााँ, धुलो, ववक्रकरणयुक्त
पदाथि वा त्यस्तै प्रकारका अन्य वस्तु सम्झनु पर्ि ।
"राष्ट्रिय सम्पदा”
"राजष्िय सम्पदा” भन्नाले नेपालसभत्रका प्राकृततक, साांस्कृततक, ऐततहाससक, पुराताजत्वक, वैज्ञातनक, आध्याजत्मक, सौन्दयिपरक
वा सामाजिक दृजष्टबाट मानव िाततका लार्ग महत्वपण ू ि मातनने वातावरणसाँग सम्बजन्धत कुनै पतन वस्त,ु भौततक सांरचना,
स्थान, वनस्पतत वा िीविन्तु सम्झनु पर्ि ।
िातािरण
"वातावरण" भन्नाले प्राकृततक, साांस्कृततक र सामाजिक प्रणाली, आर्थिक तथा मानवीय क्रियाकलाप, तयनका अवयवहरु तथा
ती अवयवहरुको बीचको अन्तरक्रिया तथा अन्तरसम्बन्ध सम्झनु पर्ि ।
"िातािरणीय अध्ययन प्रततिेदन"
"वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदन" भन्नाले सांक्षिप्त वातावरणीय अध्ययन, प्रारजम्भक वातावरणीय परीिण वा वातावरणीय
प्रभाव मल् ू याङ्कन सम्बन्धमा तयार गररएको प्रततिेदन सम्झनु पर्छ ।
"िातािरणीय प्रभाि मूल्याङ्कन”
"वातावरणीय प्रभाव मूल्याङ्कन” भन्नाले कुनै प्रस्तावको कायािन्वयन गदाि सो प्रस्तावले वातावरणमा उल्लेखनीय प्रततकूल
प्रभाव पाने वा नपाने सम्बन्धमा यक्रकन गनक ुि ो साथै त्यस्तो प्रभावलाई कुनै उपायद्वारा तनराकरण वा न्यन ू ीकरण गनिका
लार्ग अवलम्बन गररने उपायको सम्बन्धमा ववस्तत ृ रुपमा गररने अध्ययन तथा मूल्याङ्कन सम्झनु पर्ि ।
“संक्षिप्त िातािरणीय अध्ययन"
“सांक्षिप्त वातावरणीय अध्ययन" भन्नाले कुनै प्रस्तावको कायािन्वयन गदाि त्यसबाट वातावरणमा पने प्रततकूल प्रभाव
तनराकरण वा न्यन ू ीकरण गनिको लार्ग अवलम्बन गररने उपायको सम्बन्धमा सांक्षिप्त रुपमा गररने अध्ययन सम्झनु पर्ि ।
"न्यूनीकरण"
"न्यूनीकरण" भन्नाले मानवीय क्रियाकलापको कारणबाट हुने हररतगह ृ गयााँसको उत्सििनलाई घटाउने वा रोक्ने कायि सम्झनु पर्ि ।
"प्रदष
ू ण" भन्नाले फोहरमैला, रसायन, ताप, ध्वनी, ववद्यत ु ीय, ववद्यतु चम्
ु बकीय तरङ्ग वा रे डडयोधमी ववक्रकरणका कारण
वातावरणमा प्रत्यि वा अप्रत्यि रुपले पररवतिन गरी वातावरणमा उल्लेखनीय हास ल्याउने ितत पुल्याउने वा वातावरणको
लाभदायी वा उपयोगी प्रयोिनमा हातन पय ु ाउने कायि सांझनु पर्ि ।
“जोखिमपूणछ पदार्छ”
“िोखखमपूणि पदाथि” भन्नाले िोखखमपूणि फोहरको सीमापार ओसारपसार, तनयन्त्रण र ववसििन सम्बन्धी बासेल महासजन्धमा सूर्चकृत पदाथि तथा
मानव स्वास््य र वातावरणमा प्रततकूल असर पाने ववष्फोटक, ज्वलनशील, चीरस्थायी तथा सांिारक (कोरोससभ) गण ु भएका र पन ु ः प्रयोग
नगररएका कच्चा पदाथिबाट प्रशोधन भई पटहलो पटक प्रयोगमा आउन लागेका पदाथि सम्झनु पर्ि ।
"प्रस्ताि"
"प्रस्ताव" भन्नाले ववद्यमान वातावरणीय अवस्थामा पररवतिन ल्याउन सक्ने क्रकससमको ववकास कायि, भौततक क्रियाकलाप वा भ-ू उपयोगको
पररवतिन गने कुनै योिना, आयोिना वा कायििम सञ्चालन गने सम्बन्धमा तयार गररएको प्रस्ताव सम्झनु पर्ि ।
"प्रस्तािक"
"प्रस्तावक" भन्नाले प्रस्ताव स्वीकृततको लार्ग तनवेदन टदने वा प्रस्ताव कायािन्वयन गनि स्वीकृततप्राप्त व्यजक्त वा सरकारी, अधिसरकारी वा
गैरसरकारी तनकाय वा सांस्था सम्झनु पर्ि ।
"प्रारष्ट्म्भक िातािरणीय परीिण”
"प्रारष्ट्म्भक िातािरणीय परीिण” भन्नाले कुनै प्रस्तािको कायाछन्ियन गदाछ सो प्रस्तािले िातािरणमा उल्लेिनीय प्रततकूल प्रभाि पाने िा
नपाने सम्बन्धमा यककन गनक ुछ ो सार्ै त्यस्तो प्रभािलाई कुनै उपायद्िारा तनराकरण िा न्यूनीकरण गनछका लागग अिलम्बन गररने उपायको
सम्बन्धमा विश्लेषणात्मक रुपमा गररने अध्ययन तर्ा मूल्याङ्कन सम्झनु पर्छ ।
"पूरक िातािरणीय प्रभाि मूल्याङ्कन"
"परू क िातािरणीय प्रभाि मूल्याङ्कन" भन्नाले एकपटक स्िीकृत भइसकेको िातािरणीय प्रभाि मूल्याङ्कन सम्बन्धी प्रस्तािमा आंशिक
रुपमा भौततक पि ू ाछधार डिजाइन िा स्िरूप पररमाजछन गनछ, संरचना स्र्ानान्तरण िा फेरबदल गनछ, िन िेत्र र्प गनछ िा आयोजनाको
िमता िद् ृ गध गनछको लागग पेि भएको प्रस्ताि उपर पन ु ः गररने िातािरणीय प्रभाि मूल्य सम्झनु पर्छ ।
cfly{s ;j{]If0f @)&& &* @)&& kmfu'g
agsf] tYof+s
• ljZjdf jg s'n e'efusf] #)=* k|ltzt /x]sf] k|ltAolQm )=^ /]St/ jg If]q / $@@ ?v 5g .
• g]kfndf s'n jg $)=$ j'6ofg $=$ k|ltzt jg k|lt AolQm )=@ /]S6/ / !!! ?v k|lt AolQm
/x]sf] 5 . kxf8df jl9 jg /x]sf] / t/fOdf sd /x]sf] . jl9 s0ffnL k|b]z / sd @ g+= k|b]zdf
नायव सब्वा sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
jftfj/0f x|f; jf6 x'g] ;d:ofx?

Gang on CD
G: Global Warming
A: Acid Rain
N: Nuclear Winter
G: Green House Effect
O: Ozone Layer sf] gf;
N: Natural beauty df Xf;
C: Communicable Disease
D: Desertification

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
नायव सब्वा sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
ददगो विकासको अिधारणा

jftfj/0f Aoj:yfkg
 jftfj/0f Jofj:yfkg eg]sf] jftfj/0fdf Ilt k'Ug glbO To;sf] pkof]lutfnfO hf]ufO /fvg' xf] .
 hg;Vof jftfj/0f / ljsf; ljr tfnd]n ldnfpg' g} jftfj/0f Joj:yfkg xf] .
jftfj/0f Joj:yfkgsf] If]q
• lzM lzIff / ;r]tgf
• kM k|b'if0f lgoGq0f
• kmf]M kmf]xf]/d}nf Aoj:yfkg
• /f]u / dxfdf/L lgoGq0f
• xl/t ljsf;
• jftfj/0fLo ;+/If0f

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
नायव सब्वा sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
jftfj/0f Aoj:yfkgsf] dxTj cf}lrTo cfjZostf

aftfj/0f Aoa:yfkgsf] ;d:of

• k|M k|b'if0f lgoGq0f ch ch} jfu hj cj k|b'if0f
• jfM jftfj/0f d}qL ljsf; • hg;VofM a[l4
• h}M h}ljs ljljwtf ;+/If0f ug{ • ul/ljM lgoGq0f gx'g'
• k|M k|sf]k lgoGq0f ug{ • a;fO;/fOM cAoj:yLt x'g'
• ca}1flgsM s[llif
• cfM cf0fljs xf]8jfhL lgoGq0f ug{ • k|b'if0f M ;jf/L cf}wf]uLs
• k|M k|s[lt ;+/If0f ug{ • ag M ljgf;
• kfM kfl/ZyLlts k4lt sfod u/fpg • af9L M klx/f] v8]/L
• OM Osf] 6'l/hd / Osf] Pul/sNr/df hf]8 lbg • clta[i6L M cgfj[li6
• hM hg;Vof lgoGq0f jf Joj:ykg ug{ • kmf]xf]/ Aoj:yfkg M x'g g;Sg'
• cAj:yLt M zx/Ls/0f x'g'
• k[YjLsf] axg Ifdtf jf/] 1fg a9fpg • lj;fbL M cToflws k|of]u

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
नायव सब्वा sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
jftfj/0f ;DjGwL !% cf} of]hgf
jftfj/0f ;DjGwL !% cf} of]hgf /0flgtL
;f]rM ;kmf, :jR5 / xl/t jftfj/0f • ;a} k|sf/sf] k|b'if0f lgoGq0f / k|b'if0f
nIoM k|b'if0f lgoGq0f, kmf]xf]/d}nf Aoa:yfkg / xl/ofnL k|j4g lkl8tnfO lk8saf6 pknAw u/fpg]
ul/ gful/ssf] :jR5 / :j:y jftfj/0fdf afFRg kfpg] • jftfj/0fLo k|efj d'Nof+sg / Go'lgs/0fnfO
clwsf/sf] ;'lgZrLttf ug{] . k"jf{wf/ ljsf;sf] cleGg c+u jgfpg]
pb]ZoM • kmf]xf]/d}nf Aoj:yfkgdf gofF k|ljlw cjnDjg
• ;a} k|sf/sf k|b'if0f lgoGq0f ug{' ug{]
• ljsf; / jftfj/0f ljr ;Gt'ng sfod ug{] • kmf]=Ao=df lglh If]qsf] ;+nUgtf clej[l4 ug{]
• kmfxf]/d}nf Aoj:yfkg, glbsf] :jR5tf sfod / xl/ofnL • zx/L If]qdf Plss[t glb Aoj:yfkg /
lj:tf/ ug{' xl/ofnL k|j4g ug{]
• cfj:os lglt sfg'g / k|efjsf/L ;+/rgf lgdf{0f ug{] ;fy} • ;/f]sf/jfnfsf] Ifdtf clea[l4 ug{]
zf]w, cg';Gwfg / Ifdtf clea[l4 ug{]

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
नायव सब्वा sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
h}ljs ljljwtf z'qM ljp ;+/If0f cjkf;f}

h}ljs ljljwtfsf] dxTj

k|ltPsfO If]qkmndf ePsf] lhljt a:t'x? ljrsf] ljleGgtfnfO
ljM ljsf; cfM cfyL{s ljsf;
h}ljs ljljwtf elgG5 . o; cGt/ut k|hfltut ljljwtf, kM ko{6g ljsf;
a+zfg'ut jf cfg'jf+lzs ljljwtf / kfl/ZyLlts k|0ffnLut pM pTkfbg s[M slifhGo pTkfbg
ljljwtf kb{5g pM pGgt jg:ktLhGo pTkfbg
;+;f/df kfOg] ;Dk'0f{ lhjx?sf] lsl;d / ltgdf kfOg] ljljwtf kM kz'hGo pTkfbg
;+/If0fM k|M k|s[lt ;+/If0fM
/ ltlgx? ljrsf] cGt/;DjGw g} h}ljs ljljwtf xf] .
e"M e" ;+/If0fM
h}ljs ljljtwtfsf k|sf/ afM jftfj/0f ;+/If0f
GES kfk a+z hM hnfwf/ ;+/If0fM
kfl/lZytLs k|0ffnLut ljljwtf (Eco-system Diversity) cM cWoog cg';Gwfg
k|hftLut ljljwtf (Species Diversity) aM j+zf0f'ut ;'wf/
kf M kfl/:yLtLs k|0ffnL
a+zfg'ut ljljwtf jf cfg'jf+lzs ljljwtf (Genetic
;f}M ;f}Gbo{ j9g]
Diversity)

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
नायव सब्वा sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
h}ljs ljljwtf x|f; ePdf jf ;+/If0f s] ;d:of x'G5 <
Gang on CD ch jfjf cfp h}ljs ljljwtf sf] nflu ePsf k|ofx? cGt/fli6o k|of;
• G: Global Warming /fh /fh ah IUCN n] vt/f /
• A: Acid Rain /fli6o lgs'Gh tyf aGohGt' ;+/If0f P]g nf]kf]Gd'v lhjhGt /
• N: Nuclear Winter hnr/ ;+/If0f P]g @)!& ag:kltx? sf] Red Data
• G: Green House Effect /fli6o l;d;f/ lglt Book ;+/If0f
hnjfo' kl/jt{g lglt @)^& h}ljs ljljwtf dxf;GwL
• O: Ozone Layer sf] gf;
ag P]g @)&^ !((@
• N: Natural beauty df Xf;
s[lif h}ljs ljljwtf lglt @)^# -x] :6s a'6 a'6 l/of] COP
• C: Communicable Disease
cGo so" l/of] l/of]_
• D: Desertification /fli6o lgs'~h !@
• cAoj:yLt zx/Ls/0f cf/If !
• hnjfo' kl/jt{g l;sf/ cf/If!
• jftfj/0f k|b'if0f ;+/If0f If]q ^-ckL csds[ uf}/L_
• jftfj/0f k|lts'n ljsf lgdf{0f k|s[of l;d;f/ If]q !)M -uf]uf] df3f]] kmf]/fsf] ljh km]jf_
• cfunfuL, ag cltqmd0f , 88]nf] Agro Tourism sfo{qmd
• pRr hg;Vof a[l4 Eo touruism sfo{qmd

cfkm}+df wflgg ;Sg] ljsf;

Intergeneration Equity sf] kIfdf jsfnt ug]{ ljsf;
jftfj/0f / ljsf;nfO{ ;Gt'ngdf /fVb} ;dGjofTds sfo{ ug]{ ljsf; k|lqmof
k[YjLsf] ;'vef]u xfdL cfkm"n] dfq ug]{ xf]Og, o;af6 efjL lkF9L ;d]tn] To;sf] ef]u ug{
kfpg' k5{ eGg] dfGotf /fVg] ljsf; k|of;
Renewal, Recycle & Reuse x'g] j:t'x?sf] k|of]udf hf]8 lbg] ljsf; ;+aGwL b[li6sf]0f
bLuf] ljsf;sf] ;jf]{kl/ nIo eg]sf] jt{dfgsf gful/s tyf efjL k':tfx?nfO{ slDtdf klg
hLjgofkgsf cfwf/e"t ;fwgx? lg/Gt/ pknAw u/fO{ u/LaL Go"lgs/0f ug'{sf ;fy}
ltgLx?sf] hLjgsf ;fdflhs, cfly{s, /fhg}lts, ;fF:s[lts / kof{j/0fLo If]qdf Jofks
cj;/x? klg pknAw u/fpg] k|lqmof tLa| agfpg' xf] .
Recycle, Renew / Reuse x'g] ;fwg k|of]u k|a4{g
7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
नायव सब्वा
Zffvf clws[ [t sf]sf]lnlvt
lnlvtkqsf]
kqsf]nflu
nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
ददगो विकासको kIf

cfyL{s kIf
jftfj/0fLo kIf
;fdflhs kIf
;f:s[lts kIf
/fhg}lgts kIf
dfgljo kIf
zf;lso kIf

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
नायव सब्वा
Zffvf clws[ [t sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
ददगो विकासको dxTj

;|f]t ;fwgsf] bLuf] Joj:yfkg

efjL lkF9Lsf nflu ;'Gb/ eljio x:tfGt/0fdf ;xof]u
jftfj/0f ;+/If0f
;|f]t ;fwg k|flKt, kl/rfng / ;+/If0fdf ;xof]u
;|f]t ;fwgsf] Gofok"0f{ ljt/0f
pkef]ujfbL ;F:s[ltdf lgoGq0f

pRr / km/flsnf] cfly{s a[l4df ;xof]u Recycle, Renew / Reuse x'g] ;fwg k|of]u k|a4{g

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
नायव सब्वा[t sf] lnlvt kqsf] nflu
Zffvf clws[ kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
lbuf] ljsf; / jftfj/0f ;+/If0f ug{ /fli6o k|of; Zf'qM Nepal Band

N: NAPA: National Adoption Program for Action

E: EIA : Environment Impact Assessment jftfj/0fLo k|efj d'NofÍg
P: Polution lgoGq0f –ppp (Polluters pay principle)
A: Agro Tourism s[lif h}ljs ljljwtf
L: LAPA : Local Adoption plan for action
B: Bio tourism kof{ ko{6g
A: Agro bio diversity s[lif h}}ljs ljljwtf
N: National Park, cf/If, ;+/If0f If]q, l;sf/ cf/If, l;d;f/ If]q
D: Diversity conservation friendly policy
Energy from Dirt kmf]xf]/ jf6 df]x/
pkef]Qmf ;ldtLaf6 ljsf; lgdf{0f ;DkGg
;xeflutfd'ns of]hgf

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
नायवclws[
Zffvf सब्वा
[t sf]sf]lnlvt
lnlvtkqsf]
kqsf]nflu
nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L

aftfj/0f ;+/If0f, hnjfo' kl/jt{g lgoGq0f, lbuf] ljsf; k|of;

z'qM x] :6s a'6 a'6 l/of] COP so" l/of] l/of] P;

x]N;LGsL ;+Dd]ng !(&!
:6sxf]d !(&@
a|'6Nof08 cfof]u u7g !(*#
a|'6Nof08 k|ltj]bg !(*&
l/of] ;Dd]ng -k[YjL lzv/ ;Dd]ng_ !((@ ABCF
(Agenda 21, Bio diversity, climate change, Forest principle)
COP z'?jft !((% xfn ;Dd lg/Gt/
So6f] ;Dd]ng !((&
Rio + 10 ;Dd]ng @))@
Rio + 20 ;Dd]ng @)!@
SDG nfu'

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
zfvf clws[tsf] Gofo ;]jfsf] nflu /fhkqf+lst t[tLo >]0fL zfvf clws[t jf ;f] ;/x
kmd{ n
' f d]
y 8df nf] s ;]
j f tof/L
g]kfn Gofo ;]jf cGtu{t Gofo, sfg"g / ;/sf/L jlsn ;d"x

;d;fdlos sfg"g tyf cEof; (Contemporary Law & Practices ) t[lto kq M Gofo ;]jf gd'gf k|Zg / gd'gf pt/
िातािरण सरिण एन २०७६ ले िातािरणीय अध्ययन गदाछ गनुछ पने कायछविगधहरु
वातावरण सरिण ऐन २०७६ को पररच्र्े द २ को दफा ४ दे खख १४ सम्म वातावरखणय अध्ययन गदाि के के गनुि पने ब्यवस्था गरे को र् िसलाइ तनम्नअनस ु ार उल्लेख
गररएको र् ।
• िातािरणीय अध्ययन प्रततिेदन तयार गनुछ पने:
प्रस्तावकले तोक्रकए बमोजिमको प्रस्तावको तोक्रकए बमोजिम वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदन तयार गनुि पनेर्।
• विकल्पको विस्तत ृ विश्लेषण गनुछ पने:
प्रस्तावकले वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदनमा त्यस्तो प्रस्ताव कायािन्वयन गदाि वातावरणमा पनि सक्ने प्रततकूल प्रभाव र त्यसको न्यन ू ीकरणको लार्ग
अपनाउन सक्रकने ववसभन्न ववकल्पहरूको ववस्तत ृ ववश्लेषण गरी त्यस्ता ववकल्पमध्ये प्रस्ताव कायािन्वयन गनि उपयक् ु त हुने ववकल्प र सो ववकल्प कायािन्वयन गनि
सक्रकने आधार र कारण सटहत ससफाररस गनुि पनेर्।
• िेत्र तनधाछरण तर्ा कायछ सच ू ी:
कुनै प्रस्तावको वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदन तयार गनप ुि व
ू ि सम्बजन्धत तनकायबाट त्यस्तो प्रस्तावको सांक्षिप्त वातावरणीय अध्ययन र प्रारजम्भक
वातावरणीय परीिणको हकमा कायिसच ू ी र वातावरणीय प्रभाव मल् ू याङ्कनको हकमा िेत्र तनधािरण र कायिसच ू ी स्वीकृत गनुि पनेर्।
• मापदण्ि एिं गण ु स्तर कायम गनुछ पने:
प्रस्तावकले यस ऐन बमोजिम वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदन तयार गदाि नेपाल सरकारले तनधािरण गरे को मापदण्ड एवां गण ु स्तर कायम हुने गरी तोक्रकए
बमोजिमको ढााँचामा तयार गनुि पनेर्।
• िातािरणीय अध्ययन प्रततिेदन स्िीकृत गने:
कुनै प्रस्ताव कायािन्वयन गने सन्दभिमा तयार गररएको वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदन प्राप्त भएमा सम्बजन्धत तनकायले सो उपर आवश्यक िााँचबझ ु गनुि पनेर्।
• प्रस्ताि कायाछन्ियन गनछ नहुने:
कसैले पतन यस ऐन बमोजिम वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदन स्वीकृत नगराई कुनै पतन प्रस्ताव कायािन्वयन गनि वा गराउन हुाँदैन।
• रणनीततक िातािरणीय विश्लेषण:
तोकेका नीतत, कायििम वा आयोिना कायािन्वयन गनअ ुि तघ त्यस्तो नीतत, कायििम वा आयोिनाको सम्बन्धमा रणनीततक वातावरणीय ववश्लेषण गनुि
पनेर्।
• िातािरणीय व्यिस्र्ापन योजना:
प्रस्तावकले प्रस्ताव कायािन्वयन गनअुि तघ तोक्रकए बमोजिम वातावरणीय व्यवस्थापन योिना तयार गनुि पनेर्।

7fs'/ /fd e08f/L, ;xfos lhNnf GofoflwaQmf -;/sf/L jsLn_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
zfvf clws[tsf] Gofo ;]jfsf] nflu /fhkqf+lst t[tLo >]0fL zfvf clws[t jf ;f] ;/x
kmd{ n
' f d]
y 8df nf] s ;]
j f tof/L
g]kfn Gofo ;]jf cGtu{t Gofo, sfg"g / ;/sf/L jlsn ;d"x

;d;fdlos sfg"g tyf cEof; (Contemporary Law & Practices ) t[lto kq M Gofo ;]jf gd'gf k|Zg / gd'gf pt/
• परू क िातािरणीय प्रभाि मल् ू याङ्कन गनुछ पने:
वातावरणीय प्रभाव मल्ू याङ्कन प्रततवेदन स्वीकृत भएको कुनै आयोिनाको भौततक पव ू ािधार, डडिाइन वा स्वरुपमा केही पररमाििन गनुि परे मा, सांरचना
स्थानान्तरण वा फेरबदल गनुि परे मा, वनिेत्र थप गनुि परे मा वा आयोिनाको िमता वद् ृ र्ध गनुि परे मा त्यस्तो कायि गदाि वातावरणमा प्रततकूल प्रभाव पने वा नपने,
त्यस्तो प्रभावलाइि कुनै उपायद्वारा तनराकरण वा न्यन ू ीकरण गनि सक्रकने वा नसक्रकने सम्बन्धमा यक्रकन गनि प्रस्तावकले परू क वातावरणीय प्रभाव मल् ू याङ्कन गनुि
पनेर्।
• सेिा सरु ु भएपतर् िातािरणीय परीिण गने:
मन्त्रालय वा तोक्रकएको तनकायले यस ऐन बमोजिम वातावरणीय प्रभाव मल् ू याङ्कन गनुि पने प्रस्तावको कायािन्वयन सरु ु गरी सेवा वा वस्तु उत्पादन वा ववतरण सरु ु
गरे को दइु ि वषि भक्
ु तान भएको समततले र् मटहनासभत्र त्यस्तो प्रस्तावको कायािन्वयनबाट वातावरणमा परे को प्रततकूल प्रभाव, त्यस्ता प्रभावलाई कम गनि अपनाएको
उपाय तथा त्यस्तो उपायको प्रभावकाररता र न्यन ू ीकरण हुन नसकेको वा आाँकलन नै नभएको प्रततकूल प्रभाव उत्पन्न भएकोमा सो समेतको ववश्लेषण गरी
वातावरणीय परीिण प्रततवेदन अद्यावर्धक रुपमा राख्नु पनेर्।
• रोक लगाउन सक्ने:
कसैले यस ऐन बमोजिम वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदन स्वीकृत नगराइि वा स्वीकृत वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदनभन्दा ववपरीत हुने गरी आयोिना कायािन्वयन
गरे मा सम्बजन्धत तनकायले त्यस्तो आयोिना कायािन्वयन गनि तत्काल रोक लगाउन सक्नेर्।
• नेपाल सरकार िा प्रदे ि सरकारले िातािरणीय अध्ययन गनछ सक्ने:
नेपाल सरकार वा प्रदे श सरकार आफैंले कुनै िेत्र वा स्थानको नक्साङ्कन गरी सो िेत्रको वातावरणीय अध्ययन गनि सक्नेर्।

तनरकषछ
सांक्षिप्त वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदन स्वीकृत गराउनु पने प्रस्तावको हकमा त्यस्तो प्रततवेदन स्वीकृत नगराई वा स्वीकृत प्रततवेदनको ववपरीत हुने गरी कुनै
प्रस्ताव कायािन्वयन गरे मा पााँच लाख रुपैयााँसम्म, प्रारजम्भक वातावरणीय परीिण प्रततवेदन स्वीकृत नगराई वा स्वीकृत प्रततवेदनको ववपरीत हुने गरी कुनै प्रस्ताव
कायािन्वयन गरे मा दश लाख रुपैयााँसम्म, वातावरणीय प्रभाव मल् ू याङ्कन प्रततवेदन स्वीकृत गराउनु पने प्रस्तावको हकमा त्यस्तो प्रततवेदन स्वीकृत नगराई वा
स्वीकृत प्रततवेदनको ववपरीत हुने गरी कुनै प्रस्ताव कायािन्वयन गरे मा पचास लाख रुपैयााँसम्म िररवाना हुने कानन ु ी ब्यवस्था वातावरण सरिण ऐन २०७६ मा गरे को
र् ।

zfvf clws[t -Gofo kq_ / gf;' t[lto kq -Gofo_ sf]

7fs'/ /fd e08f/L, ;xfos lhNnf GofoflwaQmf -;/sf/L jsLn_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f gofF sIff @9851146100
zfvf clws[tsf] Gofo ;]jfsf] nflu kmd{ n
' f d]
y 8df nf]
g]kfn Gofo ;]jf cGtu{t Gofo, sfg"g / ;/sf/L jlsn ;d"x
/fhkqf+lst t[tLo >]0fL zfvf clws[t jf ;f] ;/x
s ;]
j f tof/L
;d;fdlos sfg"g tyf cEof; (Contemporary Law & Practices ) t[lto kq M Gofo ;]jf gd'gf k|Zg / gd'gf pt/
ग: १ साल: ११११ मटहना: बैिाि अांक: १
फैसला समतत :२०५२/०७/१४ ३५९३
ररट तनवेदक:- का.जि.का.न.पा. हाल रामशाहपथ जस्थत सलडसि ईक (प्रा.) सल. का तफिबाट अर्धकार प्राप्त हाल का.जि.का.न.पा. वडा नां. ३२
डडल्ली बिार डेरा गरी बस्ने सलडसिईक (प्रा). सल.का सांचालक ससमततका अध्यि सय
ू प्र
ि साद शमाि ढुांगेल
ववरुद्ध
ववपक्षि:- लसलतपुर जिल्ला गोदावरर आदशि गा.पां. जस्थत गोदावी मावित ईण्डजष्िि प्रा.सल.।
नेपालको सांववधानको धारा ११(१) मा कानन ू बमोजिम बाहे क कुनै पतन व्यजक्तको ज्यान अपहरण नहुने हक अर्धकार उक्त
धाराले प्रत्याभूत गरे को र्, प्रदवू षत वातावरणमा मानव िीवन खतरामा हुन्र् । प्रदवू षत वातावरणको सि
ृ नाबाट कुनै पतन
व्यजक्तको िीउ ज्यानको अपहरण हुन्र् । त्यस्तो प्रदवू षत वातावरणबाट मुजक्त पाउने व्यजक्तको हक अर्धकारको कुरा हो । यस
अथिमा पयािवरणको सांरिणको सम्बन्ध परोि रूपमा मातनसको जिउ ज्यानसाँग सम्बजन्धत हुाँद प्रस्तु ववषय नेपाल अर्धराज्यको
सांववधान, २०४७ को धारा ११(१) सभत्र समावेश भएको मान्नु पने ।(प्र.नां. ३०)
वास्तवमा पयािवरण समस्या साविितनक चासो र सरोकारको ववषय हो र यो साविितनक हक एवम ् सरोकारको ववषय
सभत्र पने हुाँदा यस काममा सांलगन ् हुने तनवेदकको प्रस्तुत वववादको ववषयसाँग साथिक सम्बन्ध रहे कोमा वववाद दे खखएन ।
तत्कासलन सांववधान खारे ि भइ नेपाल अर्धराज्यको सांववधान, २०४७ आगमन भई उक्त सांववधानको धारा ८८(२) ले साविितनक
हकको सांरिण गने व्यवस्था गरे कोबाट तत्कासलन सांववधान अन्तगित तनवेदकको हकदै या पुगर् पुगदै न भन्ने प्रश्न खडा हुन
सक्ने अवस्था र्थयो । तर वतिमान सांववधानले साविितनक हकलाई पतन सांरिणीय मौसलक हकको रूपमा स्थावपत गरे कोले अब
यो वववादको रूपमा रहन नआउने ।प्र.नां. ३०)
स्वच्र् स्वास्थय वातावरण िीवनको समग्रताको अांग भएकोले जिउने अर्धकार सभत्र स्वच्र् स्वस्थ वातावरणको हक पतन
अन्तरभत ु हुने ।
zfvf clws[t -Gofo kq_ / gf;' t[lto kq -Gofo_ sf]
7fs'/ /fd e08f/L, ;xfos lhNnf GofoflwaQmf -;/sf/L jsLn_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f gofF sIff @9851146100
zfvf clws[tsf] Gofo ;]jfsf] nflu kmd{ n
' f d]
y 8df
g]kfn Gofo ;]jf cGtu{t Gofo, sfg"g / ;/sf/L jlsn ;d"x
/fhkqf+lst t[tLo >]0fL zfvf clws[t jf ;f] ;/x
nf] s ;]
j f tof/L
;d;fdlos sfg"g tyf cEof; (Contemporary Law & Practices ) t[lto kq M Gofo ;]jf gd'gf k|Zg / gd'gf pt/
तनवेदकले िनु सांवैधातनक पररवेशमा ररट तनवेदन टदएको र्थयो । सो सांवैधातनक परीवेश सारवान रूपमा पररवतिन भएको कुरा
नेपाल अर्धराज्यको सांववधान, २०४७ को धारा २६(४) ले समेत सांपुष्टी गदि र् । क्रकनकी उक्त धाराले राज्यका आधारभूत
नीततगत ससद्धान्त मध्ये पयािवरणको सांरिणलाई महत्त्वपण
ू ि राज्यका तनदे शक ससद्धान्त मानेको र् । अतएवः तनवेदन लीडसि
इड.कको उद्दे श्य मध्ये वातावरण सांरिण पतन एक रहे को हुाँदा तनवेदकलाई वातावरणीय ह्रास रोकथामको लार्ग उिरु गनि
नपाउने भन्न नसमल्ने ।
(प्र.नां.३१)
प्रभावकारी ढां गबाट वातावरण सांरिण गनि एक ववशेष कानून बनाउनु र प्रभावकारी ढां गबाट लागु गनुि तनतान्त िरूरी दे खखन्र् ।
क्रकनक्रक ववना कानून कुनै कायि व्यवजस्थत रूपले हुन सक्दै न र पयािवरण सम्बन्धी अपराध र दण्डको उर्चत व्यवस्थाका लार्ग
कानून अपररहायि हुने ।
(प्र.नां. ३३)
कानन ू ववना दण्ड िररवाना गनि, उद्योग बन्द गने आदे श टदन समल्ने हुाँदैन । हाल भएका कानन
ू तर्टपट
ू रूपमा र्ररएर रहे का
र पयािप्त तथा प्रभावकारी नभएको दे खखदाँ ा समेत पयािवरणको सबै पिलाई समेट्ने गरी कानन
ू बनाउनु पने दे खखन्र् । यसको
लार्ग एक र्ुट्टै कानून बन्नु र लागु गनुि तनतान्त िरूरी दे खखने ।

zfvf clws[t -Gofo kq_ / gf;' t[lto kq -Gofo_ sf]

7fs'/ /fd e08f/L, ;xfos lhNnf GofoflwaQmf -;/sf/L jsLn_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f gofF sIff @9851146100
zfvf clws[tsf] Gofo ;]jfsf] nflu kmd{ n
' f d]
y 8df
g]kfn Gofo ;]jf cGtu{t Gofo, sfg"g / ;/sf/L jlsn ;d"x
/fhkqf+lst t[tLo >]0fL zfvf clws[t jf ;f] ;/x
nf] s ;]
j f tof/L
;d;fdlos sfg"g tyf cEof; (Contemporary Law & Practices ) t[lto kq M Gofo ;]jf gd'gf k|Zg / gd'gf pt/
तनवेदकले िनु सांवैधातनक पररवेशमा ररट तनवेदन टदएको र्थयो । सो सांवैधातनक परीवेश सारवान रूपमा पररवतिन भएको कुरा
नेपाल अर्धराज्यको सांववधान, २०४७ को धारा २६(४) ले समेत सांपुष्टी गदि र् । क्रकनकी उक्त धाराले राज्यका आधारभूत
नीततगत ससद्धान्त मध्ये पयािवरणको सांरिणलाई महत्त्वपण
ू ि राज्यका तनदे शक ससद्धान्त मानेको र् । अतएवः तनवेदन लीडसि
इड.कको उद्दे श्य मध्ये वातावरण सांरिण पतन एक रहे को हुाँदा तनवेदकलाई वातावरणीय ह्रास रोकथामको लार्ग उिरु गनि
नपाउने भन्न नसमल्ने ।
(प्र.नां.३१)
प्रभावकारी ढां गबाट वातावरण सांरिण गनि एक ववशेष कानून बनाउनु र प्रभावकारी ढां गबाट लागु गनुि तनतान्त िरूरी दे खखन्र् ।
क्रकनक्रक ववना कानून कुनै कायि व्यवजस्थत रूपले हुन सक्दै न र पयािवरण सम्बन्धी अपराध र दण्डको उर्चत व्यवस्थाका लार्ग
कानून अपररहायि हुने ।
(प्र.नां. ३३)
कानन ू ववना दण्ड िररवाना गनि, उद्योग बन्द गने आदे श टदन समल्ने हुाँदैन । हाल भएका कानन
ू तर्टपट
ू रूपमा र्ररएर रहे का
र पयािप्त तथा प्रभावकारी नभएको दे खखदाँ ा समेत पयािवरणको सबै पिलाई समेट्ने गरी कानन
ू बनाउनु पने दे खखन्र् । यसको
लार्ग एक र्ुट्टै कानून बन्नु र लागु गनुि तनतान्त िरूरी दे खखने ।

zfvf clws[t -Gofo kq_ / gf;' t[lto kq -Gofo_ sf]

7fs'/ /fd e08f/L, ;xfos lhNnf GofoflwaQmf -;/sf/L jsLn_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f gofF sIff @9851146100
zfvf clws[tsf] Gofo ;]jfsf] nflu /fhkqf+lst t[tLo >]0fL zfvf clws[t jf ;f] ;/x
kmd{ n
' f d]
y 8df nf] s ;]
j f tof/L
g]kfn Gofo ;]jf cGtu{t Gofo, sfg"g / ;/sf/L jlsn ;d"x

;d;fdlos sfg"g tyf cEof; (Contemporary Law & Practices ) t[lto kq M Gofo ;]jf gd'gf k|Zg / gd'gf pt/
३. िातािरणीय अध्ययन प्रततिेदन तयार गनुछ पने: (१) प्रस्तावकले तोक्रकए बमोजिमको प्रस्तावको तोक्रकए बमोजिम वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदन तयार गनुि पनेर्।
(२) उपदफा (१) बमोजिम तयार गररएको वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदन स्वीकृततको लार्ग तोक्रकए बमोजिमको प्रक्रिया पूरा गरी दे हायको तनकाय समि पेश गनुि पनेर्:-
(क) राजष्िय प्राथसमकता प्राप्त ववकास आयोिना, लगानी बोडिबाट लगानी स्वीकृत भई कायािन्वयन गररने आयोिना, राजष्िय गौरवका आयोिना, प्रचसलत कानून बमोजिम सङ्घको अर्धकारिेत्रसभत्र पने ववषयसाँग सम्बजन्धत
ववकास तनमािण सम्बन्धी कायि वा आयोिना, एकभन्दा बढी प्रदे शमा तनमािण कायि गनुि पने आयोिना वा नेपाल सरकारले तोकेको कुनै आयोिना सम्बन्धी प्रस्तावको सांक्षिप्त वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदन वा प्रारजम्भक
वातावरणीय परीिण भए तोक्रकएको तनकाय समि र वातावरणीय प्रभाव मूल्याङ्कन प्रततवेदन भए मन्त्रालय समि,
(ख) प्रदे श सरकारको अर्धकारिेत्रसभत्र पने ववषयसाँग सम्बजन्धत ववकास तनमािण सम्बन्धी कायि वा आयोिना सम्बन्धी प्रस्तावको हकमा सम्बजन्धत प्रदे श कानूनले तोकेको तनकाय समि,
(ग) स्थानीय तहको अर्धकारिेत्रसभत्र पने ववषयसाँग सम्बजन्धत ववकास तनमािण सम्बन्धी कायि वा आयोिना सम्बन्धी प्रस्तावको हकमा सांक्षिप्त वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदन वा प्रारजम्भक वातावरणीय परीिण प्रततवेदन
भए सम्बजन्धत स्थानीय कानूनले तोकेको तनकाय समि र वातावरणीय प्रभाव मूल्याङ्कन प्रततवेदन भए प्रदे श कानूनले तोकेको प्रदे श सरकारको तनकाय समि।
(३) उपदफा (१) वा (२) मा िुनसुकै कुरा लेखखएको भए तापतन यो ऐन प्रारम्भ हुाँदाका बखत स्वीकृततको लार्ग पेश भएका वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदन त्यस्तो प्रततवेदन पेश गदािका बखत प्रचलनमा रहे को कानूनी व्यवस्था
अनुसार स्वीकृत गनि बाधा पुगने र्ै न।
(४) यस दफामा अन्यत्र िुनसुकै कुरा लेखखएको भए तापतन प्राचीन स्मारक सम्बन्धी कानून बमोजिम प्राचीन स्मारक मातनने सम्पदाको सोही रुपमा पुनतनिमािण गदाि वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदन आवश्यक पने र्ै न।
(५) प्रस्तावकले वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदन तयार गदाि प्रस्तावका बारे मा तोक्रकए बमोजिम साविितनक सुनुवाइ गनुि पनेर्।
(६) वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदन पेश गने सम्बन्धी अन्य व्यवस्था तोक्रकए बमोजिम हुनेर्।
४. विकल्पको विस्तत ृ विश्लेषण गनुछ पने: (१) प्रस्तावकले वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदनमा त्यस्तो प्रस्ताव कायािन्वयन गदाि वातावरणमा पनि सक्ने प्रततकूल प्रभाव र त्यसको न्यन ू ीकरणको लार्ग अपनाउन सक्रकने ववसभन्न
ववकल्पहरूको ववस्तत ृ ववश्लेषण गरी त्यस्ता ववकल्पमध्ये प्रस्ताव कायािन्वयन गनि उपयुक्त हुने ववकल्प र सो ववकल्प कायािन्वयन गनि सक्रकने आधार र कारण सटहत ससफाररस गनुि पनेर्।
(२) उपदफा (१) बमोजिम वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदन तयार गदाि प्रस्तावकले आयोिना कायािन्वयन गदाि वातावरणमा पनि सक्ने प्रारजम्भक, मध्यकालीन एवां दीघिकालीन प्रततकूल प्रभाव र त्यसको न्यूनीकरणको लार्ग
अवलम्बन गनुि पने ववर्ध तथा प्रक्रिया समेत उल्लेख गनुि पनेर्।
५. िेत्र तनधाछरण तर्ा कायछ सूची: (१) यस ऐन बमोजिम कुनै प्रस्तावको वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदन तयार गनप ुि ूवि सम्बजन्धत तनकायबाट त्यस्तो प्रस्तावको सांक्षिप्त वातावरणीय अध्ययन र प्रारजम्भक वातावरणीय
परीिणको हकमा कायिसूची र वातावरणीय प्रभाव मूल्याङ्कनको हकमा िेत्र तनधािरण र कायिसूची स्वीकृत गनुि पनेर्।
(२) उपदफा (१) बमोजिमको िेत्र तनधािरण र कायिसच ू ी तयार गने तथा स्वीकृत गने सम्बन्धी अन्य व्यवस्था तोक्रकए बमोजिम हुनेर्।
Extra: ऐनको िस्ताको तस्तै
६. मापदण्ि एिं गण ु स्तर कायम गन ु छ पने : (१) प्रस्तावकले यस ऐन बमोजिम वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदन तयार गदाि नेपाल सरकारले तनधािरण गरे को मापदण्ड एवां गण ु स्तर कायम हुने गरी तोक्रकए बमोजिमको ढााँचामा
तयार गनुि पनेर्।
(२) उपदफा (१) बमोजिमको मापदण्ड वा गुणस्तर ववपरीत वा त्यस्तो मापदण्ड पालना नगरी प्रततवेदन पेश भएमा त्यस्तो प्रततवेदन तयार गने परामशिदाताले बढीमा पााँच वषिसम्म वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदन तयार गनि प
७. िातािरणीय अध्ययन प्रततिेदन स्िीकृत गने: (१) दफा ३ बमोजिम कुनै प्रस्ताव कायािन्वयन गने सन्दभिमा तयार गररएको वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदन प्राप्त भएमा सम्बजन्धत तनकायले सो
उपर आवश्यक िााँचबुझ गनुि पनेर्।
(२) उपदफा (१) बमोजिम प्राप्त वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदन िााँचबझ ु गरी राय सझ ु ाव टदनको लार्ग सम्बजन्धत तनकायले सो तनकायको प्रतततनर्ध, प्रस्तावसाँग सम्बजन्धत सरोकारवाला तनकायका
प्रतततनर्ध तथा आवश्यकता अनुसार ववषय ववज्ञ समेत रहे को ससमतत गठन गनि सक्नेर्।
(३) उपदफा (१) बमोजिम प्राप्त वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदन िााँचबुझ गदाि त्यस्तो प्रस्तावको सम्बन्धमा थप वातावरणीय अध्ययन गनुि पने दे खखएमा सम्बजन्धत तनकायले प्रस्तावकलाइि सांक्षिप्त
वातावरणीय अध्ययनको हकमा प्रारजम्भक वातावरणीय परीिण वा प्रारजम्भक वातावरणीय परीिणको हकमा वातावरणीय प्रभाव मल् ू याङ्कन गनि गराउन आदे श टदनु पनेर्।
(४) उपदफा (३) बमोजिम टदइएको आदे श बमोजिम प्रस्तावकले थप अध्ययन गरी सोको प्रततवेदन सम्बजन्धत तनकायमा पेश गनुि पनेर्।
(५) यस दफा बमोजिम िााँचबझ ु गदाि त्यस्तो प्रस्ताव कायािन्वयनबाट वातावरणमा उल्लेखनीय प्रततकूल प्रभाव पने नदे खखएमा सम्बजन्धत तनकायले आवश्यकता अनस ु ार प्रस्तावकले पालना गनुि पने
शति तोकी त्यस्तो वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदन स्वीकृत गनेर्।
zfvf clws[t -Gofo kq_ / gf;' t[lto kq -Gofo_ sf]
7fs'/ /fd e08f/L, ;xfos lhNnf GofoflwaQmf -;/sf/L jsLn_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f gofF sIff @9851146100
zfvf clws[tsf] Gofo ;]jfsf] nflu /fhkqf+lst t[tLo >]0fL zfvf clws[t jf ;f] ;/x
kmd{ n
' f d]
y 8df nf] s ;]
j f tof/L
g]kfn Gofo ;]jf cGtu{t Gofo, sfg"g / ;/sf/L jlsn ;d"x

;d;fdlos sfg"g tyf cEof; (Contemporary Law & Practices ) t[lto kq M Gofo ;]jf gd'gf k|Zg / gd'gf pt/
(६) वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदन स्वीकृतत सम्बन्धी अन्य व्यवस्था तोक्रकए बमोजिम हुनेर्।
८. प्रस्ताि कायाछन्ियन गनछ नहुने: कसैले पतन यस ऐन बमोजिम वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदन स्वीकृत नगराई कुनै पतन प्रस्ताव कायािन्वयन गनि वा गराउन हुाँदैन।
९. रणनीततक िातािरणीय विश्लेषण: (१) नेपाल सरकारले नेपाल रािपत्रमा सूचना प्रकाशन गरी तोकेका नीतत, कायििम वा आयोिना कायािन्वयन गनुअ ि तघ त्यस्तो नीतत, कायििम वा
आयोिनाको सम्बन्धमा रणनीततक वातावरणीय ववश्लेषण गनुि पनेर्।
(२) उपदफा (१) बमोजिमको रणनीततक वातावरणीय ववश्लेषण सम्बन्धी अन्य व्यवस्था तोक्रकए बमोजिम हुनेर्।
Extra: ऐनको िस्ताको तस्तै
१०. िातािरणीय व्यिस्र्ापन योजना: (१) प्रस्तावकले प्रस्ताव कायािन्वयन गनअ ुि तघ तोक्रकए बमोजिम वातावरणीय व्यवस्थापन योिना तयार गनुि पनेर्।
(२) प्रस्तावकले उपदफा (१) बमोजिम वातावरणीय व्यवस्थापन योिना तयार गदाि वातावरणीय प्रततकूल प्रभाव न्यन ू ीकरणका उपायहरुमध्ये कुन-कुन उपायहरु आयोिना तनमािणको िममा र
कुन-कुन उपायहरु आयोिना सम्पन्न भएपतर् वा आयोिना कायािन्वयनको िममा अवलम्बन गने हो सो समेत उल्लेख गनुि पनेर्।
(३) प्रस्तावकले उपदफा (२) बमोजिम वातावरणीय व्यवस्थापन योिनामा उल्लेख गरे का वातावरणीय प्रततकूल प्रभाव न्यूनीकरणका उपायहरु प्रभावकारी भएको नदे खखएमा सम्बजन्धत तनकायले
अन्य प्रभावकारी उपाय अवलम्बन गनि आवश्यक तनदे शन टदन सक्नेर् र त्यसरी सम्बजन्धत तनकायले टदएको तनदे शन कायािन्वयन गदाि लागने खचि सम्बजन्धत प्रस्तावकले व्यहोनुि पनेर्।
(४) प्रस्तावकले उपदफा (१) बमोजिम तयार गरे को वातावरणीय व्यवस्थापन योिना कायािन्वयनको लार्ग स्पष्ट कायियोिना बनाइि सो बमोजिम कायािन्वयन गनुि पनेर् र सोको प्रगतत वववरण
आयोिना कायािन्वयन सरु ु भएपतर् प्रत्येक र् मटहनामा सम्बजन्धत तनकाय समि पेश गनुि पनेर्।
(५) उपदफा (१) बमोजिमको वातावरणीय व्यवस्थापन योिना कायािन्वयनको सम्बन्धमा वातावरणीय प्रततकूल प्रभाव न्यूनीकरणका उपाय अवलम्बन गदाि प्रस्ताव कायािन्वयन हुाँदा प्रभाववत हुने
स्थानीय समुदाय माफित ् कायििम सञ्चालन गने कुरालाई प्राथसमकता टदनु पनेर्।
११. पूरक िातािरणीय प्रभाि मूल्याङ्कन गनुछ पने: (१) दफा ७ बमोजिम वातावरणीय प्रभाव मूल्याङ्कन प्रततवेदन स्वीकृत भएको कुनै आयोिनाको भौततक पूवािधार, डडिाइन वा स्वरुपमा केही
पररमाििन गनुि परे मा, सांरचना स्थानान्तरण वा फेरबदल गनुि परे मा, वनिेत्र थप गनुि परे मा वा आयोिनाको िमता वद् ृ र्ध गनुि परे मा त्यस्तो कायि गदाि वातावरणमा प्रततकूल प्रभाव पने वा
नपने, त्यस्तो प्रभावलाइि कुनै उपायद्वारा तनराकरण वा न्यनू ीकरण गनि सक्रकने वा नसक्रकने सम्बन्धमा यक्रकन गनि प्रस्तावकले परू क वातावरणीय प्रभाव मल् ू याङ्कन गनुि पनेर्।
(२) उपदफा (१) बमोजिम पूरक वातावरणीय प्रभाव मूल्याङ्कन गनिको लार्ग प्रस्तावकले आयोिनाको ववसभन्न अवयवमा पररवतिन गनुि परे को कारण तथा त्यसबाट वातावरणमा पनि सक्ने
प्रततकूल असरका बारे मा ववश्लेषण गरी वातावरणीय पररसूचक बमोजिमको तुलनात्मक तासलका र अन्य आवश्यक पुष्ट्याइाँ सटहत सम्बजन्धत तनकाय समि तनवेदन टदनु पनेर्।
तर सम्बजन्धत तनकायले प्रस्तावकलाइि पूरक वातावरणीय प्रभाव मूल्याङ्कन अध्ययन प्रततवेदन पेश गनि आदे श टदएकोमा प्रस्तावकले तनवेदन टदनु पने र्ै न।
(३) उपदफा (२) बमोजिम प्राप्त तनवेदन उपर िााँचबुझ गदाि व्यहोरा मनाससब दे खखएमा सम्बजन्धत तनकायले तोक्रकए बमोजिम पूरक वातावरणीय प्रभाव मूल्याङ्कन अध्ययन अनुमतत टदन
सक्नेर्।
(४) पूरक वातावरणीय प्रभाव मूल्याङ्कन सम्बन्धी अन्य व्यवस्था तोक्रकए बमोजिम हुनेर्।

zfvf clws[t -Gofo kq_ / gf;' t[lto kq -Gofo_ sf]

7fs'/ /fd e08f/L, ;xfos lhNnf GofoflwaQmf -;/sf/L jsLn_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f gofF sIff @9851146100
zfvf clws[tsf] Gofo ;]jfsf] nflu kmd{ n
' f d]
y 8df nf] s ;]
j
g]kfn Gofo ;]jf cGtu{t Gofo, sfg"g / ;/sf/L jlsn ;d"x
/fhkqf+lst t[tLo >]0fL zfvf clws[t jf ;f] ;/x
f tof/L
;d;fdlos sfg"g tyf cEof; (Contemporary Law & Practices ) t[lto kq M Gofo ;]jf gd'gf k|Zg / gd'gf pt/
१२. सेिा सरु ु भएपतर् िातािरणीय परीिण गने: (१) मन्त्रालय वा तोक्रकएको तनकायले यस ऐन बमोजिम वातावरणीय प्रभाव मल् ू याङ्कन गनुि पने प्रस्तावको
कायािन्वयन सरु ु गरी सेवा वा वस्तु उत्पादन वा ववतरण सरु ु गरे को दइु ि वषि भक्
ु तान भएको समततले र् मटहनासभत्र त्यस्तो प्रस्तावको कायािन्वयनबाट वातावरणमा
परे को प्रततकूल प्रभाव, त्यस्ता प्रभावलाई कम गनि अपनाएको उपाय तथा त्यस्तो उपायको प्रभावकाररता र न्यन ू ीकरण हुन नसकेको वा आाँकलन नै नभएको प्रततकूल
प्रभाव उत्पन्न भएकोमा सो समेतको ववश्लेषण गरी वातावरणीय परीिण प्रततवेदन अद्यावर्धक रुपमा राख्नु पनेर्।
(२) उपदफा (१) बमोजिमको वातावरणीय परीिण प्रततवेदन सम्बन्धमा सम्बजन्धत तनकायसाँग समन्वय गरी मन्त्रालय वा तोक्रकएको तनकायले आवश्यक अध्ययन
गरी वातावरणमा पने प्रततकूल प्रभावलाई न्यन ू ीकरण गनि अपनाइएको उपाय पयािप्त भएको नदे खेमा त्यस्तो प्रततकूल प्रभाव तनराकरण वा न्यन ू ीकरण गनि
प्रस्तावकलाई उपयक् ु त आदे श टदन सक्नेर्। Extra: ऐनको िस्ताको तस्तै
(३) उपदफा (२) बमोजिम मन्त्रालय वा तोक्रकएको तनकायले टदएको आदे श कायािन्वयन गनुि प्रस्तावकको कतिव्य हुनेर्।
१३. रोक लगाउन सक्ने: (१) कसैले यस ऐन बमोजिम वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदन स्वीकृत नगराइि वा स्वीकृत वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदनभन्दा ववपरीत हुने
गरी आयोिना कायािन्वयन गरे मा सम्बजन्धत तनकायले त्यस्तो आयोिना कायािन्वयन गनि तत्काल रोक लगाउन सक्नेर्।
(२) उपदफा (१) बमोजिम आयोिना कायािन्वयन गनि रोक लगाइएकोमा त्यसरी रोक लगाइएको कारणबाट प्रस्तावकलाइि कुनै ितत पगु न गएमा प्रस्तावकले सो बापत
िततपतू तिको दाबी गनि पाउने र्ै न।
(३) उपदफा (१) मा िुनसक ु ै कुरा लेखखएको भए तापतन कायािन्वयनमा रोक लगाइएको आयोिनाको प्रस्तावकले यस ऐन बमोजिम वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदन
स्वीकृत गराएमा वा स्वीकृत वातावरणीय अध्ययन प्रततवेदन बमोजिम आयोिना कायािन्वयनमा सध ु ार गरे मा उपदफा (१) बमोजिम लगाएको रोक सम्बजन्धत
तनकायले फुकुवा गनि सक्नेर्।
१४. नेपाल सरकार िा प्रदे ि सरकारले िातािरणीय अध्ययन गनछ सक्ने: (१) नेपाल सरकार वा प्रदे श सरकार आफैंले कुनै िेत्र वा स्थानको नक्साङ्कन गरी सो
िेत्रको वातावरणीय अध्ययन गनि सक्नेर्।
(२) उपदफा (१) बमोजिमको अध्ययनबाट प्राप्त वववरणको आधारमा सम्बजन्धत तनकायले त्यस्तो िेत्रमा भववष्यमा सञ्चालन गनि सक्रकने ववकास तनमािणका कायि
वा आयोिना तथा त्यस्तो िेत्रमा सञ्चालन गनि उपयक् ु त नहुने कायि सम्बन्धी वववरण तयार गनुि पनेर्।
(३) उपदफा (१) बमोजिमको अध्ययनबाट प्राप्त वववरण तथा उपदफा (२) बमोजिमको वववरणको सम्बजन्धत तनकायले असभलेख राख्नु पनेर्।
(४) यस दफा बमोजिमको वववरण सम्बजन्धत तनकायले साविितनक गनुि पनेर् र कुनै पतन प्रस्ताव पेश वा कायािन्वयन गदाि सम्बजन्धत प्रस्तावक, तनकाय तथा
सरोकारवाला पिले सो अनरु ु प कायि गनुि पनेर्।

zfvf clws[t -Gofo kq_ / gf;' t[lto kq -Gofo_ sf]

7fs'/ /fd e08f/L, ;xfos lhNnf GofoflwaQmf -;/sf/L jsLn_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f gofF sIff @9851146100
नायव सब्वा
Zffvf clws[ [t sf] lnlvt kqsf]
kqsf] nflu
nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
ददगो विकास लक्ष्य

टदगो ववकास लक्ष्य(एसडीिी)हरूको उद्दे श्य सन ् २०३० सम्ममा गररबीको अन्त्य गनुि
हो । ववश्वका नेताहरूले मातनस, प् ृ वी र समद्
ृ र्धका लार्ग एक कायियोिना तयार
गरे का र्न ् । चरम गररबी लगायत गररबीका सबै स्वरूप तथा आयामहरूको उन्मल ू न
गनुि ववश्वको सबैभन्दा ठूलो चुनौती रहे को र् र टदगो ववकासका लार्ग गररबीको अन्त्य
एउटा अपररहायि आवश्यकता बनेको र् ।
यी १७ ववकास लक्ष्यहरूले सहस्राब्दी ववकास लक्ष्य (एमडीिी)हरूको उपलजब्धमा टे केर
त्यसबाट हाससल हुन नसकेका कुराहरूलाई परू ा गनि खोिेका र्न ् । सबैका लार्ग
मानवअर्धकार प्राप्त गने र सबै मटहला तथा बासलकाका लार्ग लैङ्र्गक समानता तथा
सशक्तीकरण हाससल गनुि ततनको उद्दे श्य रहे को र् । यी लक्ष्यहरू एकीकृत तथा
अववभाज्य र्न ् र ततनले टदगो ववकासका तीन आयाम– आर्थिक, सामाजिक र
वातावरणीय– लाई सन्तसु लत गदि र्न ् ।
यो ववश्वव्यापी असभयानको नेतत्ृ व गनि पाएकोमा यूएनडीपी गौरव महसस ु गदि र् ।
7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
नायव सब्वा
Zffvf clws[ [t sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
ददगो विकास लक्ष्य
१. गररबीको अन्त्य
२. शून्य भोकमरी
३. आरोगयता तथा कल्याण
४. गणु स्तरीय सशिा ul/j z'Go cf/f]Uo
५. लैङ्र्गक समानता u'0f n}l+ us ;kmf
६. सफा पानी तथा सरसफाइ
७. खचिले धान्न सक्ने स्वच्र् ऊिाि vr{ dof{lbt p2f]u
८. मयािटदत काम तथा आर्थिक वद् ृ र्ध
९. उद्योग, नवीन खोि र पव ू ािधार Go'g lbuf] lhDd]jf/
१०. न्यन ू असमानता
११. टदगो सहर र समुदायहरू
hnjfo' hn hldg
१२. जिम्मेवारपण ू ि उपभोग तथा उत्पादन zflGt ;fem]bf/L
१३. िलवायु सम्बन्धी कारबाही
१४. िलमुतनको िीवन
१५. िसमनमार्थको िीवन
१६. शाजन्त, न्याय र सशक्त सांस्थाहरू
१७. यी लक्ष्यका लार्ग साझेदारी

• dfjg nufotsf ;Dk'0f{ k|f0fLx?nfO k[YjLdf pknAw

k[YjLsf] wfGg ;Sg] Ifdtf -Carrying Capacity) xf] .
wfGg ;Sg] Ifdtf
• cToflws ?kn] k|fs[lts ;|f]tsf] tf]xg, nfk/jfxL, jg
ljgf;, hg;Vof a[l4n] k[YjLsf] jxg Ifdtfdf x|f; ! hldg jf e"dL
cfO/x]sf] 5 . @ hn;Dkbf
# k|fs[lts ;|ft ;fwg
• k|fs[lts ;|f]tsf] lbuf] k|of]u ul/ axg ug{] Ifdtf ;b}j
sfod ug{' cfhsf] cfjZostf xf] .

g]kfnsf] ;+ljwfgsf] wf/f %! -ङ_ M s[lif tyf e"dL ;"wf/

hldg jf e"dL ;DjGwL lglt
lgltut Aoj:yf e"/f ah} of
e'dLsf] /Iff g} ;Dk'0f{ k|f0fLsf] /Iff ePsf]
e" pkof]u lglt @)&@
cj:yf 5, dflg; nufotsf k|f0fLx?sf]
/fli6o s[lif lglt @)^!
jf;:yfg g} hldgdf /x]sf] 5 .
s[lif Aoj;fo k|j4g lglt @)^#
df6f]sf] bf]xf]g x'b} hfbfF ;lsb} hfg] xf]
s[lif h}ljs ljljwtf lglt @)^#
lsgsL of] cgjLs/0fLo x'G5 .
s[lif ofGqLs k|j4g lglt @)&!
lb3{sflng s[lif ljsf; /0flglt @)&@ @)(@ -@) aif{]_

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
नायव सब्वा
Zffvf clws[ [t sf]sf]lnlvt
lnlvtkqsf]
kqsf]nflu
nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
wfGg ;Sg] Ifdtf ch pa} e"sL e"s e"s
g]kfnsf] ;+ljwfgsf] wf/f %! -ङ_ M s[lif tyf e"dL ;"wf/
cM cg'kl:yt e" :jfldTjnfO lg?T;flxt ug{]
hM hUufsf] rSnf jGbL ug{]
pM pTkfbg / pTkfbsTj a[l4 ug{] ;+ljwfg s;/L k9g] <
a}M a}1flgs e"dL;'wf/ ug{]
e"M e'lddf /x]sf] bf]xf]/f] :jfldTj cGTo ug{]
क्रकः क्रकसानको हक टहत सांरिण र सांवधिन गदै
भूः भूउपयोग नीततको अवलम्बन गरी
कः कृवषको व्यवसायीकरण, औद्योर्गकीकरण, ववववधीकरण र आधतु नकीकरण गने,
भूः भूसमको समुर्चत उपयोग गने,
कः कृवष सामग्री, कृवष उपिको उर्चत मल्ू य र बिारमा पहुुँचको व्यिस्र्ा गने ।

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
नायव सब्वा
Zffvf clws[ [t sf]sf]lnlvt
lnlvtkqsf]
kqsf]nflu
nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
wfGg ;Sg] Ifdtf af]g; :nfO8
kGw|f} of]hgfdf s[lif
;f]r M lbuf] k|lt:kwL{ Pa+ ;d[4 s[lif
nIoM khcfgL -k|ltZkwL{, hnjfo' cg's'n, cfTdlge{/ Pa+ lgof{td'vL_ p2f]usf] ?kdf s[lif
If]qnfO ?kfGt/0f ub{} ;dfj]lz / lbuf] cfly{s j[l4 xfl;n ug{]
pb]Zo M
sM s[lif pTkfbg / pTkfbs|Tj a[l4 ug{' of]hgf s;/L k9g] <
vM vf4 tyf kf]if0f ;"/Iff ;'lgZlrt ug{'
/f]M /f]huf/L / cfDbflg j[l4 ug{\'
pM s[lifdf cfwfl/t p2f]usf] ljsf; ug{'

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
नायव सब्वा[t sf]
Zffvf clws[ sf] lnlvt
lnlvt kqsf]
kqsf] nflu
nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
wfGg ;Sg] Ifdtf af]g; :nfO8
s[ifLsf] of]hgfn] lnPsf /0flglt # pl; u'lg pklg s
\# j6} ;/sf/ / cGo ;/f]sf/jfnfsf] ;xsfo{df s[lif of]sfgL -of]hgf, sfg'g, lglt_ lgdf{0f ug{]
\pTkfbg / pTkfbsTj a[l4 ug{]
lzIff, cg';Gwfg, / k|rf/ k4ltnfO Plss[t ug{]
u'0f:tl/o pTkfbg ;fdfu|L / ;]jfsf] ;'lgZrLttf ug{]
lghL If]qsf] nuflg a[l4 ug{ ;xhLs/0f ug{]
pTkfbg / ahfl/s/0fnfO gfkmfd'ns agfpg] -Ifdtf ;'wf/ / clwsf/ ;'lglZrt_
k|lt:kwf{Tds Ifdtf a[l4 ug{]
lgof{t k|j4g ug{]
s[lif k|ljlwsf] ljsf; / lj:tf/ ug{] of]hgf s;/L k9g] <

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
नायव सब्वा
Zffvf clws[ [t sf]sf]lnlvt
lnlvtkqsf]
kqsf]nflu
nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
wfGg ;Sg] Ifdtf s[lif l;df lkofh wfkgL /f]d
hn;Dkbfsf] dxTj
hn s[M s[lif lasf;
hn ljgf s'g} klg lhjLt k|f0fLsf] l;Ml;df Aoj:yfkg
c:yLTj 5}g . dfgj nufot ;Dk'0f{ dfM df5fkfng
lhljtj:t'x?nfO hn;Dkbfsf] lkM lkpg] kflgsf] ;|f]t
cefjdf lhjg hf]lvddf x'g jf6 ofM oftfoft Aoj:yf
hf]ufpg / kfl/:yLlts k|0ffnL ;+rfng hM hnljB't pTkfbg
ug{ hn;Dkbfsf] jxg Ifdtf /lx/xg' wfM wfld{s kljqtf
cfjZostf 5 . kM ko{6g k|a4g
lgM lgdf{0f ;fdfu|Lsf] ;|f]t
/f]M /f]huf/L >[hgf
dM dgf]/~hg

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
नायव सब्वा
Zffvf clws[ [t sf] lnlvt kqsf] nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
wfGg ;Sg] Ifdtf s[lif l;df lkofh wfkgL /f]d
hn;Dkbfsf] dxTj
hn pTkGg k|sf]k lglt @)&@ s[M s[lif lasf;
hnljB't ljsf; lglt @)%* l;Ml;df Aoj:yfkg
dfM df5fkfng
lkM lkpg] kflgsf] ;|f]t
g]kfnsf] ;+ljwfgsf] wf/f %! -5_ ofM oftfoft Aoj:yf
k|fs[lts ;fwg ;|f]tsf] ;+/If0f, ;+j4g / hM hnljB't pTkfbg
pkof]u ;DjGwL lglt wfM wfld{s kljqtf
kM ko{6g k|a4g
lgM lgdf{0f ;fdfu|Lsf] ;|f]t
/f]M /f]huf/L >[hgf
dM dgf]/~hg

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
नायव सब्वा
Zffvf clws[ [t sf]sf]lnlvt
lnlvtkqsf]
kqsf]nflu
nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
wfGg ;Sg] Ifdtf
jftfj/l0fo k|b'if0fsf k|sf/
jfM jfo" k|b'if0f
k|fs[lts ;|f]t ;fwgsf] gf; x'b} hfFbf s] x'G5 <
hM hn k|b'if0f
jftfj/0f jf6 x'g] ;d:ofx? M Gang on CD :yfM :yn k|b'if0f
G: Global Warming WjM WjgL k|b'if0f
A: Acid Rain dfM df6f] k|b'if0f
N: Nuclear Winter ljM ljls/0f k|b'if0f
G: Green House Effect vfM vfB k|b'if0f
jftfj/0f k|b'if0fsf sf/0fx?
O: Ozone Layer sf] gf; clt j/f cfdf
N: Natural beauty df Xf; \cJoj:yLt zx/Ls/0f
C: Communicable Disease ltj| hg;Vof a[l4
D: Desertification agh+un km8fgL
/f;folgs ljiffwLsf] k|of]u
cf0fljs xftxltof/sf] k|of]u
af]g; :nfO8 dfgljo lhjg:t/df a[l4

s[ifL of]Uo e'dLsf] v08Ls/0f Aofks Kn6L+u

hUuf afFemf]kgsf] a9f]t/L x'g'
;/sf/L / ;fj{hlgs hUuf cltqmd0f
s[ifLdf s]dLsn cf}ifwL sf] clgoGqLt / cAoj:yLt k|of]un] pj{/ zlQmdf ljgf;
afl9 klx/f] / e'Ifo h:tf k|fs[lts ljktLsf] lgoGq0f ug{ g;lsg'
a}1flgs clen]lvs/0fsf] cefj
e'dLsf] j}1flgs jlu{s/0f ug{ g;Sg'
a}1flgs e"dL ;'wf/ lglt tyf sfo{qmd sfof{Gjog ug{ g;Sg'
hn ;Dkbfsf] c:dLtfdf cf3ft kfl/g'
hnk|b'if0f cToflws x'g' M 9n lgsf;, kmf]xf]/ d}nf ljif /f;folgs kbfy{x? hn;Dkbfdf k|hgg ul/g'
hnpTkGg k|sf]k Aoj:yfkg ;DjGwL lglt ;do ;fk]If jgfpg / sfof{Gjog ug{ g;lsg'
hn ;DjGwL kof{ ko{6gsf] ljsf; ug{ g;lsg'
hn;|f]tsf] pkof]u jftfj/0f d}qL / lbuf] x'g g;lsg'
7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
नायव सब्वा
Zffvf clws[ [t sf]sf]lnlvt
lnlvtkqsf]
kqsf]nflu
nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
wfGg ;Sg] Ifdtf
असरहरुः-
िलवायु पररवतिन लामो समय कररब ३० वषि को • अततवजृ ष्ट, अनावजृ ष्ट तथा खडेरी
िलवायु सम्बजन्ध त्याङ्कको तनयसमततामा दे खखने िस्ता िलवायि ू न्य प्रकोप उत्पन्न
स्थायी प्रकृततको पररवतिन हो।िस अनुसार बेला हुने।
बेलामा मौसममा आउने उतार चढावलाई वातावरणीय • टहउाँ को ततब्रगततमा टहमगलन हुाँदा
पररवतिन मान्न सक्रकन्न। टहमशङ ृ खलाहरुको अजस्तत्वमा सांकट
आइपने।
• प्रत्यि वा परोि रुपमा मानवीय कृयाकलाप तथा
• टहमतालको आकारमा वद् ृ बब भई
प्राकृततक कारण (ज्वालामख ु ी ववष्पोटन,ववसभन्न फुट्ने सांभावना हुने।
क्रकससममा काबिनयुक्त गयासको उत्सििन आटद) ले • कृवष उत्पादनमा ह्रास हुने। (सन ्
गदाि वायूमण्डलको सरचना पररवतिनमा पररवतिन भई 2030 सम्ममा South Asia मा
सामान्य समयावार्ध सभत्र प्राकृततक रुपमा हुने उत्पादनमा 30% ले कमी हुने।)
पररवतिनभन्दा तुलानात्मक चाडैं िलवायूमा आउने • टहमाली भेगका वनस्पतत तथा
पररवतिन हो। वन्यिन्तुहरु उच्च सांकटमा पने।
• वायूमण्डल, िलमण्डल, िीवमण्डल एवम ् • नयााँ नयााँ क्रकससमका रोगहरु उत्पन्न
हुने।
भूमण्डलको समग्र स्वरुप र यीबबचमा रहे को अन्तर
• िैववक ववववधतामा प्रततकूल असर
सम्बन्धमा आउने असन्तल ु न नै िलवायू पररवतिन हुने।
हो। • समग्रमा मानव अजस्तत्व नै सांकट
पने सांभवना रहने।

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
नायव सब्वा
Zffvf clws[ [t sf]sf]lnlvt
lnlvtkqsf]
kqsf]nflu
nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
wfGg ;Sg] Ifdtf
वन तथा वातावरण मन्त्रालयमा
जलिायू पररितछनबाट बच्न नेपालले गरे का प्रयासहरुः- िलवायू पररवतिन व्यवस्थापन
• िलवायू पररवतिन सम्बन्धी सांयक् महाशाखाको स्थापना।
ु त राजष्िय सांघीय
• राजष्िय योिना आयोगले िलवायू
सांरचना महासन्धीको सन ् 1994 मा पि राष्ि भएको।
बिेट कोडको प्रयोग गदै आएको।
• वव.स 2065 मा राजष्िय अनक ु ु लन कायाििम(NAPA) • वैकल्पीक उिाि प्रवद्िबन केन्रले
सञ्चालन Clean Development Mechanism
• वव.स 2067 िलवायू पररवतिन नीतत तिम ुि ा गरर सम्बन्धी कायिहरु अगाडी बढाएको।
कायािन्वयनमा ल्याएको। • टदगो ववकासको लक्ष्यले पतन प्रत्यि
• वव.स 2067 साल दे खख स्थातनय अनुकूलन कायाित्रमको वा परोिरुपमा िलवायू पररवतिनको
खाका तयार गरी कायािन्वयनमा रहे को। ववषयलाई सम्बोधन गरे को।
• हररत गह • कोप सम्मेलनमा तनरन्तर सहभागी
ृ गयास उत्सििन कटौती गनिमा सामुदातयक वन
हुदै आएको।
कायाििमले अहम ् भूसमका खेल्दै आएको।
• पेररस सम्झौताको पि राष्ि भएको।
• हररत गह ृ गयास न्यतू नकारण गनि राजष्िय रे ड रणनीतत • राजष्िय िलवायू पररवतिन नीतत
कायािन्वयनमा ल्याएको। 2076 तिम ुि ा गरी कायािन्वयन गरे को।
• िलवायू पररवतिन नीततको िेत्रमा नीततगत समन्वय गनि
िलवायू पररवतिन सम्बन्धी समन्वय समीततको गठन।
•

Thakur Ram Bhandari Messanger df clgjfo{ k7fpg'xf]nf .

xf]djs{

;a} ug{' xf]nf t/ # g+= sf] dfq k7fpg'xf]nf . ;a}n] xf]dcf]s{ ug{' xf]nf

! lbuf] ljsf;sf] cjwf/0ff lbb} o;sf] dxTj n]Vg'xf]; . # &

@ lbuf] ljsf;sf k|of; jf/] rrf{ ub{} wfGg ;lsg] ljsf;sf] jf/]df rrf{ ug{'xf]; . $ ^
# h}}ljs ljljwtf eg]sf] s] xf] < o;sf] dxTj n]Vb} o;sf nflu /fli6o / cGt/fli6o k|of; s:tf] ePsf] 5 < @ $ $
$ aftfj/0f Aoj;yfkg eg]sf] s] xf] o;sf] dxTj n]Vb} o;sf nflu ePsf k|of;x? n]Vg'xf]; . @ $ @ @

;a} eGbf /fd|f] pt/nfO k'/:sf/ sf] Aoj:yf 5 .

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
नायव सब्वा
Zffvf clws[ [t sf]sf]lnlvt
lnlvtkqsf]
kqsf]nflu
nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
िलवायु पररवतिन नीतत, २०६७ समस्या
कुन भौगोशलक िेत्रमा, के कुन प्रकारको, कतत पररमाणमा कुन िेत्र
पररचय (सेक्टर) मा प्रभाि परे को र् िैज्ञातनक मल् ू याङ्कन गनि अझै बााँकी र् ।
िलवायु पररवतिन तनयसमत प्राकृततक प्रक्रिया भएतापतन मानवीय तथा आर्थिक स्रोतको न्यन ू ता एवम ् उपयक्
ु त उपकरणको
औद्योर्गकीकरण तथा यातायात िेत्रमा खतनि इन्धनको व्यापक अभावले िलवायु प्रारूपीकरण टहमालदे खख तराई मधेश िेत्रसम्मका
प्रयोग एवम ् वन ववनाशको कारण हररतगह ृ गयााँसको अत्यार्धक िलस्रोत लगायतका प्राकृततक स्रोतमा परे को र पनि सक्ने प्रभाव एवम ्
उत्सििनबाट िलवायु पररवतिनमा तीव्रता आएको र् । वैज्ञातनक आर्थिक क्रियाकलापका अन्य िेत्रमा परे को प्रभािको मल् ू याङ्कन िस्ता
अध्ययन तथा िलवायु पररवतिन सम्बन्धी अन्तरसरकारी कायिहरू आशाततत ् रूपमा अगाडड बढ्न सकेका र्ै नन ् । दहमगलन तर्ा
दहमतालफुटने भयािह ष्ट्स्र्ततको ववस्तत ृ अध्ययन, सवेिण, अनग ु मन हुन
मञ्च को प्रततवेदनबाट िलवायु पररवतिनमा व्यापकता आएको
अझै बााँकी र् । िलवायु पररवतिनको कारण कृवष, जलस्रोत, िन तर्ा
पजु ष्ट भएपतर् सांयक्
ु त राष्िसांघको साधारण सभाले िलवायु जैविक विविधता, जनस्िास््य, पयछटन आटद िेत्रमा परे को प्रततकूल
पररवतिनको ववश्वव्यापी समस्यालाई सम्बोधन गनि अन्तरािजष्िय प्रभावको ववस्तत ृ लेखा–िोखा हुन अझै बााँकी र् । यसैगरी िलवायु
कानुनी सांरचना तनमािण गनि आह्वान ग¥यो । सो बमोजिम पररवतिन तथा त्यससांग सम्बद्ध प्रभािहरू हटाउने िा घटाउने एिम ्
अन्तरसरकारी वाताि ससमततको पहलमा सन ् १९९२ को मे अनक ु ू लनका लागग उपयक् ु त प्रविगध विकास तर्ा जोखिम एिम ् प्रकोपसंग
मटहनामा िलवायु पररवतिन सम्बन्धी सांयक् ु त राष्िसांघीय सांरचना जुध्ने पव ू त
ि यारीका कायििमहरू समेत सञ्चालन हुन वााँकी र्न ् ।
महासजन्ध तयार भयो । सन ् १९९२ को िन समजष्टमा, िलवायु पररवतिन सम्बन्धी महासजन्धको प्रावधान र पि
ु मटहनामा ब्राजिलको
राष्िहरूको सम्मेलनले गरे का तनणियहरू लगायत अनक ु ू लन, प्रभाि
ररयो द िेनेररयोमा सम्पन्न वातावरण र ववकास सम्बन्धी
न्यनू ीकरण, आगर्छक स्रोत, प्रविगध विकास एिम ् हस्तान्तरण, िमता
सांयुक्त राष्िसांघीय सम्मेलनको समयमा हस्तािर गनिको लार्ग अशभबद् ृ गध, जलिायु समानक ु ू लन िस्ता अवयवहरूलाई समेटी िलवायु
यो महासजन्ध खुला भयो । नेपालले १२ िुन १९९२ का टदन यस पररवतिनका प्रभावलाई सम्बोधन गने प्रभावकारी खाका तनमािण हुन
महासजन्धमा हस्तािर गरीेे सन ् १९९४ दे खख नेपाल पि भएको नसक्नु आिको प्रमख ु समस्या रहे को र् । ववश्वव्यापी मख् ु य सवालको
र् । सन ् २००७ मा आई.पी.सी.सी बाट प्रकासशत चौथो रूपमा रहे को िलवायु पररवतिनलाई ववज्ञान र प्रववर्धको कोणबाट हे नि
मूल्याङ्कन प्रततवेदनले मानवीय क्रियाकलापको कारण िलवायु सक्ने िमता भएको तनकायको पतन अभाव र् ।
पररवतिन तीव्रगततमा भइरहे को त्य प्रष्ट पारे को र् ।

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
नायव सब्वा
Zffvf clws[ [t sf]sf]lnlvt
lnlvtkqsf]
kqsf]nflu
nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
िलवायु पररवतिन नीतत, २०६७
(ङ) िलवायु पररवतिनबाट उपल्लो र तल्लोतटीय भू–
४.२ चुनौतत
(क) िलवायु पररवतिन सम्बन्धी ववज्ञान, यसबाट ववसभन्न
भागमा परे को र पनि सक्ने प्रततकूल प्रभावलाई स्थावपत
भौगोसलक एवम ् सामाजिक– आर्थिक ववकासका िेत्रहरूमा परररहे को गरी िेत्रीय सहयोग प्रिद्र्धन गनुछ परे को र् ।
असर तथा पनि सक्ने प्रभावका वारे मा िलवायु प्रारूपीकरणको (च) सहस्राव्दी ववकास लक्ष्य प्राप्त गनुि लगायत पिछतीय
समेत प्रयोग गरी ज्ञान, वैज्ञातनक त्याङ्क, सूचना र िानकारीको िातािरण, जनता र जीविकोपाजछन तर्ा पयाछिरणीय
अभावले सामाष्ट्जक–आगर्छक विकासका िेत्रलाई जलिायु प्रणालीमा जलिायु पररितछनको प्रभाि हटाउने िा घटाउने
समानक ु ू लन बनाउने राष्ट्रिय प्रयास चनु ौततपणू छ रहे को र् । कायि गरी िलवायक ु ो अवश्यांभावी पररवतिनबाट फायदा
(ख) िलवायु पररवतिनले परररहे को र पनि सक्ने प्रभावको सलनु परे को र् ।
मूल्याङ्कन गन,ुि िोखखम िेत्रहरू पटहचान गरी िलवायु
(र्) ववकास तनमािणमा सांलगन साविितनक तनकाय,
पररवतिनबाट पने प्रततकूल प्रभावलाई सहज रूपमा अनुकूलन गनछ
सक्ने िमता अशभिद्
योिनाकार तथा प्राववर्धज्ञहरू लगायत तनजी तर्ा गैर
ृ गध गनुछ तर्ा हररतगह ृ गयाुँस उत्सजछन
न्यनू ीकरण गने संयन्त्र सरकारी संघ–संस्र्ा एिम ् नागररक समाजको प्रभािकारी
विकास गनुछ पतन चुनौततको रूपमा रहे को र् । ढङ्गले िमता अशभबद् ृ गध गनुछ आवश्यक र् ।
ग) िलवायु पररवतिनको प्रभावलाई सम्बोधन गने िममा राजष्िय (ि) िलवायु पररवतिनको सवाललाई सम्बोधन गनि
तथा अन्तरािजष्िय िेत्रमा प्राप्त प्राविगधक तर्ा आगर्छक अिसरको सिम संस्र्ागत संरचनाको विकास एिम ् आिश्यक
नेपालले अगधकतम फाइदा शलने पररष्ट्स्र्ततको शसजछना गनृ ुछ ृ आगर्छक तर्ा मानविय स्रोतका पिहरूलाई समेत ध्यान
परे को र् । (घ) सामाजिक–आर्थिक ववकासलाई िलवायु– ददनु परे को र् ।
मैत्री वनाउन एवम ् नीतत, कानुन, योजना तर्ा विकास
कायछक्रमहरूमा जलिायु पररितछनको पिलाई एकीकृत गरी
कायाछन्ियनमा ल्याउनु त्यविकै आवश्यक र्।

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
नायव सब्वा
Zffvf clws[ [t sf]sf]lnlvt
lnlvtkqsf]
kqsf]nflu
nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
िलवायु पररवतिन नीतत, २०६७ ७. उद्दे श्य
७.१ िलवायु पररवतिन सम्बन्धी सवाललाई सम्बोधन गनि एक
सिम एिम ् प्रभािकारी प्राविगधक संस्र्ाको स्र्ापना गदै विद्यमान
संस्र्ा÷तनकायहरूलाई समेत सदृ ु ढ एिम ् सिम िनाउुँ दै लगने।
यस नीततको मख्
ु य लक्ष्यहरूहरू ७.२ जलिायु अनक ु ू लन सम्बन्धी कायछक्रमहरूको कायाछन्ियन गने
६.१ िलवायु पररवतिन सम्बन्धी अध्ययन, अनस ु न्धान र अनग ु मन गनि र नेपाल तर्ा प्रततकूल प्रभािको न्यन ू ीकरण गदै सकारात्मक प्रभािबाट
सरकारलाई तनयसमत नीततगत एवम ् ववषयगत िेत्रमा प्राववर्धक सहयोग प्रदान गनि
अगधकतम फाइदा शलने ।
एक िषछ शभत्र जलिायु पररितछन केन्रको स्र्ापना गने
७.३ स्वच्र् ऊिाि िस्तै िलववद्यत ु , पनु निवीकरणीय तथा वैकजल्पक
६.२ वव.सां. २०६८ सभत्र आर्थिक स्रोत िट ु ाई राजष्िय अनक ु ू लन कायििममा उिािको प्रयोग बढाउने तथा ऊिाि दिता असभवद् ृ र्ध एवम ् हररत
उजल्लखखत स्थानीयस्तर समद ु ायमा आधाररत अनक ु ू लनका कायछहरू कायाछन्ियनको प्रविगधको प्रयोगलाई प्रोत्साहन गदै हररतगह ृ गयासको उत्सजछन न्यन ू
िरु ु िात गने । गने
६.३ स्वच्र् ववकास सांयन्त्रबाट लाभ सलन स्वच्च ऊिाि ववकासमा टे वा प¥ु याउने र
७.४ प्राकृततक स्रोत साधनको महिम उपयोग एवम ् सो को कुशल
वव.सां. २०६८ शभत्र कािछन व्यापार सम्बन्धी राष्ट्रिय रणनीतत तयार गने ।
व्यवस्थापनका लार्ग स्थानीय समद ु ायको जलिायु अनक ु ू लन एिम ्
६.४ सामाजिक–आर्थिक ववकासलाई िलवायु समानक ु ू लन वनाउने तथा न्यन ू काविन समानक ु ू लन िमता अशभबद् ृ गध गने ।
आर्थिक ववकास रणनीतत वि.सं. २०७० शभत्र तजम ुछ ा गरी क्रमिः लागू गने । ७.५ सामाजिक–आर्थिक ववकासलाई िलवायु पररवतिन–मैत्री तथा
६.५ भौगोसलक तथा ववकासका िेत्रहरूमा िलवायु पररवतिनबाट परे का र पनि सक्ने
समानक ु ू लन वनाउाँ दै न्यन
ू कािछन विकास पर्लाई अिलम्बन गने ।
प्रभाव लगायत यसबाट भएको लाभ र हानीको आगर्छक मल् ू याङ्कन वि.सं. २०६९ ७.६ िलवायु पररवतिनले पारे को तथा पानि सक्ने प्रभावहरूको
शभत्र सम्पन्न गने ।
पटहचान, प्रभावहरूको पररमाणात्मक क्रकटान तथा सम्भाववत
६.६ प्रववर्धको ववकास तथा हस्तान्तरण, िनचेनता एवम ् िमता असभबद् ृ र्ध तथा िोखखमबाट सरु क्षित रहन अनक ु ू लनका उपायहरू अवलम्बन गरी
आर्थिक स्रोतमा पहूाँच प¥ु याई जलिायु अनक ु ू लन प्रिद्र्धन तर्ा प्रततकूल प्रभािहरू िलवायु पररवतिनका दरू पररणामबाट बच्ने िमता विकास गने ।
न्यन ू ीकरणका उपायहरू प्रभािकारी रूपमा अिलम्बन गदै जाने । ७.७ िलवायु पररवतिन सम्बन्धी महासष्ट्न्ध, अशभसष्ट्न्ध तर्ा
६.७ िलवायु पररवतिनबाट िोखखममा रहे का टहमाल, पहाड, चरु े र तराई िेत्र,
सम्झौताहरूबाट प्राप्त अिसरहरूको अगधकतम उपयोग गरी
प्राकृततक सम्पदा, तथा िीववकोपाििनमा परे को प्रततकूल प्रभाव कम गराउन वि.सं.
जीिनस्तरमा सध ु ार ल्याउन
२०७७ शभत्र भरपदो प्रभाि पि ू ाछनम
ु ान प्रणाली विकास गने ।

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
नायव सब्वा
Zffvf clws[ [t sf]sf]lnlvt
lnlvtkqsf]
kqsf]nflu
nflu kmd{'nf d]y8df nf]s ;]jf tof/L
िलवायु पररवतिन नीतत, २०६७ ९.७ प्रकोप तर्ा महामारीसुँग जुध्न पूित छ यारीका कायछक्रम
सञ्चालनमा जोि ददने ।
िनचेतना तथा िमता असभबद् ृ र्धका कायििमहरू तनयसमत
९. रणनीतत तर्ा कायछनीतत
रूपमा सञ्चालन गनि िोड टदने ।
मार्थ उजल्लखखत नीततको प्रभावकारी कायािन्वयनको लार्ग तनम्न रणनीतत तथा
कायिनीतत रहे का र्न ् । ९.९ िेत्रीय िलवायु प्रारूप हरूलाई समेत ध्यान टदई
९.१ मानव सांसाधनको ववकास गदै जलिायु पररितछन–मैत्री प्रविगध एिं उपायहरूको नेपालको लागग उपयुक्त हुने प्रारूप को विकासमाफछत ्
विकास, प्रिछद्धन तर्ा कायाछन्ियन गने । पूिाछनुमान गरी समयानुकूल पररमाजछन गदै लैजाने व्यिस्र्ा
९.२ राजष्िय तथा स्थानीय सरकार, गैर सरकारी सांघ–सांस्था तथा तनिी िेत्रको गने ।
सांलगनतामा साविितनक– तनिी साझेदारी सतु नजश्चत गदै जलिायु अनक ु ू लन तर्ा ९.१० िलवायु पररवतिनबाट प्रभावित कृवष तर्ा प्रकोप
हररतगह ृ गयाुँसको उत्सजछन न्यतू नकरण सम्बन्धी कायछयोजनाको तजम ुछ ा र विमाको व्यिस्र्ा गने ।
कायाछन्ियन गने ।
९.११ स्वच्र् ववकास सांयन्त्रबाट लाभ सलन तनजी िेत्रको
९.३ िायु प्रदष ू ण सम्बन्धी विद्यमान मापदण्िहरूको कायाछन्ियन गने, गराउने तथा
न्यनू काविन तथा िलवायु समानक ु ू लन ववकासको लार्ग उपयोगी हुने नयाुँ िमता विकास तर्ा प्रिद्र्धन गनछ प्रोत्सादहत गदै लगने ।
मापदण्िको विकास गरी लागू गने । ९.१२ बााँझो र्ाडेको तनिी, पतति, बाढी पटहरो–ग्रस्त, सभरालो
९.४ िलवायु पररवतिनको कारण जोखिममा परे का िेत्र (पटहरो तथा यस्को िसमनमा बहुलाभदायक रुख प्रिाततको िि ृ ारोपण तर्ा
सांभाववत िेत्र, नदीरखोलाको क्रकनाराको बाढी ग्रससत िेत्र आटदमा) बस्ती विकास प्रिद्र्धन गने ।
हुन नददने । ९.१३ काबिन सांर्चतीकरणमा सांलगन समुदायको लार्ग
९.५ जलिायु अनक ु ू लन तर्ा हररतगह ृ गयाुँसको उत्सजछन न्यन
ू ीकरण, िमता आर्थिक तथा प्राववर्धक सहिीकरण सेवा प्रदान गरी
अशभबद् ृ गध, प्रविगध विकास तर्ा विस्तार सम्बन्धी कायछक्रमको तजम ुछ ा तर्ा
अगधकतम फाइदा हुने अिस्र्ा सज ृ ना गने ।
कायाछन्ियनमा सरकारी, अधिसरकारी, गैर सरकारी तथा उपभोक्ता समह ू हरूको
सहभागगतामा वििेष जोि ददने । ९.१४ िलवायु पररवतिन सम्बन्धी कायििमहरूको लार्ग
९.६ फोहरमैलालाई स्रोतको रूपमा व्यिस्र्ापन गने । प्राप्त कुल बजेटको कम्तीमा ८० प्रततशत रकम
स्र्ानीयस्तरका कायछमा प्रिाह गदै लगने ।

7fs'/ /fd e08f/L, ;/sf/L jlsn -;xfos lhNnf GofoflwaQmf_ lhNnf ;/sf/L jlsn sfof{no, af/f
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

२.१ नेपालको संविधान (Constitution of Nepal)

-हरिचन्द्र जोशी (शाखा अधिकृत)

२.१.१ नेपालको संविधानका मूलभूत विशेषताहरू

२.१.२ मौवलक हक र कततव्य, राज्यका वनर्दे शक वसद्धान्त, नीवत तथा र्दावित्व

२.१.३ राज्यको संरचना र राज्य शक्तिको बााँडफााँड

२.१.४ काितपावलका, न्यािपावलका र व्यिस्थावपका

संविधानको पररचि

➢ मुलुकको शासन सञ्चालन पद्दधतलाई धिशाधनिे श गने िाजनीधतक तथा कानूनी

िस्तावेजलाई संधविान भधनन्छ ।
➢ जनताले िोजेको िाजनीधतक िशशन, इच्छा, आकां क्षालाई आकाि ि धवषयवस्तु धिने
िस्तावेज नै संधविान हो ।
➢ यो िाष्ट्रको मूल कानून (Supreme Law of Land) हो । यसले िाज्यको संिचना ि
कायशप्रणाली धनिाश िण गिश छ ।
➢ नागरिकलाई अधिकाि प्रिान गने तथा सिकािको शक्ति ि सीमा धनिाश िण गने आिाि
हो संधविान ।
➢ यो नागरिक ि सिकािको शक्ति सम्बन्ध परिभाधषत गने संग्रह हो ।
➢ संधविानले िाज्यका प्रमुख अंगको स्थापना गिी प्रत्येक अंगको अधिकाि ि शक्ति
धनिाश िण गिश छ ।
➢ संधविानले िाजनीधतक रूपान्तिणलाई वैिता प्रिान गने, सिकाि ि जनताको
अधिकाि ि कतशव्य परिभाधषत गने, मुलुकको आधथशक नीधत धनिाश िण गने तथा
सामाधजक-सााँ स्कृधतक रूपान्तिणको खाका तयाि गने भएकाले यसलाई िाजनीधतक,
कानूनी, आधथशक एवं सामाधजक-सााँ स्कृधतक िस्तावेजको रूपमा धलइन्छ ।
➢ संधविाले वतशमानलाई व्यवक्तस्थत पािश छ ि भधवष्यको मागश तय गिश छ ।
➢ संधविान धिगो हुनका लाधग संधविानवािको अविािणा अनुरूप यसको कायाश न्वयन
गरिनु पिश छ ।

निााँ संविधान वनमातण गननतपने कारण

• िाज्यक्राक्तन्तको सफलता,
• नयााँ िाज्यको उिय,

1
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• कुनै िाज्य उपधनवेशबाट स्वतन्र हुनु

• िाज्यलाई वृहत रुपको लोकताक्तन्रकिणको धिशातफश लैजान,
• िाज्य व्यवस्थामा िहे को गधतिोि अन्त्य गनश।
संविधान वनमातण गने विवधहरु

• संवैिाधनक सम्मेलनको आयोजना गिे ि,

• संवैिाधनक आयोग तथा संधविानधविहरुद्वािा संधविानको धनमाश ण गिे ि,
• शासकद्वािा एकलौधट रुपमा धनमाश ण गिे ि,
• अरुले लेखेको संधविान स्वीकाने धवधि,
• एउटा संधविानले अको संधविान धनमाश ण गनश मागशप्रशस्त गने धवधि
• संधविानसभामाफशत् संधविानको धनमाश ण।

संविधानिार्द
• संधविानको सम्मान, संवैिाधनक ममश ि भावनाको पालना, लोकताक्तन्रक प्रणाली,
नागरिक स्वतन्रता ि अधिकिको िक्षा गने प्रणालीको धवकास नै संधविानवाि हो।
• यसले धसधमत ि उत्तििायी शासनको अपेक्षा गिश छ।
• यसले शक्तिको िु रुपयोगलाई धनरुत्साधहत गिश छ ि सिकािलाई जनताप्रधत उत्तििायी
हुन अधभप्रेरित गिश छ ।
• यसलाई लोकताक्तन्रक शासन व्यवस्थाको अमूल्य गहनाको रुपमा धलइन्छ।
संविधानिार्दका आधारभूत पक्ष/तत्त्वहरु
• संवैिाधनक सवोच्चता
• प्रधतधनधिमूलक लोकतन्र
• उत्तििायी सिकाि
• शक्ति पृथकीकिण तथा धनयन्रण ि सन्तुलन
• मौधलक हक ि मानव अधिकाि
• अनुमानयोग्य शासन
• सबल धवपक्षी
• आवधिक धनवाश चन
• स्वतन्र न्यायपाधलका
• अधिकाि धवकेन्द्रीकिणको व्यवस्था
• सावशभौमसत्ता ि िाजकीयसत्ता जनतामा धनधहत

2
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

नेपालमा संिैधावनक विकासक्रम

• नेपाल सिकाि वैिाधनक कानुन, २००४
• नेपालको अन्तरिम शासन धविान, २००७
• नेपाल अधििाज्यको संधविान, २०१५
• नेपालको संधविान, २०१९
• नेपाल अधििाज्यको संधविान, २०४७
• नेपालको अन्तरिम संधविान, २०६३
• नेपालको संधविान ।

नेपालमा विटोविटो संविधान पररिततन हुननका कारणहरु

• जनतामा लोकतन्रप्रधतको लहि बढ् िै जानु,

• िाजाको धनिं कुशता हावी हुनु,
• िाजनैधतक अक्तस्थिता
• गधतशील एवम् िु ििशी नेतृत्त्वको कमी,
• िलहरुमाधथ धनषेिको िाजनीधत,
• संवैिाधनक संस्कािको अभाव,
• संधविानको जालसाधिपूणश प्रयोग ि अभ्यास

नेपालको संविधानका विशेषताहरु

• संधविानसभाबाट धनमाश ण भएको पधहलो संधविान,
• ३५ भाग ३०८ िािा ि ९ अनुसूधच सधहतको वृहत आकाि,
• सावशभौमसत्ता ि िाजकीयसत्ता जनतामा धनधहत,
• संघीय लोकताक्तन्रक गणतन्रात्मक शासन व्यवस्था,
• संघ, प्रिे श ि स्थानीय तह गिी तीन तहको िाज्य संिचना ि िाज्यशक्तिको प्रयोग तीनै
तहले गनशसक्ने अवस्था,
• संसिीय सुनुवाई, धमधित धनवाश चन पद्धती सम्बन्धी व्यवस्था,
• सात प्रिे श सधहतको संघीय संिचना,
• नागरिकलाई नगरिकताबाट वधञ्चत गनश नसधकने व्यवस्था,
• प्रािे धशक पधहचान सधहतको एकल संघीय नागरिकता,
• सुिारिएको संसिीय शासन प्रणाली, कायशकािणी अधिकाि मन्रीपरििमा धनधहत,
प्रिानमन्री कायशकािी प्रमुख,
• गैि आवाधसय नागरिकताको समेत व्यवस्था,

3
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• लैध्् गक पधहचान सधहतको नागरिकता,

• मौधलक हक ि नागरिकका अधिकािको सम्बन्धमा फिाधकलो व्यवस्था,
• प्रिानमन्रीले संसि धवघटन गनश नपाउने, िु इ वषशसम्म अधवश्वासको प्रस्ताव सामना गनुश
नपने,
• केन्रमा बढीमा २५ सिस्यीय मन्रीपरिषि संसि मारै मन्त्री बन्न सक्ने,
• िमश धनिपेक्षता ि समावेशीतामा जोड,
• उच्च अिालतलाई समेत मौधलक हकको प्रचलन गिाउने अधिकाि,
• नागरिकका कतशव्यको व्यवस्था,
• केन्द्रमा िु इ सिनात्मक ि प्रिे शमा एक सिनात्मक व्यवस्थाधपका संसि,
• तीन तहको एकीकृत न्यायपाधलका , सवोच्च अिालतमा संवैिाधनक इजलास िहने,
• िाज्यका धनिे शक धसद्धान्त, नीधत तथा िाधयत्वको प्राविान,
• मधहला, िधलत, मिेसी, थारु, मुक्तिम ि आधिवासी जनजातीका लाधग छु ट् टाछु ट् टै
संवैिाधनक धनकायको व्यवस्था,
• अपरिवतशनीय आिािभूत संिचनाको व्यवस्था,
• संसिको िु इ धतहाइ बहुमतबाट संधविान संसोिन गनश सधकने व्यवस्था

विगतका संविधानहरुको तन लनामा िततमान संविधानलाई अग्रगामी मावनने आधारहरु

• एकात्मक िाज्य व्यवस्थाबाट संघातमकता तफश अधघ सािे को,

• संधविानसभाबाट बनेको पधहलो संधविान,
• सुिारिएको संसिीय प्रणाली,
• नागरिकलाई नगरिकताबाट वधञ्चत गनश नसधकने बधलयो व्यवस्था,
• तेस्रो धलध्् गलाई पधहलो पटक मान्यता,
• मौधलक हकसम्बन्धी व्यापक व्यवस्था
• नागरिकका कतशव्य तोधकएको,
• समानुपाधतक समावेशी धसद्धान्तका आिािमा सबै वगश, धलङ्ग, क्षेर, समूहको
प्रधतधनधित्व गिाउने सुधनक्त‍चतता,
• िाष्ट्रपधत ि उपिाष्ट्रपधत फिक धलङ्ग वा समुिायको हुनु पने व्यवस्था, सभामूख ि
उपसभामुख फिक धलङ्ग ि फिक िलको हुनुपयो,
• उच्च अिालतलाई समेत मौधलकको प्रचलन गिाउने अधिकाि,
• कानुन बनाइ लागु गरिने मौधलक हक तीनवषश धभर कानुन बनाइ सक्नु पने वाध्यात्मक
व्यवस्था,

4
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• मधहला, िधलत, मिेसी, थारु, मुक्तिम ि आधिवासी जनजातीका लाधग छु ट् टाछु ट् टै

संवैिाधनक धनकायको व्यवस्था।

मौवलक हकको पररचि

➢ नागरिकहरुका लाधग सं धविानले नै प्रत्यक्ष रुपमा संिक्षणको व्यवस्था गिे का तथा

िाज्य धवरुद्ध नगरिकहरुलाई प्रत्याभूत गरिएका अधिकािलाई मौधलक हक भन्ने
गरिन्छ।
➢ संधविानले नागरिकलाई प्रिान गिे को हक अधिकािको सामूधहक स्वरुप नै मौधलक
हक हो।
➢ मानव अधिकािको प्रवद्धश न गने गिी व्यक्ति वा नागरिकलाई प्रिान गरिएका
हकहरु मौधलक हक हुन।
➢ िाज्यका कामकािवाहीबाट नागरिक अधिकािको कटौती नहोस् भन्ने हे तुले
संधविान माफशत नै यी हकहरूको सुधनधितता गरिएको हुन्छ ।
➢ यी हकहरूको हनन भएमा संधविानमा नै उपचािको व्यवस्था गरिएको हुन्छ।
➢ िाज्यको क्षमता ि चाहना बमोधजम उपलब्ध गिाइने भएकोले िाष्ट्र धपच्छे फिक
फिक हुन्छन्।
➢ मौधलक अधिकाि माधनसको life, liberty and property संग सम्बन्धी हुन्छन् ।
➢ धवश्वमा पधहलो पटक सन् १७९१ मा अमेरिकाको संधविानको पधहलो संशोिनले
मौधलक अधिकािको व्यवस्था गिे को ि त्यसपधछ धनमाश ण भएका संधविानहरूले
यसलाई संधविानको अंगको रूपमा स्वीकाि गिे को पाईन्छ ।
➢ नेपालमा नेपाल सिकाि वैिाधनक कानून, २००४ मा नै मौधलक हकहरूको व्यवस्था
गरिएको धथयो ।

मौवलक हकको आिश्यकता/महत्व

➢ नागरिकका आिािभूत अधिकाि सुधनधित गनश,
➢ व्यक्तिको प्राकृधतक ि नैसधगशक अधिकािको संिक्षण गनश,
➢ मानव अधिकािको संिक्षण गनश,
➢ न्याधयक अधिकािको संिक्षण गनश,
➢ लोकताक्तन्त्रक मूल्य मान्यता ि अधिकािलाई व्यवक्तस्थत गनश
➢ कानूनको शासन प्रवद्धश न गनश,
➢ िाज्यलाई मानव अधिकािप्रधत सचेत बनाउन,
➢ पछाडी पिे का वगश ि समुिायलाई धवशेष अधिकाि प्रिान गनश ।

5
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

मानि अवधकार र मौवलक हकबीच वभन्नता

वभन्नताको आधार मानि अवधकार मौवलक हक

व्यापकता व्यापक अधिकािहरू संधविानप्रित्त सीधमत
पिश छन् । अधिकाि पिश छन् ।
वगीकिण स्विे शी, धविे शी, नागरिकता अधिकां श मौधलक
धवहीन भनी वगीकिण अधिकािहरू
गनुशको अथश छै न् । नागरिकहरुलाई मार प्रिान
गरिन्छ ।
संिक्षण िाधष्ट्रय कानून ि अन्तिाधष्ट्रय
िे शको संधविान बमोधजम
महासन्धी वा धलखतद्वािा; उच्च न्याधयक धनकायद्वािा
िाज्यको िाधयत्व उल्लंघन गिे मा अन्तिाधष्ट्रय मौधलक अधिकाि उल्लंघन
िाधयत्व धनवाश ह नगिे को गिे का कािणले मारै िाज्यले
ठहछश ि अन्तिाधष्ट्रय
अन्तिाधष्ट्रय िाधयत्व धनवाश ह
समुिायप्रधत जवाफिे ही गनुश पिै न ।
हुन्छ ।
धवशेष परिक्तस्थधत संकटकालमा पधन केही िाज्य संकटका बेला मौधलक
धनधित मानव अधिकाि हकहरू सामान्यतया
प्रचलन गिाइन्छ । धनलम्बन गरिन्छन् ।

नागररकलाई मात्र प्राप्त हुने मौवलक हक

➢ स्वतन्त्रताको हक
➢ समानताको हक
➢ धनशुल्क धशक्षा पाउने हक
➢ िोजगािीको हक
➢ सम्पधत्तको हक
➢ सूचनाको हक
➢ स्वच्छ वाताविणको हक
➢ खाद्य सम्बन्धी हक
➢ आवासको हक
➢ धनशुल्क स्वास्थ्य सम्बन्धी हक

6
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

➢ सामाधजक न्यायको हक
➢ सामाधजक सुिक्षाको हक
➢ िे श धनकाला धवरूद्धको हक ।
व्यक्तिलाई समेत प्राप्त हुने हक

➢ सम्मानपूवशक बााँ च्न पाउने हक

➢ छु वाछु त तथा भेिभाव धबरुद्धको हक
➢ अपिाि पीधडतको हक
➢ स्वास्थ्य सम्बन्धी हक, धनशुल्क होईन
➢ मधहलाको हक
➢ िाधमशक स्वतन्त्रताको हक
➢ धनवािक नजिबन्द धबरूद्धको हक
➢ गोपनीयताको हक
➢ उपभोिाको हक
➢ भाषा तथा संस्कृधतको हक
➢ बालबाधलकाको हक
➢ न्यायसम्बन्धी हक
➢ यातना धवरूद्धको हक
➢ शोषण धवरूद्धको हक
➢ िमको हक ।

नेपालको संविधानमा थप गररएका मौवलक हकहरू

नेपालको अन्तरिम संधविान २०६३ मा उल्लेख गरिएका मौधलक हकका अधतरिि नेपालको
वतशमान संधविानमा िे हाय बमोधजमका मौधलकहरू थप गरिएको छ ।
• सम्मानपूवशक बााँ च्न पाउने हक
• अपिाि पीधडतको हक
• िाधमशक स्वतन्त्रताको हक
• खाद्य सम्बन्धी हक
• आवासको हक
• िधलतको हक
• जेष्ठ नागरिकको हक
• उपभोिाको हक ।

7
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

संकटकालमा पूणतरूपमा वनलम्बन गनत सवकने मौवलकहरू

• िािा २३- धनवािक नजिबन्द धवरुद्धको हक
• िािा- २५ सम्पधत्तको हक
• िािा २७- सूचनाको हक
• िािा २८- गोपनीयताको हक
• िािा ३३- िोजगािीको हक
• िािा ३४- िमको हक
• िािा ३७- आवासको हक
• िािा ४४- उपभोिाको हक

नागररकका कततव्यको पररचि

➢ लोकताक्तन्त्रक शासन व्यवस्थाले अधिकाि सम्पन्न ि कतशव्यधनष्ठ नागरिकहरुको

पक्षपोषण गिश छ ।
➢ अधिकाि ि कतशव्यको उधचत सन्तुलनबाट नै िाधष्ट्रय धवकास ि धवधिको शासन हाधसल
गनश सधकने भएकाले कानूनद्वािा नै नागरिक अधिकािको सुधनधितताका साथै
उनीहरुको िाधयत्व ि कतशव्य समेत धसजशना गरिएको हुन्छ ।
➢ िाज्य तथा समुिायले नागरिकबाट अपेक्षा गिे का व्यवहाि ि कतशव्यहरुको समधष्ट्लाई
नागरिकको िाधयत्व भधनन्छ ।
➢ कानूनले गनुश भनेको काम गनुश ि नगनुश भनेको काम नगनुश नै नागरिकको कतशव्य हो ।
➢ कतशव्य सकािात्मक ि नकािात्मक गिी िु इ प्रकािको हुन्छ । कानूनले गनुश भनेको काम
गनुश सकािात्मक कतशव्य हो भने कानूनले नगनुश भनेको काम नगनुश नकािात्मक कतशव्य
हो ।
➢ कतशव्य पालना नगिाश गल्ती गिे को ठहरिन्छ ि त्यस्तो धवषय कानून बमोधजम िण्डनीय
हुन्छ ।

नागररकका कततव्यहरु

नेपालको संविधानको धारा ४८ मा व्यविस्था गररएका नागररकका कततव्य र्दे हाि

बमोविम रहेका िन् ।

➢ िाष्ट्रप्रधत धनष्ठावान हुिै नेपालको िाधष्ट्रयता, सावशभौमसत्ता ि अखण्डताको िक्षा गनुश

➢ संधविान ि कानुनको पालना गनुश

8
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

➢ िाज्यले चाहे का बखत अधनवायश सेवा गनुश

➢ सावशजधनक सम्पधतको सुिक्षा ि सं िक्षण गनुश

िसका अवतररि नागररकका अन्य कततव्यहरु लाई र्दे हाि बमोविमको उल्लेख गनत
सवकन्िः

➢ अरुको अधिकािमा आघात नपुग्ने गिी आफ्नो अधिकािको प्रयोग गनुश

➢ िमको सम्मान गनुश
➢ कानुन बमोधजम कि धतनुश
➢ मानव समुिायप्रधत आिि सम्मान गनुश
➢ िाष्ट्रको गोपनीयता कायम गनुश
➢ नैधतक आचिणमा िहनु
➢ प्रजाताक्तन्रक तथा िाजनीधतक प्रधक्रयामा सहभागी हुनु
➢ न्याय सम्पािनमा सहयोग गनुश
➢ सामाधजक सिभाव कायम गनुश
➢ वाताविण संिक्षण गनुश
➢ प्रकृधतक,ऐधतहाधसक तथा सां कृधतक सम्पिाको संिक्षण ि सम्बद्धश न गनुश ।

राज्यका वनर्दे शक वसद्धान्त र नीवतहरू

➢ िाज्यले अवलम्बन गने िीघशकालीन अविािणा, िाज्यको अग्रगमनका लाधग धलइएको
मागशिशशन ि िाज्यको धिशाबोि नै िाज्यका धनिे शक धसद्धान्त हुन् ।
➢ धनिे शक धसद्धान्तका आिािमा धवषय क्षेरगत रूपमा अवलम्बन गरिने नीधतहरू
िाज्यका नीधत हुन् ।
➢ िाज्यका धनिे शक धसद्धान्तलाई Noble and striking features of modern
constitution पधन भधनन्छ ।
➢ आधथशक सामाधजक लोकतन्त्रको धवकासद्वािा िाजनीधतक लोकतन्त्रलाई सुदृढ पाने
उद्दे श्यले िाज्यका धनिे शक धसद्धान्त ि नीधतको व्यवस्था संधविानमा गरिएको हुन्छ ।
➢ संधविान धभर िहे ि िाज्यले कसिी काम गनुश पिश छ भन्ने सीमा तय गनुश नै िाज्यका
धनिे शक धसद्धान्त ि नीधतको उद्दे श्य हो ।
➢ पधहलो पटक आयिल्याण्डको संधविानमा (सन् १९३७) धनिे शक धसद्धान्तको व्यवस्था
गरिएको धथयो ।
➢ सन् १९७० पधछ धनिे शक धसद्धान्तसाँगै क्षेरगत नीधतले पधन स्थान पाउन थाले ।

9
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

राज्यका वनर्दे शक वसद्दान्त तथा नीवतका चररत्रहरू/विशेषताहरू

➢ सकािात्मक अधिकािः िाज्य नागरिकप्रधत सकािात्मक हुाँ िै प्रिान गरिएका अधिकाि
ि व्यवस्थाको संगालो ।
➢ कायाश न्वयन भए नभएको सम्बन्धमा अिालतमा प्रश्न उठाउन नपाईने
➢ िाज्यको लाधग नैधतक रूपमा बाध्यकािी ि धनिे शक
➢ धयनीहरूको आत्मसात गिी कानूनी व्यवस्था गनश ि नीधत तजुशमा गनश अिालतले
सिकािलाई धनिे शन धिन सक्छ
➢ वृहत्ति क्षेर समेट्िछ
➢ भधवष्यिशी हुन्छन्,
➢ Related to the whole society, not to individuals
➢ Main guideline principles of the State.
संविधानमा राज्यका वनर्दे शक वसद्धान्त र नीवतको आिश्यकता

➢ जनताका सबै पक्षका अधिकािको संिक्षण गनश

➢ िाधष्ट्रय प्राथधमकता धनिाश िण गनश
➢ प्रमुख िाधष्ट्रय नीधतहरूमा क्तस्थिता कायम गनश
➢ िाज्यका काम कािवाहीहरूलाई वैिाधनकता प्रिान गनश
➢ िाज्यका काम कािवाहीहरूलाई अनुमानयोग्य बनाउन ।
कािातन्विनको तररका

➢ कानूनको धनमाश ण गिे ि

➢ वाधषशक नीधत तथा कायशक्रमा समावेश गिे ि
➢ बजेट
➢ आवधिक योजना
नेपालको संविधान अननसार राज्यका वनर्दे शक वसद्धान्त

➢ िाज्यको िाजनीधतक उद्दे श्य

➢ िाज्यको सामाधजक उद्दे श्य
➢ िाज्यको आधथशक उद्दे श्य
➢ िाज्यको अन्तिाधष्ट्रय सम्बन्ध सम्बन्धी धसद्दान्त
नेपालको संविधानमा राज्यका नीवतहरू

10
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

➢ िाधष्ट्रय एकता ि िाधष्ट्रय सुिक्षा सम्बन्धी नीधत

➢ िाजनीधतक तथा शासन व्यवस्था सम्बन्धी नीधत
➢ सामाधजक ि सां स्कृधतक रूपान्तिण सम्बन्धी नीधत
➢ अथश, उद्योग ि वाधणज्य सम्बन्धी नीधत
➢ कृधष ि भूमी सुिाि सम्बन्धी नीधत
➢ धवकास सम्बन्धी नीधत
➢ प्राकृधतक सािन स्रोतको संिक्षण, सम्बद्धश न ि उपयोग सम्बन्धी नीधत
➢ नागरिकका आिािभूत आवश्यकता सम्बन्धी नीधत
➢ िम ि िोजगाि सम्बन्धी नीधत
➢ सामाधजक न्याय ि समावेशीकिण सम्बन्धी नीधत
➢ न्याय ि िण्ड व्यवस्था सम्बन्धी नीधत
➢ पयशटन सम्बन्धी नीधत
➢ अन्तिाधष्ट्रय सम्बन्ध सम्बन्धी नीधत
राज्यको र्दावित्व (धारा ५२)

नेपालको स्वतन्त्रता, सावशभौमसत्ता, भौगोधलक अखण्डता ि स्वािीनतालाई अक्षुण्ण िाख्िै

मौधलक हक तथा मानव अधिकािको संिक्षण ि संवद्धश न, िाज्यका धनिे शक धसद्धान्तहरूको
अनुसिण तथा िाज्यका नीधतहरूको क्रमशः कायाश न्वयन गिै नेपाललाई समृद्ध तथा समुन्नत
बनाउने िाज्यको िाधयत्व हुनेछ ।
राज्यको संरचना (Structure of State)
नेपालको संधविानको भाग ५ अन्तगशत िािा ५६ मा िाज्यको संिचना सम्बन्धमा िे हायको
व्यवस्था छ ।

(१) संघीय लोकताक्तन्त्रक गणतन्त्र नेपालको मूल संिचना संघ, प्रिे श ि स्थानीय तह गिी तीन
तहको हुनेछ ।

(२) नेपालको िाज्यशक्तिको प्रयोग संघ, प्रिे श ि स्थानीय तहले यस संधविान तथा कानून
बमोधजम गने छन् ।
(३) यो संधविान प्रािम्भ हुाँ िाका बखत नेपालमा कायम िहे का अनुसूची–४ मा उल्लेख भए
बमोधजमका धजल्लाहरू िहे का प्रिे श िहनेछन् ।
(४) स्थानीय तह अन्तगशत गाउाँ पाधलका, नगिपाधलका ि धजल्ला सभा िहनेछन् । गाउाँ पाधलका
ि नगिपाधलकामा िहने वडाको संख्या संघीय कानून बमोधजम हुनेछ ।
11
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

(५) संघीय कानून बमोधजम सामाधजक सांस्कृधतक संिक्षण वा आधथशक धवकासका लाधग
धवशेष, संिधक्षत वा स्वायत्त क्षेर कायम गनश सधकनेछ ।

(६) संघ, प्रिे श ि स्थानीय तहले नेपालको स्वतन्त्रता, सावशभौमसत्ता, भौगोधलक अखण्डता,
स्वािीनता, िाधष्ट्रय धहत, सवाां गीण धवकास, बहुिलीय प्रधतस्पिाश त्मक लोकताक्तन्त्रक
गणतन्त्रात्मक संघीय शासन प्रणाली, मानव अधिकाि तथा मौधलक हक, कानूनी िाज्य, शक्ति
पृथकीकिण ि धनयन्त्रण तथा सन्तुलन, बहुलता ि समानतामा आिारित समतामूलक समाज,
समावेशी प्रधतधनधित्व ि पधहचानको संिक्षण गने छन् ।

राज्यशक्तिको बााँडफााँड (Distribution of State Power)

नेपालको संधविानको भाग ५ अन्तगशत िािा ५७ मा िाज्यशक्तिको बााँ डफााँ ड सम्बन्धमा

िे हायको व्यवस्था छ ।
(१) संघको अधिकाि अनुसूची–५ मा उक्तल्लक्तखत धवषयमा धनधहत िहनेछ ि त्यस्तो अधिकािको
प्रयोग यो संधविान ि संघीय कानून बमोधजम हुनेछ ।
(२) प्रिे शको अधिकाि अनुसूची–६ मा उक्तल्लक्तखत धवषयमा धनधहत िहनेछ ि त्यस्तो
अधिकािको प्रयोग यो संधविान ि प्रिे श कानून बमोधजम हुनेछ ।

(३) संघ ि प्रिे शको सािा अधिकाि अनुसूची–७ मा उक्तल्लक्तखत धवषयमा धनधहत िहनेछ ि
त्यस्तो अधिकािको प्रयोग यो संधविान, संघीय कानून ि प्रिे श कानून बमोधजम हुनेछ ।

(४) स्थानीय तहको अधिकाि अनुसूची–८ मा उक्तल्लक्तखत धवषयमा धनधहत िहनेछ ि त्यस्तो
अधिकािको प्रयोग यो संधविान ि गाउाँ सभा वा नगि सभाले बनाएको कानून बमोधजम हुनेछ
।
(५) संघ, प्रिे श ि स्थानीय तहको सािा अधिकाि अनुसूची–९ मा उक्तल्लक्तखत धवषयमा धनधहत
िहनेछ ि त्यस्तो अधिकािको प्रयोग यो संधविान ि संघीय कानून, प्रिे श कानून ि गाउाँ सभा
वा नगि सभाले बनाएको कानून बमोधजम हुनेछ ।

(६) उपिािा (३) वा (५) बमोधजम प्रिे श सभा, गाउाँ सभा वा नगि सभाले कानून बनाउाँ िा
संघीय कानूनसाँग नबाधिने गिी बनाउनु पनेछ ि प्रिे श सभा, गाउाँ सभा वा नगि सभाले
बनाएको त्यस्तो कानून संघीय कानूनसाँग बाधिएमा बाधिएको हिसम्म आमान्य हुनेछ ।

(७) उपिािा (५) बमोधजम गाउाँ सभा वा नगि सभाले कानून बनाउाँ िा प्रिे श कानूनसाँग
नबाधिने गिी बनाउनु पनेछ ि गाउाँ सभा वा नगि सभाले बनाएको त्यस्तो कानून प्रिे श
कानूनसाँग बाधिएमा बाधिएको हिसम्म आमान्य हुनेछ ।

12
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

अिवशष्ट अवधकार (Residual Powers) – िािा ५८

यस संधविान बमोधजम संघ, प्रिे श तथा स्थानीय तहको अधिकािको सूची वा सािा सूचीमा
उल्लेख नभएको वा यो संधविानमा कुनै तहले प्रयोग गने गिी नतोधकएको धवषयमा संघको
अधिकाि हुनेछ ।

आवथतक अवधकारको प्रिोग (Exercise of Financial Powers)-िािा ५९

नेपालको संधविानको भाग ५ अन्तगशत िािा ५९ मा आधथशक अधिकािको प्रयोगका सम्बन्धमा

िे हायको व्यवस्था छ ।

(१) संघ, प्रिे श ि स्थानीय तहले आफ्नो अधिकािधभरको आधथशक अधिकाि सम्बन्धी धवषयमा
कानून बनाउने, वाधषशक बजेट बनाउने , धनणशय गने, नीधत तथा योजना तयाि गने ि त्यसको
कायाश न्वयन गने छन् ।
(२) संघले सािा सूचीका धवषयमा ि आधथशक अधिकािका अन्य क्षेरमा प्रिे शलाई समेत लागू
हुने गिी आवश्यक नीधत, मापिण्ड ि कानून बनाउन सक्नेछ ।

(३) संघ, प्रिे श ि स्थानीय तहले आ–आफ्नो तहको बजेट बनाउने छन् ि प्रिे श ि स्थानीय
तहले बजेट पेश गने समय संघीय कानून बमोधजम हुनेछ ।

(४) संघ, प्रिे श ि स्थानीय तहले प्राकृधतक स्रोतको प्रयोग वा धवकासबाट प्राप्त लाभको
समन्याधयक धवतिणको व्यवस्था गनुश पनेछ । त्यस्तो लाभको धनधित अंश िोयल्टी, सेवा वा
वस्तुको रूपमा परियोजना प्रभाधवत क्षेर ि स्थानीय समुिायलाई कानून बमोधजम धवतिण गनुश
पनेछ ।

(५) संघ, प्रिे श ि स्थानीय तहले प्राकृधतक स्रोतको उपयोग गिाश स्थानीय समुिायले लगानी
गनश चाहे मा लगानीको प्रकृधत ि आकािको आिािमा कानून बमोधजमको अंश लगानी गनश
प्राथधमकता धिनु पनेछ ।

(६) वैिेधशक सहायता ि ऋण धलने अधिकाि नेपाल सिकािको हुनेछ । त्यस्तो सहायता वा
ऋण धलंिा िे शको समधष्ट्गत आधथशक स्थाधयत्व हुने गिी धलनु पनेछ ।

(७) संघ, प्रिे श ि स्थानीय तहको बजेट घाटा व्यवस्थापन तथा अन्य धवत्तीय अनुशासन सम्बन्धी
व्यवस्था संघीय कानून बमोधजम हुनेछ ।

रािस्व स्रोतको बााँडफााँड (Distribution of Resources of Revenue)

13
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

नेपालको संधविानको भाग ५ अन्तगशत िािा ६० मा िाजस्व स्रोतको बााँ डफााँड सम्बन्धमा
िे हायको व्यवस्था छ ।

(१) संघ, प्रिे श ि स्थानीय तहले आफ्नो आधथशक अधिकािक्षेर धभरको धवषयमा कि लगाउन
ि ती स्रोतहरूबाट िाजस्व उठाउन सक्नेछन् । ति सािा सूचीधभरको धवषयमा ि कुनै पधन
तहको सूचीमा नपिे का धवषयमा कि लगाउने ि िाजस्व उठाउने व्यवस्था नेपाल सिकािले
धनिाश िण गिे बमोधजम हुनेछ ।

(२) नेपाल सिकािले संकलन गिे को िाजस्व संघ, प्रिे श ि स्थानीय तहलाई न्यायोधचत धवतिण
गने व्यवस्था धमलाउनेछ ।

(३) प्रिे श ि स्थानीय तहले प्राप्त गने धवत्तीय हस्तान्तिणको परिमाण िाधष्ट्रय प्राकृधतक स्रोत
तथा धवत्त आयोगको धसफारिस बमोधजम हुनेछ ।
(४) नेपाल सिकािले प्रिे श ि स्थानीय तहलाई खचशको आवश्यकता ि िाजस्वको क्षमताको
आिािमा धवत्तीय समानीकिण अनुिान धवतिण गनेछ ।
(५) प्रिे शले नेपाल सिकािबाट प्राप्त अनुिान ि आफ्नो स्रोतबाट उठ् ने िाजस्वलाई
मातहतको स्थानीय तहको खचशको आवश्यकता ि िाजस्व क्षमताको आिािमा प्रिे श कानून
बमोधजम धवत्तीय समानीकिण अनुिान धवतिण गने छन्

। (६) नेपाल सिकािले संघीय सधञ्चत कोषबाट प्रिान गने सशतश अनुिान, समपूिक अनुिान
वा अन्य प्रयोजनका लाधग धिने धवशेष अनुिान धवतिण सम्बन्धी व्यवस्था संघीय कानून
बमोधजम हुनेछ ।

(७) संघ, प्रिे श ि स्थानीय तह बीच िाजस्वको बााँ डफााँ ड गिाश सन्तुधलत ि पाििशी रूपमा गनुश
पनेछ ।

(८) िाजस्व बााँ डफााँ ड सम्बन्धी संघीय ऐन बनाउाँ िा िाधष्ट्रय नीधत, िाधष्ट्रय आवश्यकता, प्रिे श ि
स्थानीय तहको स्वायत्तता, प्रिे श ि स्थानीय तहले जनतालाई पु र्याउनु पने सेवा ि उनीहरूलाई
प्रिान गरिएको आधथशक अधिकाि, िाजस्व उठाउन सक्ने क्षमता, िाजस्वको सम्भाव्यता ि
उपयोग, धवकास धनमाश णमा गनुशपने सहयोग, क्षेरीय असन्तुलन, गिीबी ि असमानताको
न्यूनीकिण, वधञ्चतीकिणको अन्त्य, आकक्तिक कायश ि अस्थायी आवश्यकता पूिा गनश सहयोग
गनुश पने धवषयहरूमा ध्यान धिनु पनेछ ।

काितपावलका (Executive)

14
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

➢ िाज्यको कायशकारिणी अधिकािको प्रयोग गने संयन्त्रलाई कायशपाधलका भधनन्छ ।

➢ शासन व्यवस्थाको सामान्य धनिे शन, धनयन्त्रण ि सञ्चालन गने िाज्यको अङ्ग नै
कायशपाधलका हो ।
➢ यो कानूनको कायाश न्वयन गने अङ्ग हो ।
➢ यसलाई मन्त्रीपरिषि/सिकाि भनेि पधन सम्बोिन गरिन्छ ।
काितपावलकाका काितहरू

कायशपाधलकाको प्रमुख काम मुलुकको िै धनक प्रशासन सञ्चालन गने तथा समाजमा शाक्तन्त ि
सुव्यवस्था कायम गने हो । यसका अन्य कायशहरूलाई िे हाय बमोधजम उल्लेख गनश सधकन्छ
।

➢ धनयधमत, आकक्तिक ि धवकासात्मक कायशहरू सञ्चालन गने,

➢ सावशजधनक सेवा प्रवाह गने,
➢ बजेट धनमाशण तथा कायाश न्वयन गिी आधथशक प्रशासन सञ्चालन गने,
➢ बैिेधशक सम्बन्ध व्यवस्थापन गने,
➢ धवश्व समुिायमाि िाधष्ट्रय पधहचान स्थाधपत गने, गिाउने
➢ नागरिकको जीउ, ज्यानको सुिक्षा गने ।

संघीि काितपावलका (भाग -७)

• नेपालको कायशकारिणी अधिकाि संधविान ि कानून बमोधजम मन्त्रीपरिषिमा धनधहत

हुने (िािा ७५),
• प्रधतधनधिसभामा बहुमत प्राप्त िलको नेता वा प्रधतधनधि सभाले धनवाश धचत गिे को
व्यक्तिलाई िाष्ट्रपधतले प्रिानमन्त्री धनयुि गने (िािा ७६)
• िाष्ट्रपधतले प्रिानमन्त्रीको धसफारिसमा समावेशी धसद्धान्त बमोधजम प्रिानमन्त्री सधहत
बढीमा २५ जनाको मन्त्रीपरिषि् गठन गने (िािा ७६),
• प्रिानमन्त्री ि मन्त्रीहरु सामूधहक रुपमा संघीय संसि् प्रधत उत्तििायी हुनुका साथै
मन्त्रीहरु आफ्नो मन्त्रालयको कामका लाधग व्यक्तिगत रुपमा प्रिानमन्त्री ि संघीय
संसि् प्रधत उत्तििायी हुने (िािा ७६)।

15
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• नेपाल सिकािद्वािा स्वीकृत धनयमावली बमोधजम नेपाल सिकािको कायशधवभाजन ि

कायशसञ्चालन हुने (िािा ८२) ।

प्रर्दे श काितपावलका (भाग- १३)

➢ प्रिे शको कायशकारिणी अधिकाि प्रिे श मन्रीपरिषि् मा धनधहत हुने (िािा १६२),
➢ प्रत्येक प्रिे शमा नेपाल सिकािको प्रधतधनधिको रुपमा प्रिे श प्रमुख िहने (िािा १६३),
➢ प्रिे श सभामा बहुमत प्राप्त िलको नेता वा प्रिे श सभाले धनवाश धचत गिे को व्यक्तिलाई
प्रिे श प्रमुखले मुख्यमन्री धनयुि गने(िािा १६८),
➢ प्रिे श प्रमुखले मुख्यमन्रीको धसफारिसमा समावेशी धसद्धान्त बमोधजम मु ख्यमन्री
सधहत प्रिे श सभाका कुल सिस्य संख्याको बीस प्रधतशत भन्दा बढी नहुने गिी प्रिे श
मन्रीपरिषि् गठन गने(िािा १६८),
➢ मुख्यमन्री ि मन्रीहरु सामुधहक रुपमा प्रिे श सभाप्रधत उत्तििायी हुनुका साथै मन्रीहरु
आफ्नो मन्रालयको कामको लाधग व्यक्तिगत रुपमा मुख्यमन्त्री ि प्रिे श सभाप्रधत
उत्तििायी हुने (िािा १६८),
➢ प्रिे श मन्त्रीपरिषिद्वािा स्वीकृत धनयमावली बमोधजम प्रिे श सिकािको कायशसञ्चालन
हुने (िािा १७४) ।

स्थानीि काितपावलका (भाग -१७)

• स्थानीय तहको कायशकारिणी अधिकाि गााँ उ कायशपाधलका वा नगि कायशपाधलकामा

धनधहत िहने (िािा २१४),
• गााँ उ कायशपाधलकामा एक एक जना अध्यक्ष ि उपाध्यक्ष, प्रत्येक वडाबाट धनवाश धचत
वडा अध्यक्ष, गाउाँ सभाका सिस्यहरुले आफुमध्येबाट धनवाश धचत गिे का चाि जना
मधहला सिस्य ि गाउाँ सभाले िधलत वा अल्पसंख्यक समुिायबाट धनवाश धचत गिे का २
जना सिस्य समेत िहने व्यवस्था छ ।(िािा २१५),

16
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• नगि कायशपाधलकामा एक एक जना प्रमुख ि उपप्रमुख, प्रत्येक वडा बाट धनवाश धचत
वडाध्यक्ष, नगि सभाका सिस्यहरुले आफुमध्ये बाट धनवाश धचत गिे का ५ जना मधहला
सिस्य ि नगि सभाले िधलत वा अल्पसंख्यक समुिायबाट धनवाश धचत गिे का ३ जना
सिस्य समेत िहने व्यवस्था छ ।(िािा २१६),
• आफ्नो अधिकाि क्षेर धभरका धववाि धनरुपण गनश गााँ उपाधलकाको उपाध्यक्ष वा
नगिपाधलकाको उपप्रमुखको संयोजकत्त्वमा ३ सिस्यीय न्याधयक सधमधत ।(िािा
२१७),
• गाउाँ कायशपाधलका/नगि कायशपाधलकाबाट स्वीकृत धनयमावली बमोधजम
गाउाँ पाधलका/नगि पाधलकाको कायश सञ्चालन ि कायश धवभाजन हुने ।(िािा २१८),
• धजल्ला धभरका गाउाँ पाधलका ि नगिपाधलकाबीच समन्वय गनश एक धजल्ला सभा िहने
व्यवस्था (िािा २२०),
• धजल्ला सभामा गााँ उपाधलकामा अध्यक्ष ि उपाध्यक्ष तथा नगिपाधलकाका प्रमुख ि
उपप्रमुख िहने व्यवस्था।(िािा २२०),
• धजल्ला सभाले एकजना प्रमुख, एकजना उप्रमुख, कक्तिमा तीन जना मधहला ि
किीमा एकजना िधलत वा अल्पसंख्यक सधहत बढीमा नौ जना सिस्य िहे को धजल्ला
समन्वय सधमधतको चयन गने । धजल्ला समन्वय सधमधतले धजल्ला सभाको तफशबाट
गनुशपने सम्पुणश कायशसम्पािन गने ।(िािा २२०),

व्यिस्थावपका (Legislature)

➢ व्यवस्थाधपका िाज्यको कानुन धनमाश ण गने अंग हो। यो जनप्रधतधनधिमूलक अंग हो।
➢ धविाधयकाले कसूिको परिभाषा गने, सजाय धनिाश िण गने, कि लगाउने, अिालत गठन
गने ि त्यसको अधिकाि क्षेर तोक्ने, िाज्यका मुख्य धनकायको खाका तथा त्यसका
प्रमुखको काम, कतशव्य तोक्ने, कायशधवधि तय गने, मुद्दा चलाउने धवषयमा कानून

17
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

बनाउने जस्ता अधिकाि प्रयोग गछश । िाज्यका अन्य अङ्गहरूले यी अधिकािहरूको

प्रयोग गनश पाउाँ िैनन् ।

व्यिस्थावपकाका प्रमनख काितहरू

➢ कानून धनमाश ण गने,

➢ कानूनको संशोिन तथा परिमाजशन गने
➢ सिकाि गठन गने,
➢ सिकािलाई धनिं कुश हुन नधिने,
➢ बजेट स्वीकृत गने,
➢ सिकािका गधतधवधि उपि धनगिानी िाख्ने,
➢ महाअधभयोग लगाउने,
➢ सन्धी सम्िौताको अनुमोिन गने ।

संघीि व्यिस्थावपका (भाग -८)

• प्रधतधनधि सभा ि िाधष्ट्रय सभा गिी िु ई सिनात्मक संघीय संसि (िािा ८३),
• प्रत्यक्ष धनवाश चन प्रणाली बाट धनवाश धचत १६५ जना ि समानुपाधतक धनवाश चत, प्रणालीबाट
धनवाश धचत ११० सधहत जम्मा २७५ सिस्यीय प्रधतधनधि सभा िहने (िािा ८४),
• प्रधतधनधि सभाको कायशकाल ५ वषशको हुने (िािा ८५),
• प्रत्येक प्रिे शबाट ८ जनाका ििले धनवाश धचत ५६ जना ि नेपाल सिकािको धसफारिसमा
िाष्ट्रपधतबाट मनोधनत ३ जना गिी ५९ सिसस्यीय िाधष्ट्रय सभा िहने (िािा ८६),
• िाधष्ट्रय सभा स्थायी सिनको रुपमा िहने (िािा ८६),
• संघीय संसिको कुल सिस्य संख्याको किीमा एकधतहाइ मधहला सिस्यहरु हुनुपने
(िािा ८४) ।
• संसिीय सधमधतको गठन (िािा ९७)

18
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• संघीय संसिको धवशेषाधिकाि (िािा १०३)

• संघीय संसिको कायश सञ्चालन धवधि (िािा १०४)

प्रर्दे श व्यिस्थावपका (भाग-१४)

➢ प्रिे श सभा एक सिनात्मक हुने (िािा १७५),

➢ प्रिे श सभाका ६० प्रधतशत सिस्यहरु प्रत्यक्ष धनवाश चन प्रणाालीबाट ि चालीस प्रधतशत
सिस्यहरु समानुपाधतक धनवाश चन प्रणालीबाट धनवाश धचत हुने (िािा १७६),
➢ सामान्य अवस्थामा प्रिे श सभाको कायशकाल ५ वषशको हुने (िािा १७७),
➢ प्रिे श सभाका कुल सिस्य संख्याको कक्तिमा एक धतहाई मधहला सिस्य हुनु पने (िािा
१७६) ।
➢ प्रिे श सभाले संसिीय सधमधतको गठन गनश सक्ने (िािा १९३)
➢ प्रिे श सभाको धवशेषाधिकाि (िािा १८७)
➢ प्रिे श सभाको कायश सञ्चालन धवधि (िािा १९४)

स्थानीि व्यिस्थावपका (भाग-१८)

• स्थानीय तहको व्यवस्थापकीय अधिकाि गाउाँ सभा ि नगि सभामा धनधहत िहने (िािा
२२१),
• गाउाँ सभामा गाउाँ कायशपाधलकाका अध्यक्ष ि उपाध्यक्ष, वडा अध्यक्ष ि प्रत्येक वडाबाट
धनवाश धचत चाि जना वडा सिस्य ि गाउाँ सभाले िधलत वा अल्पसंख्यक समुिायबाट
धनवाश धचत गिे का िु इजना गाउाँ कायशपाधलका सिस्य समेत िहने व्यवस्था छ ।(िािा
२२२),
• नगि सभामा नगिकायशपाधलकाका प्रमुख ि उपप्रमुख वडा अध्यक्ष ि प्रत्येक वडाबाट
धनवाश धचत चाि जना सिस्य ि नगिसभाले िधलत वा अल्पसंख्यक समुिायबाट धनवाश धचत
गिे का ३ जना नगिकायशपाधलका सिस्य समेत िहने व्यवस्था छ ।(िािा २२२),

19
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

न्यािपावलका (Judiciary)

➢ संधविान ि कानूनको व्याख्या गने तथा न्याय सम्पािन गने िाज्यको अङ्गलाई
न्यायपाधलका भधनन्छ ।
➢ यसलाई Least Dangerous Organ of the State पधन भधनन्छ ।
➢ धविाधयका ि कायशपाधलकाले संवैिाधनक कतशव्य धनवाश ह नगिे मा न्याधयक सधक्रयता
बढ् ने गिश छ ।
➢ यो नागरिक अधिकाि ि संवैिाधनक ममश ि भावनाको संिक्षक हो ।

न्यािपावलकाका प्रमनख काितहरू

➢ स्वच्छ, धनष्पक्ष न्याय सम्पािन,

➢ मुद्दा माधमलाको कािवाही ि धकनािा गने,
➢ संधविान ि कानूनको व्याख्या गने,
➢ मुलुकलाई कानूनी एवं न्याधयक गधतधशलता प्रिान गने
➢ संधविानको संिक्षकको भूधमका धनवाश ह गने,
➢ अपिािीलाई िण्ड ि पीधडतलाई न्याय प्रिान गने,
➢ रिट क्षेराधिकािको प्रयोगद्वािा नागरिकका संवैिाधनक तथा कानूनी अधिकाि संिक्षण
गने
➢ सावशजधनक सिोकािका धववािहरूमा धनिे शनात्मक आिे शहरू जािी गने ।

न्यािपावलका (भाग -११)

• नेपालको न्यायसम्बन्धी अधिकाि अिालत तथा न्याधयक धनकायमा िहने (िािा १२६)
• नेपालमा सवोच्च अिालत, उच्च अिालत ि धजल्ला अिालत गिी तीन तहका अिालत
िहने (िािा १२७)

20
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• सवोच्च अिालतमा प्रिानन्यायिीषका अधतरिि बढीमा २० जना न्यायिीष िहने (िािा

१२९),
• सवोच्च अिालतको अधिकाि क्षेर (िािा १३३)
• पााँ च सिस्यीय संवैिाधनक इजलास िहने (िािा -१३७),
• प्रत्येक प्रिे शमा उच्च अिालत िहने ि उच्च अिालतमा मुख्य न्यायिीषका अधतरिि
संघीय कानुनमा व्यवस्था भए बमोधजमको संख्यामा न्यायिीषहरु िहने (िािा १३९),
• उच्च अिालतको अधिकाि क्षेर (िािा १४४)
• प्रत्येक धजल्लामा धजल्ला अिालत िहने (िािा १४८),
• धजल्ला अिालतको अधिकाि क्षेर (िािा १५१)
• न्याय परिषि् (िािा-१५३),
• न्याय सेवा आयोग (िािा-१५४),

अभ्यासका लावग प्रश्नहरू

१. नेपालको संधविानमा धवकास सम्बन्धी नीधतहरू के के छन् ? लेख्नुहोस् । ५

२. नेपालको वतशमान संधविानमा प्रमुख धवशेषताहरू बुाँिागत रूपमा उल्लेख गनुशहोस् ।
५
३. पूवशवती संधविानभन्दा वतशमान संधविानमा िहे का थप ि पृथक धवशेषताहरू लेख्नुहोस्
। वतशमान संधविानको संशोिन धवधिका बािे मा समेत चचाश गनुशहोस् । १०
४. मौधलक हक भन्नाले के बुधिन्छ ? यसको महत्व लेख्नुहोस् । १०
५. मौधलक हक ि मानव अधिकािबीच फिक लेख्नुहोस् ।५
६. नागरिकका कतशव्य भनको के हो ? नेपालको संधविानमा उल्लेख भएका नागरिकका
कतशव्यहरू उल्लेख गनुशहोस् । ५
७. िाज्यका धनिे शक धसद्धान्त भनेको के हो ? संधविानमा िाज्यका धनिे शक धसद्धान्त
समावेश गनुशको औधचत्य पुधष्ट् गनुशहोस् । ५
८. नेपालको संधविानमा संघीय कायशपाधलकाको गठन सम्बन्धी के व्यवस्था छ ? चचाश
गनुशहोस् । १०
९. नेपालको संधविानमा िाज्यको संिचना सम्बन्धी के व्यवस्था छ ?
१०. नेपालको संधविानमा िाज्य शक्तिको बााँ डफााँ ड सम्बन्धी के व्यवस्था छ ?
21
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

११. कायशपाधलका ि व्यवस्थाधपकाबीचको अन्तिसम्बन्ध बािे चचाश गनुशहोस् । ५

सफलताको शनभकामना

22
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

२.२ नेपालमा संघीयता, केन्द्रीय, प्रादे शिक र स्थानीय सरकार

-हरिचन्द्र जोशी

संघीयताको पररचय

➢ संघीयताले संयुक्त रुपमा क्रियाशील एकभन्दा बढी शासकीय तहलाई जनाउँ छ ।

➢ दु ई वा दु ई भन्दा बढी तहका सिकािहरुबीच िाज्यशक्तक्त ि अक्रिकािको बाँडफाँड
गिी शासन संचालन गने पद्दक्रत नै संघीयता हो ।
➢ संघीय शासन व्यवस्थामा सिकािका कम्तीमा दु ई वटा तह हुन्छन्। एउटा तहले
समग्र मुलुको शासन संचालन गदद छ भने अकोले क्रवशेष क्षे त्रको।
➢ संघीयता सिकािका तहहरुबीच सावदभौमसत्ताको आं क्रशक क्रवभाजन गिी प्रयोग गने
गरिन्छ।
➢ यो शक्तक्त, अक्रिकाि ि स्रोतलाई संक्रविानद्वािा नै िाक्ररिय ि उपिारिीय (प्रदे श ि
स्थाक्रनयतह) तहमा बाँ डफाँ ड गरिने पद्दक्रत हो ।
➢ संघीयताको अथद स्वशासन हो जसमा सिकािका तहहरु आफ्ना क्रवषयमा क्रनर्दय गनद
सक्षम ि स्वािीन हुन्छन् ति साझा मुल्यमा समान िहन्छन्।
➢ संघीय िाज्य क्रनमादर्का Coming together ि Holding together गिी दु ई
तरिका हुन्छन् । Coming together तरिकाबाट बन्ने संघीय िाज्यलाई महासंघ
(Confederation) भक्रनन्छ। युिोपेली संघ (EU) लाई Confederation को
उदाहिर्को रुपमा क्रलने गरिन्छ।
➢ स्वशासन (Self-Rule) ि साझेदािी शासन(shared Rule) को सन्तुलनबाट
संघीयताको प्रभावकािीता अक्रभवृक्ति हुन्छ ।

संघीयताका शििेषताहरु

• द्वै ि सिकािको स्वरुप,

• सिकािका प्रत्येक तहमा स्वायत्तता,
• संवैिाक्रनक सवोच्चता,
• अदालतको सवोच्चताको सम्मान,
• पक्रहचानको िाजनीक्रत,
1
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• लोकताक्तन्त्रक सिकािको सबलीकिर्,

• क्रलक्तित संक्रविान,
• क्रववादको समािान गनद संवैिाक्रनक अदालत,
• क्रवकासमा आत्मक्रनर्दयको अक्रिकाि,
• सिकािको तहगत साझेदािी ि सहयोगात्मक सम्बन्ध (Shared rule),
• मुद्रा, सेना, क्रवदे श नीक्रत, सुपुददगी ,सुिक्षा ,युि घोषर्ा ि भन्सािजस्ता क्रवषय केन्द्र
सिकािको क्रजम्मा िहने,
• िाज्यक्रभत्र क्रवक्रवितायुक्त्त्त पक्रहचान ि िाज्य बाक्रहि एउटै पक्रहचान िहने,
• सम्झौतायुक्त िाज्य पिक्रत,
• शासकीय इकाइको साँि क्रसमाना एक पक्षीय रुपमा परिवतदन गनद नपाइने ,
• प्रत्येक सिकािको दाक्रयत्व सोही तहमा िहने आक्रद।
संघीयताका सबल पक्षहरु

➢ ठु ला मुलुकमा भौगोक्रलक आिािमा सन्तुलन ि क्रनयन्त्रर् कायम हुन्छ,

➢ सिकािलाई नागरिकको नक्रजकसम्म पुर्याउछ,
➢ क्रनिं कुशताको क्रवकास हुन सक्दै न,
➢ क्रवक्रविताको प्रक्रतक्रनक्रित्व गिाउन सहज,
➢ प्रदे श /स्थानीय तहबीच प्रक्रतस्पिादको क्रवकास गिाउँ छ,
➢ सामाक्रजक तथा िाजनैक्रतक पक्रहचानको संिक्षर् ि क्रनिन्तिता सम्भव,
➢ सावदभौसत्ता वास्तक्रवक रुपमै जनतामा हस्तान्तिर् हुन्छ,
➢ सहभाक्रगतामुलक, पािदशी ि उत्तिदायी शासनको प्रविद न हुन्छ ।
संघीयताका दु िवल पक्षहरु

➢ क्रनर्दय प्रक्रियामा क्रढलाई ि जक्रटलता,

➢ सिकािका तहहरुबीच कामको दोहोिोपना आउछ,
➢ Over government लाई प्रश्रय क्रदन्छ,
➢ िक्रचदलो शासन प्रर्ाली,

2
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

➢ िाज्य ि स्थानीय तहमा Local Elite Capture हुन सक्त्छ,

➢ समक्ररगत आक्रथदक अक्तस्थिता क्रसजदना हुन सक्त्छ,
➢ स्वायत्तता ि आत्मक्रनर्दयको नाममा क्रविण्डनले प्रश्रय पाउन सक्त्छ ।
संघीयताका शसद्धान्तहरु

➢ स्वशासन ि साझा शासनको क्रसिान्त

➢ समन्वय ि सहभाक्रगताको क्रसिान्त
➢ आत्मक्रनभदिता ि अन्तिक्रनभदिताको क्रसिान्त
➢ अवक्रशर अक्रिकाि सक्रहतको लचकताको क्रसिान्त

संघीय राज्य गठनका आधारहरु

१. पक्रहचानको आिाि

➢ जातीय/समुदायगत,
➢ भाक्रषक,
➢ सांस्कृक्रतक,
➢ भौगोक्रलक क्रनिन्तिता,
➢ ऐक्रतहाक्रसक क्रनिन्तिता।
२. सामर्थ्दको आिाि

➢ आक्रथदक अन्तिसम्वन्ध ि सामर्थ्द,

➢ पूवादिाि क्रवकासको अवस्था ि सम्भावना,
➢ प्राकृक्रतक सािन स्रोतको उपलब्धता,
➢ प्रशासक्रनक सुगमता।
संघीयताका प्रकार

o केन्द्रमुिी संघीयता( Centripetal federalism)

o केन्द्रक्रवमुि संघीयता (Centrifugal federalism)
o दोहोिो / प्रक्रतस्पिादत्मक संघीयता (Dual/Competitive federalism )

3
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

➢ संघ ि िाज्यबीच अक्रिकाि ि कायदको स्पर क्रवभाजन भएको

➢ यसमा दु वै तह सावदभौम हुन्छ
o सहकारितामुलक संघीयता (co-operative federalism )
➢ संघीय, प्रादे क्रशक ि स्थानीय तहहरु पुर्द रुपमा सावदभौम नभई क्रतनीहरु
पिस्पि समन्वय ि साझेदािीमा कायद गने क्रकक्रसमको संघीयता
o अक्रिकािको समान बाँडफाँड भएको संघीयता (Symmetric federalism)
➢ सवै प्रदे शका बीचमा समान अक्रिकाि ि क्रजम्मेवािी
o अक्रिकािको असमान बाँ डफाँड भएको संघीयता (Asymmetric federalism )
➢ प्रदे शलाई फिकफिक अक्रिकाि ि क्रजम्मेवािी
संघीयतामा जााँदा ध्यानशदनुपने कुराहरु

❖ िाक्ररिय एकता ि अिण्डतालाई अक्षुण्ण िाख्ने कुिा सम्झौतामा गरिनु हुन्न,

❖ प्रदे शहरुबीच स्रोत ि सािनको समान क्रवतिर्,
❖ सामाक्रजक समावेक्रशकिर् ि मुलप्रवाहीकिर्को सुक्रनक्रितता गरिनु पदद छ,
❖ संघीयताक्रभत्र स्थानीय स्वात्तताको सुक्रनक्रितता गरिनुपछद ,
❖ अन्तितह द्वन्द्व तथा क्रववाद समािान संयन्त्रको व्यवस्था गरिनुपदद छ,
❖ िाजनैक्रतक सक्रहत पयादप्त क्रवत्तीय अक्रिकाि समेत क्रदइनुपदद छ,
❖ स्थानीय तहको संस्थागत क्षमता क्रवकासमा उक्रचत ध्यान क्रदइनु पदद छ ।
नेपालमा संघीयताको आिश्यकता

नेपाल सिकाि ि माओवादी बीच भएको क्रवस्तृत शाक्तन्त सम्झौतामा दे शमा क्रवद्यमान वगीय,
जातीय, क्षेत्रीय ि लैक्रिक समस्यालाई समािान गनदका लाक्रग िाज्यको अग्रगामी पुनसंिचना
गने क्रवषय समावेश क्रथयो । साथै दोस्रो जनआन्दोलन पिात जािी भएको नेपालको अन्तरिम
संक्रविान, २०६३ को िािा १३८ मा िाज्य प्रर्ालीको केन्द्रीकृत ि एकात्मक ढाँ चा अन्त्य गिी
िाज्यलाई समावेशी, लोकताक्तन्त्रक संघीय िाज्य प्रर्ाली सक्रहतको अग्रगामी पुनसंिचना गने
स्पर व्यवस्था गरिएको क्रथयो । यस सन्दभदमा संघीयताको आवश्यकतालाई दे हाय बमोक्रजम
उल्लेि गनद सक्रकन्छ।

4
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

➢ क्रवक्रविता व्यवस्थापन गनद,

➢ समावेशी िाज्य प्रर्ाली अबलम्वन गनद ,
➢ लोकताक्तन्त्रक िाज्य प्रर्ालीलई संस्थागत गनद,
➢ स्थानीय स्रोत सािनको परिचालन ि सदु पयोग गनद,
➢ भावनात्मक एकीकिर् गनद,
➢ स्वशासन ि साझा शासनलाई सम्भव तुल्याउन,
➢ द्वन्द्व व्यवस्थापन ि रुपान्तिर् गनद,
➢ सावदभौमसत्ताको वास्तक्रवक अभ्यास गनद,
➢ पहुँच, पक्रहचान, प्रक्रतक्रनक्रित्व ि प्रक्रतस्पिाद प्रविद न गनद ,
➢ सहभाक्रगतामुलक ि समावेशी क्रवकासलाई सम्भव तुल्याउन ।
नेपालमा संघीयता सम्बन्धी संिैधाशनक व्यिस्था

नेपालको संक्रविानमा संघीय शासन व्यवस्थाका सम्बन्धमा गिएका व्यवस्थाहरु दे हाय

बमोक्रजम िहे का छन् ।

➢ संक्रविानको प्रस्तावनामा संघीय लोकताक्तन्त्रक गर्तन्त्रात्मक शासन व्यवस्थाको

माध्यम द्वािा क्रदगो शाक्तन्त, सुशासन, क्रवकास ि समृक्तिको आकां क्षा पुिा गने क्रवषय
उल्लेि छ ।
➢ िािा ४ मा नेपाललाई संघीय लोकताक्तन्त्रक गर्तन्त्रात्मक िाज्यको रुपमा परिभाक्रषत
गरिएको छ ।
➢ िािा ५० मा पिस्पि सहयोगमा आिारित संघीयताका आिािमा संघीय
इकाइहरुबीचको सम्बन्ध संचालन गदै स्थानीय स्वायत्तता ि क्रवकेन्द्रीकिर्को
माध्यमबाट संघीय लोकताक्तन्त्रक गर्तन्त्रात्मक व्यवस्था सुदृढ गने िाज्यको
िाजनीक्रतक उद्दे श्य हुने उल्लेि छ ।
➢ िािा ५६ मा संघीय लोकताक्तन्त्रक गर्तन्त्र नेपालको मूल संिचना संघ,प्रदे श ि
स्थाक्रनय तह गिी तीन तहको हुने ि नेपालको िाज्यशक्तक्तको प्रयोग संघ,प्रदे श ि
स्थानीय तहले संक्रविान तथा कानुन बमोक्रजम गने व्यवस्था गरिएको छ।

5
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

➢ िािा ५७ मा िाज्य शक्तक्तको बाँडफाँडको क्रवषय समावेश गरिएको छ । संघ, प्रदे श ि

स्थानीय तहको एकल तथा साझा अक्रिकाि अनुसूचीहरुमा उल्लेि भए बमोक्रजम हुने
उल्लेि छ ।
➢ िािा ५८ मा अवक्रशर अक्रिकाि संघमा िहने व्यवस्था गरिएको छ ।
➢ िािा ५९ मा संघ,प्रदे श ि स्थानीय तहले आफ्नो अक्रिकाि क्रभत्रको आक्रथदक अक्रिकाि
सम्बन्धी क्रवषयमा कानुन बनाउने, वाक्रषदक बजेट बनाउने, क्रनर्दय गने ,नीक्रत तथा
योजना तयाि गने ि त्यसको कायाद न्वयन गने सम्वन्धी व्यवस्था छ ।
➢ िािा ६० मा संघ,प्रदे श ि स्थाक्रनय तहले आफ्नो आक्रथदक अक्रिकाि क्षेत्रको क्रवषयमा
कि लगाउन ि ती स्रोतबाट िाजस्व उठाउन सक्ने व्यवस्था छ।
➢ भाग ७ मा संघीय कायदपाक्रलका, भाग ८ मा संघीय व्यवस्थाक्रपका, भाग १० मा संघीय
आक्रथदक कायद प्रर्ाली, भाग १३ मा प्रदे श कायदपाक्रलका, भाग १४ मा प्रदे श
व्यवस्थाक्रपका, भाग १६ मा प्रदे श आक्रथदक कायदप्रर्ाली, भाग १७ मा स्थानीय
कायदपाक्रलका, भाग १८ मा स्थानीय व्यवस्थाक्रपका ि भाग १९ मा स्थानीय आक्रथदक
कायदप्रर्ाली सम्बन्धी व्यवस्था छ।
➢ संक्रविानको भाग -२० अन्तिगत िािा २३२ मा संघ, प्रदे श ि स्थानीय तह बीचको
सम्बन्ध सहभाक्रगता, सहअक्तस्तत्व ि समन्वयको क्रसिान्तमा आिारित हुने व्यवस्था छ
।
➢ भाग -२६ मा िाक्ररिय प्रकृक्रतक स्रोत तथा क्रवत्त आयोग सम्बन्धी व्यवस्था छ ।

नेपालमा संघीयता कायावन्वयन सम्बन्धी समस्या

➢ संघीयता कायादन्वयनको नयाँ अनुभव,

➢ संघीयता कायादन्वयनको स्पर मागदक्रचत्र तयाि भइ नसक्नु,
➢ संघ,प्रदे श ि स्थानीय तहका सिकािबीच अन्तिसम्बन्ध स्पर रुपमा परिभाक्रषत नहुनु,
➢ एक-अकाद सिकािबीच अपेक्रक्षत समन्वय कायम नहुनु,
➢ प्रदे श ि स्थानीय तहको क्षमता क्रवकासको योजना नबन्नु,
➢ कक्रतपय अवस्थामा एउटै कि सबै तहबाट लगाइनु,
➢ प्रदे श तथा स्थानीय तहमा भौक्रतक पुवादिाि तथा जनशक्तक्त व्यवस्थापनमा कक्रठनाई
हुनु ।
6
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

नेपालमा संघीयता कायावन्वयनका चुनौतीहरु

➢ संक्रविानप्रक्रत सबै सिोकािवालाको समान बुझाई कायम गनुद ,

➢ सबै तहमा प्रशासन ि िाजनीक्रत बीच अन्तिसम्बन्ध परिभाक्रषत गनुद ,
➢ सबै तहमा पयादप्त कमदचािी व्यवस्थापन गनुद ,
➢ क्रवक्रत्तय संघीयताको कायादन्वयन गनुद,
➢ सहकािी संघीयताको मुल्य ि मान्यतालाई आत्मसात गनुद,
➢ सबै प्रदे शलाई एउटै क्रदशामा अग्रसि गिाउनु ि सबैका बीचमा समन्वय स्थाक्रपत गिी
संक्रविानले तोकेका अक्रिकािहरुको तत् तत् तहमा अभ्यास गनुद।

पन्ध्रौ योजनामा संघीय िासन प्रणाली

सोच

➢ समन्वय, सहयोग ि सहकायदमा आिारित समावेशी संघीय शासन प्रर्ाली।

लक्ष्य

➢ संघीय शासन पिक्रतबाट प्राप्त हुने लाभमा सबै नागरिकहरुको समान पहुँच ि
अवसि सुक्रनक्रित गने

उद्दे श्य

➢ लोकतन्त्रबाट प्राप्त हुने लाभको समानुपाक्रतक, समावेशी ि न्यायोक्रचत क्रवतिर्को

अवस्था क्रसजदना गनुद
➢ सक्रन्नकटताको क्रसिान्त अनुसाि कायदसम्पादन हुने अवस्था क्रसजदना गनुद
➢ स्थानीय तहबाट िाजनैक्रतक एवम् प्रशासक्रनक नेतृत्व क्रवकास गनुद
िर्नीक्रत

➢ तहगत सम्बन्धलाई परिभाक्रषत गने आवश्यक कानू नी ि संस्थागत आिाि तयाि गने
➢ तीन तहका सिकािहरुलाई सहज रुपले सञ्चालन गनद योजना, नीक्रत ि िर्नीक्रत
बनाई कायाद न्वयन गने
➢ भौगोक्रलक, सामाक्रजक, आक्रथदक, सांस्कृक्रतक क्रवक्रवितालाई जीवन्तता प्रदान गने

7
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

सरकारको पररचय

➢ सावदजक्रनक नीक्रत क्रनमादर् ि कायादन्वयन गनै तथा िाज्यका माक्रमला (State affair)
संचालन गने अक्रिकाि ि क्रजम्मेवािी प्राप्त संस्थाहरुको समक्रर लाई सिकाि भक्रनन्छ ।
➢ यो िाज्यको संिचनात्मक तथा कायाद त्मक तत्त्व हो ।
➢ कानूनको क्रनमादर्, कायादन्वयन ि व्याख्या गने संयन्त्र नै सिकाि हो । सिकाि
अन्तिगत व्यवस्थाक्रपका, कायदपाक्रलका ि न्यायपाक्रलका पदद छन् ति संकुक्रचत अथदमा
सिकाि भन्नाले कायाद पाक्रलकालाई जनाउने गरिन्छ ।
➢ यो मुलुकको सावदभौमसत्ता ि िाजकीयसत्ताको अभ्यास गने वैिाक्रनक संयन्त्र हो ।
सरकारका कायवहरु

➢ आन्तरिक शाक्तन्त सुिक्षा कायम गिाउने,

➢ दे शको सीमा िक्षा गनै,
➢ पििारि सम्बन्ध कायम गने,
➢ मुद्रा क्रनष्कासन गने,
➢ भौक्रतक पुवादिािको क्रवकास गने,
➢ प्राकृक्रतक सम्पदाको संिक्षर् गने,
➢ िाजस्व संकलन गने कायद व्यवक्तस्थत गने,
➢ आिािभुत सेवा ि सुक्रविाको व्यवस्था गने,
➢ मानव अक्रिकािको संिक्षर् गने,
➢ शाक्तन्त सुिक्षा,
➢ क्रवक्रि क्रनमादर्, न्याय सम्पादन, आक्रद।

केन्द्रीय/संघीय सरकारको पररचय

• समग्र मुलुकको शासन संचालन गने शासकीय संयन्त्र नै केन्द्रीय सिकाि हो ।

• मुलुकको शासकीय गक्रतक्रवक्रिहरुको नेतृत्त्व गने सिकािलाई केन्द्रीय सिकाि भक्रनन्छ
। केन्द्रीय सिकाि अन्तिगत संघीय व्यवस्थाक्रपका, संघीय कायदपाक्रलका ि
न्यायपाक्रलका पदद छन् ।

8
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• यो िाज्यशक्तक्तको प्रयोग गने सबैभन्दा माक्रथल्लो तहको सिकाि हो ।

• केन्द्रीय सिकािले मुलुकको समग्र शासन व्यवस्थाको क्रनदे शन, क्रनयन्त्रर् ि संचालन
गनुदका साथै प्रदे श ि स्थानीय सिकािसंग समन्वय समेत गने गदद छ ।

नेपालको केन्द्रीय सरकारको संरचना

• िारिपक्रत ि उपिारिपक्रतको कायाद लय,

• संघीय व्यवस्थाक्रपका,
• संघीय कायदपाक्रलका,
• सवोच्च अदालत ि मातहतका अदालतहरु,
• प्रिानमन्त्री तथा मन्त्रीपरिषद् को कायादलय,
• क्रवषयगत मन्त्रालय ि मातहतका क्रनकायहरु,
• संवैिाक्रनक क्रनकायहरु,
• परिषद् हरु [संवैिाक्रनक परिषद् , न्याय परिषद् ],
• महान्यायाक्रिवक्ताको कायादलय,
• आयोग ि सक्रचवालयहरु,
• केन्द्रीयस्तिका क्रनकायहरु तथा कायादलयहरु,
• संघीय संसद सक्रचवालय ।
नेपालको संशिधानमा केन्द्रन्द्रय सरकार सम्बन्धी व्यिस्था

संघीय कायदपाक्रलका (भाग -७)

• नेपालको कायदकारिर्ी अक्रिकाि संक्रविान ि कानून बमोक्रजम मन्त्रीपरिषदमा क्रनक्रहत

हुने,
• प्रक्रतक्रनक्रिसभामा बहुमत प्राप्त दलको नेता वा प्रक्रतक्रनक्रि सभाले क्रनवादक्रचत गिे को
व्यक्तक्तलाई िारिपक्रतले प्रिानमन्त्री क्रनयुक्त गने,
• िारिपक्रतले प्रिानमन्त्रीको क्रसफारिसमा समावेशी क्रसिान्त बमोक्रजम प्रिानमन्त्री सक्रहत
बढीमा २५ जनाको मन्त्रीपरिषद् गठन गने,

9
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• प्रिानमन्त्री ि मन्त्रीहरु सामूक्रहक रुपमा संघीय संसद् प्रक्रत उत्तिदायी हुनुका साथै
मन्त्रीहरु आफ्नो मन्त्रालयको कामका लाक्रग व्यक्तक्तगत रुपमा प्रिानमन्त्री ि संघीय
संसद् प्रक्रत उत्तिदायी हुने ।

संघीय व्यवस्थाक्रपका (भाग -८)

• प्रक्रतक्रनक्रि सभा ि िाक्ररिय सभा गिी दु ई सदनात्मक संघीय संसद,

• प्रत्यक्ष क्रनवादचन प्रर्ाली बाट क्रनवादक्रचत १६५ जना ि समानुपाक्रतक क्रनवादचत,
प्रर्ालीबाट क्रनवाद क्रचत ११० सक्रहत जम्मा २७५ सदस्यीय प्रक्रतक्रनक्रि सभा िहने,
• प्रक्रतक्रनक्रि सभाको कायदकाल ५ वषदको हुने,
• प्रत्येक प्रदे शबाट ८ जनाका दिले क्रनवादक्रचत ५६ जना ि नेपाल सिकािको
क्रसफारिसमा िारिपक्रतबाट मनोक्रनत ३ जना गिी ५९ सदसस्यीय िाक्ररिय सभा िहने,
• िाक्ररिय सभा स्थायी सदनको रुपमा िहने,
• प्रक्रतक्रनक्रि सभा ि िाक्ररिय सभामा कुल सदस्य संख्याको कम्तीमा एकक्रतहाइ मक्रहला
सदस्यहरु हुनुपने।

न्यायपाक्रलका (भाग -११)

• नेपालको न्यायसम्बन्धी अक्रिकाि अदालत तथा न्याक्रयक क्रनकायमा िहने,

• नेपालमा सवोच्च अदालत, उच्च अदालत ि क्रजल्ला अदालत गिी तीन तहका अदालत
िहने,
• सवोच्च अदालतमा प्रिानन्यायिीषका अक्रतरिक्त बढीमा २० जना न्यायिीष िहने,
• पाँच सदस्यीय संवैिाक्रनक इजलास िहने (िािा -१३७),
• प्रत्येक प्रदे शमा उच्च अदालत िहने ि उच्च अदालतमा मुख्य न्यायिीषका अक्रतरिक्त
संघीय कानुनमा व्यवस्था भए बमोक्रजमको सं ख्यामा न्यायिीषहरु िहने,
• प्रत्येक क्रजल्लामा क्रजल्ला अदालत िहने,
• न्याय परिषद् (िािा-१५३),
• न्याय सेवा आयोग (िािा-१५४),

नेपालको केन्द्रीय सरकारका कायवहरु

10
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

कायदकािर्ी कायदहरु (Executive function)

• दे शको िक्षा प्रक्रतिक्षा गने,

• िाक्ररिय सुिक्षा सम्बन्धी काम गने,
• िाक्ररिय गौिवका आयोजना तथा परियोजना व्यवस्थापन,
• केन्द्रीय बजेट ि मौक्रद्रक परिचालनको कायद,
• भन्साि ि पििारि माक्रमला सम्बन्धी कायद,
• प्रदे श ि स्थानीय तहसंघ समन्वय, सहकायद गने,
• अन्तिाक्ररिय क्षेत्रमा मुलुकको प्रक्रतक्रनक्रित्व गने,
• मुलुकमा प्रादे क्रशक सन्तुलन कायम गने,
• सावदजक्रनक सेवा प्रवाह ।

व्यवस्थापकीय कायदहरु (legislative function)

• संघीय कानून क्रनमादर्,

• िाक्ररिय कानूनहरुको परिमाजदन ि संसोिन,
• केक्तन्द्रय बजेट अनुमोदन,
• सन्धी सम्झौताको अनुमोदन,
• सिकािका गक्रतक्रवक्रि उपि क्रनगिानी ।
न्यायपाक्रलकाका कायदहरु

• न्याय प्रशासन ि न्याय सम्पादन,

• संक्रविान ि कानुनको व्याख्या ि क्रववाद समािान,
• मुद्दा माक्रमलाको कािवाही ि क्रकनािा गने,
• रिट क्षेत्राक्रिकािको प्रयोगद्वािा मौक्रलक हकहरुको संिक्षर् गने ।
प्रदे ि सरकारको पररचय

• प्रदे शको शासन संचालन गने शासकीय संयन्त्रलाई प्रदे श सिकाि भक्रनन्छ ।

11
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• यो प्रदे शको व्यवस्थापकीय ि कायदकारिर्ी अक्रिकािको अभ्यास गने वैिाक्रनक संयन्त्र

हो ।
• नेपालको िाज्यशक्तक्तको प्रयोग गने तीन तह मध्ये प्रदे श दोस्रो तह हो ।
• प्रदे शले आफ्नो प्रदे शको भु -भाग क्रभत्र संक्रविान ि कानुनको अक्रिनमा िहेि शासन
गदद छ।
• प्रदे श सिकािले सम्बक्तन्धत प्रदे शको शासन व्यवस्थाको सामान्य क्रनदे शन,क्रनयन्त्रर् ि
सञ्चालन गने गदद छ।
• प्रदे श सिकाि अन्तिगत प्रदे श व्यवस्थाक्रपका ि कायदपाक्रलका पदद छन्।
प्रदे ि सरकारको संरचना

• प्रदे श प्रमुिको कायादलय,

• मुख्यमन्त्री तथा मन्त्रीपरिषद् को कायादलय,
• क्रवषयगत् मन्त्रालयहरु ि मातहतमा क्रनकायहरु,
• प्रदे श सिकािका आयोग /सक्रचवालयहरु,
• प्रदे श लोकसेवा आयोग,
• प्रदे श सभाको सक्रचवालय,
• मुख्य न्यायाक्रिवक्ताको कायादलय ।
नेपालको संशिधानमा प्रदे ि सरकार सम्बन्धी व्यिस्था

प्रदे श कायदपाक्रलका (भाग- १३)

➢ प्रदे शको कायदकारिर्ी अक्रिकाि प्रदे श मन्त्रीपरिषद् मा क्रनक्रहत हुने,

➢ प्रत्येक प्रदे शमा नेपाल सिकािको प्रक्रतक्रनक्रिको रुपमा प्रदे श प्रमुि िहने,
➢ प्रदे श सभामा बहुमत प्राप्त दलको नेता वा प्रदे श सभाले क्रनवादक्रचत गिे को व्यक्तक्तलाई
प्रदे श प्रमुिले मुख्यमन्त्री क्रनयुक्त गने,
➢ प्रदे श प्रमुिले मुख्यमन्त्रीको क्रसफारिसमा समावेशी क्रसिान्त बमोक्रजम मुख्यमन्त्री
सक्रहत प्रदे श सभाका कुल सदस्य संख्याको बीस प्रक्रतशत भन्दा बढी नहुने गिी प्रदे श
मन्त्रीपरिषद् गठन गने,

12
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

➢ मुख्यमन्त्री ि मन्त्रीहरु सामुक्रहक रुपमा प्रदे श सभाप्रक्रत उत्तिदायी हुनुका साथै

मन्त्रीहरु आफ्नो मन्त्रालयको कामको लाक्रग व्याक्तक्तगत रुपमा मुख्यमन्त्री ि प्रदे श
सभाप्रक्रत उत्तिदायी हुने ।

प्रदे श व्यवस्थाक्रपका (भाग-१४)

➢ प्रदे श सभा एक सदनात्मक हुने,

➢ प्रदे श सभाका ६० प्रक्रतशत सदस्यहरु प्रत्यक्ष क्रनवादचन प्रर्लीबाट ि चालीस प्रक्रतशत
सदस्यहरु समानुपाक्रतक क्रनवाद चन प्रर्ालीबाट क्रनवाद क्रचत हुने,
➢ सामान्य अवस्थामा प्रदे श सभाको कायदकाल ५ वषदको हुने ,
➢ प्रदे श सभाका कुल सदस्य संख्याको कक्तम्तमा एक क्रतहाई मक्रहला सदस्य हुनु पने ।
प्रदे ि सरकारका कायवहरु

कायदकारिर्ी कायदहरु (Executive function)

➢ प्रदे शक्रभत्र शाक्तन्त सुिक्षा ि प्रदे श प्रहिी परिचालन,

➢ प्रदे श क्रनजामती सेवा ि अन्य सिकािी सेवाको गठन ि संचालन,
➢ प्रदे शस्तिका योजना एवं परियोजना व्यवस्थापन,
➢ आफ्नो क्षेत्राक्रिकाि क्रभत्रको िाजस्व संकलन ि परिचालन,
➢ प्रदे शको िमद, भाषा, संस्कृक्रत संिक्षर् ि संविद न,
➢ प्रदे शक्रभत्र कृक्रष, क्रशक्षा, स्वास्थ्य, उद्योग, यातायात जस्ता आक्रथदक क्रवकासका कायद,
➢ सावदजक्रनक सेवा प्रवाह।
व्यवस्थापकीय कायदहरु

➢ प्रदे श कानूनको क्रनमादर्,

➢ प्रदे श कानूनको परिमाजदन ि संशोिन,
➢ प्रदे श बजेटको अनुमोदन,
➢ प्रदे श सिकािका गक्रतक्रविी उपि क्रनगिानी ।
स्थानीय सरकारको पररचय

13
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

➢ स्थानीय तहको शासकीय गक्रतक्रवक्रि संचालन गने संयन्त्रलाई स्थानीय सिकाि भक्रनन्छ
।
➢ यो स्थानीय जनताको चाहना ि आवश्यकता अनुरुप कानूनको क्रनमादर् ि
कायाद न्वयनका साथै क्रवकास योजनाहरुको तजुदमा ि संचालन गने शासकीय अंग हो ।
➢ स्थानीय जनताहरुबाट क्रनवादक्रचत भई उनीहरुको क्रनकटमा िहेि सेवा प्रवाह ि क्रवकास
क्रनमाद र् सम्बन्धी क्रियाकलाप संचालन गने संयन्त्र नै स्थानीय सिकाि हो ।
➢ यो स्वशासन ि सक्रन्नकटताको क्रसिान्तद्वािा स्थाक्रपत सिकाि हो ।
➢ यो नेपालको संघीय िाज्य संिचनाका तीन तहमध्ये सबै भन्दा तल्लो तहको सिकाि
हो ।

स्थानीय सरकारको आिश्यकता /महत्त्व

• स्थानीय जनताको आवश्यकता ि मागका आिािमा शासन संचालन गनद ,

• स्थानीय स्तिमा नै क्रविाक्रयकी, कायदकािी, न्याक्रयक, प्रशासक्रनक ि क्रवत्तीय अक्रिकािको
उपयोग गनद,
• स्थानीय स्तिमा नेतृत्व क्रवकास गनद,
• जनसहभाक्रगता ि समावेशीकिर्लाई साथदक बनाउन,
• स्थानीय स्रोत सािन ि सम्भावनाको अक्रिकतम परिचालन गनद,
• शासन प्रर्ालीमा जनताको अपनत्व बोि गिाउन,
• स्थानीय क्रवकास क्रनमादर् ि सेवा प्रवाहमा प्रभावकारिता ल्याउन,
• स्थानीय स्ति दे क्ति नै लोकतन्त्रको अभ्यास गनद,
• केन्द्रीय सिकािको कायदबोझलाई कम गनद,
• क्रवकेन्द्रीत शासन व्यवस्था अवलम्वन गनद।
नेपालको स्थानीय सरकारको संरचना

• गाउँ सभा/नगि सभा,

• गाउँ कायदपाक्रलका/ नगिकायदपाक्रलका,
• क्रजल्ला सभा ि क्रजल्ला समन्वय सक्रमक्रत,
• न्याक्रयक सक्रमक्रत,
14
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• वडा कायादलयहरु ।
स्थानीय सरकारका कायवहरु

• स्थानीय कानुन क्रनमादर् ि कायादन्वयन,

• बजेट तजुदमा ि कायादन्वयन,
• योजना तजुदमा ,कायादन्वयन ि अनुगमन,
• केन्द्रीय ि प्रादे क्रशक सिकािसंग समन्वय गने ,
• स्थानीय स्तिमा नीक्रत तजुदमा ि कायादन्वयन,
• स्थानीय स्तिका क्रवकास आयोजना/ परियोजना व्यवस्थापन,
• नगि प्रहिी परिचालन ि आफ्नो क्षेत्रमा शाक्तन्त सुिक्षा कायम गने,
• स्थानीय क्रववाद समािान,
• आिािभुत क्रशक्षा, स्वास्थ्य, सिसफाइ सम्बन्धी कायद,
• स्थानीय पुवादिाि क्रनमादर्,
• भाषा,संस्कृक्रतको संिक्षर् ि प्रवर्द्दन,
• स्थानीय आवश्यकता परिपुक्रतद ि सावदजाक्रनक सेवा प्रवाह,
• स्थानीय सिकािका सहयात्रीहरु (क्रनजी क्षेत्र,गैसस) संग सहकायद गने ।

नेपालको संशिधानमा स्थानीय सरकार सम्बन्धी व्यिस्था

स्थानीय कायदपाक्रलका (भाग -१७)

• स्थानीय तहको कायदकारिर्ी अक्रिकाि गाँउ कायदपाक्रलका वा नगि कायदपाक्रलकामा

क्रनक्रहत िहने ।
• गाँउ कायदपाक्रलकामा एक एक जना अध्यक्ष ि उपाध्यक्ष, प्रत्येक वडाबाट क्रनवादक्रचत
वडा अध्यक्ष, गाउँ सभाका सदस्यहरुले आफुमध्येबाट क्रनवाद क्रचत गिे का चाि जना
मक्रहला सदस्य ि गाउँ सभाले दक्रलत वा अल्पसंख्यक समुदायबाट क्रनवाद क्रचत गिे का २
जना सदस्य समेत िहने व्यवस्था छ ।
• नगि कायदपाक्रलकामा एक एक जना प्रमुि ि उपप्रमुि, प्रत्येक वडा बाट क्रनवादक्रचत
वडाध्यक्ष, नगि सभाका सदस्यहरुले आफुमध्ये बाट क्रनवाद क्रचत गिे का ५ जना मक्रहला

15
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

सदस्य ि नगि सभाले दक्रलत वा अल्पसंख्यक समुदायबाट क्रनवाद क्रचत गिे का ३ जना
सदस्य समेत िहने व्यवस्था छ ।
• आफ्नो अक्रिकाि क्षेत्र क्रभत्रका क्रववाद क्रनरुपर् गनद गाँउपाक्रलकाको उपाध्यक्ष वा
नगिपाक्रलकाको उपप्रमुिको संयोजकत्त्वमा ३ सदस्यीय न्याक्रयक सक्रमक्रत ।
• क्रजल्ला क्रभत्रका गाउँ पाक्रलका ि नगिपाक्रलकाबीच समन्वय गनद एक क्रजल्ला सभा िहने
व्यवस्था
• क्रजल्ला सभामा गाँउपाक्रलकामा अध्यक्ष ि उपाध्यक्ष तथा नगिपाक्रलकाका प्रमुि ि
उपप्रमुि िहने व्यवस्था।
• क्रजल्ला सभाले एकजना प्रमुि, एकजना उप्रमुि, कक्तम्तमा तीन जना मक्रहला ि
कम्तीमा एकजना दक्रलत वा अल्पसंख्यक सक्रहत बढीमा नौ जना सदस्य िहे को
क्रजल्ला समन्वय सक्रमक्रतको चयन गने । क्रजल्ला समन्वय सक्रमक्रतले क्रजल्ला सभाको
तफदबाट गनुदपने सम्पुर्द कायदसम्पादन गने ।

स्थानीय व्यिस्थाशपका

स्थानीय व्यवस्थाक्रपका (भाग-१८)

• स्थानीय तहको व्यवस्थापकीय अक्रिकाि गाउँ सभा ि नगि सभामा क्रनक्रहत िहने
• गाउँ सभामा गाउँ कायदपाक्रलकाका अध्यक्ष ि उपाध्यक्ष, वडा अध्यक्ष ि प्रत्येक
वडाबाट क्रनवाद क्रचत चाि जना वडा सदस्य ि गाउँ सभाले दक्रलत वा अल्पसंख्यक
समुदायबाट क्रनवाद क्रचत गिे का दु इजना गाउँ कायदपाक्रलका सदस्य समेत िहने व्यवस्था
छ।
• नगि सभामा नगिकायदपाक्रलकाका प्रमुि ि उपप्रमुि वडा अध्यक्ष ि प्रत्येक वडाबाट
क्रनवाद क्रचत चाि जनना सदस्य ि नगिसभाले दक्रलत वा अल्पसंख्यक समुदायबाट
क्रनवाद क्रचत गिे का ३ जना नगिकायदपाक्रलका सदस्य समेत िहने व्यवस्था छ ।

सफलताको िुभकामना

16
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

२.२ नागरिकहरुको दायित्व ि कर्तब्य,नागरिक समाज ि नागरिक

चेर्ना/यिक्षा
-हरिचन्द्र जोशी

नागरिकको परिचि

➢ िाज्य भित्र उपलब्ध सम्पुर्ण वैयक्तिक तथा िाजनैभतक अभिकाि प्राप्त व्यक्तिलाई
नागरिक िभनन्छ।
➢ बृहत नेपाली शब्दकोशले िाष्ट्रको भविान अनुसाि सामाभजक, िाजनैभतक, आभथणक
आभि अभिकाि पाएको ि तिअनुसाि भनभित कतणव्यमा िहनुपने व्यक्तिलाई
नागरिकका रुपमा परििाभित गिे को छ।
➢ नागरिक िाज्य (िाजनीभतक समुिायको) को एउटा सिस्य हो जसले िाज्यद्वािा
भनिाण रित अभिकािहरुको उपयोग गनुणका साथै कतणव्यहरुको समेत पालना गिण छ।

असल नागरिकमा हुनुपने गुणहरु

➢ असल चरित्र ि भशष्ट्ता

➢ नैभतकता ि इमान्दारिता
➢ स्वास्थ्यप्रभत सचेत
➢ समुभचत भशक्षा
➢ परिश्रम ि लगनशीलता
➢ बुक्ति, ज्ञान ि सीपको संयोजन
➢ िाष्ट्र प्रेम ि िे शिक्ति
➢ खुला सोचाइ
➢ िाष्ट्र ि िाभष्ट्रयताप्रभतको लगाब
➢ मताभिकािको प्रयोग
➢ संभविान ि कानूनको पालना
➢ िाभमणक सभहष्णुता
➢ अभिकाि ि कतणव्यप्रभतको सचेतना
➢ साहस
➢ समालोचनात्मक चेत ।

1
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

नागरिकको दायित्व ि कर्तव्यको परिचि

➢ लोकताक्तिक शासन व्यवस्थाले अभिकाि सम्पन्न ि कतणव्यभनष्ठ नागरिकहरुको

पक्षपोिर् गिण छ ।
➢ अभिकाि ि कतणव्यको उभचत सन्तुलनबाट नै िाभष्ट्रय भवकास ि भवभिको शासन
हाभसल गनण सभकने िएकाले कानूनद्वािा नै नागरिक अभिकािको सुभनभितताका
साथै उनीहरुको िाभयत्व ि कतणव्य समेत भसजणना गरिएको हुन्छ ।
➢ िाज्य तथा समुिायले नागरिकबाट अपेक्षा गिे का व्यवहाि ि कतणव्यहरुको समभष्ट्लाई
नागरिकको िाभयत्व िभनन्छ ।
➢ कानूनले गनुण िनेको काम गनुण ि नगनुण िनेको काम नगनुण नै नागरिकको िाभयत्व हो
।
➢ कतणव्य सकािात्मक ि नकािात्मक गिी िु इ प्रकािको हुन्छ । कानूनले गनुण िनेको
काम गनुण सकािात्मक कतणव्य हो िने कानूनले नगनुण िनेको काम नगनुण नकािात्मक
कतणव्य हो ।
➢ कतणव्य पालना नगिाण गल्ती गिे को ठहरिन्छ ि त्यस्तो भविय कानून बमोभजम
िण्डनीय हुन्छ ।

नागरिक दायित्व ि कर्तव्यको आवश्यकर्ा ि महत्व

➢ नागरिकहरुलाई अनुशाभसत ि भजम्मेवाि तुल्याउन

➢ अभिकािको प्रयोगलाई व्यवक्तस्थत पानण
➢ नागरिकको िे श ि समाजप्रभतको िाभयत्व भनिाण िर् गनण
➢ नागरिकहरुमा नैभतकता ि इमान्दारिताको भवकास गनण
➢ कानूनको सम्मान ि पालना गने परिपाटीको भवकास गनण
➢ सामाभजक एकता ि सुव्यवस्था कायम गनण
➢ अरुको अभिकािको सम्मान गने परिपाटीको भवकास गनण
➢ सभ्य एवं सुसंस्कृत समाज भनमाण र् गनण
➢ कानूनी िाज्य स्थाभपत गनण ।

नागरिकका दायित्व ि कर्तव्यहरु

नेपालको संयवधानको धािा ४८ मा व्ययवस्था गरिएका नागरिकका कर्तव्य दे हाि

बमोयजम िहेका छन् ।
2
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

➢ िाष्ट्रप्रभत भनष्ठावान हुिै नेपालको िाभष्ट्रयता, सावणिौमसत्ता ि अखण्डताको िक्षा गनुण

➢ संभविान ि कानुनको पालना गनुण
➢ िाज्यले चाहे का बखत अभनवायण सेवा गनुण
➢ सावणजाभनक सम्पभतको सुिक्षा ि संिक्षर् गनुण

िसका अयर्रिक्त नागरिकका अन्य दायित्व ि कर्तव्यहरु लाई दे हाि बमोयजमको

उल्लेख गनत सयकन्छः

➢ अरुको अभिकािमा आघात नपुग्ने गिी आफ्नो अभिकािको प्रयोग गनुण

➢ श्रमको सम्मान गनुण
➢ कानुन बमोभजम कि भतनुण
➢ मानव समुिायप्रभत आिि सम्मान गनुण
➢ िाष्ट्रको गोपनीयता कायम गनुण
➢ नैभतक आचिर्मा िहनु
➢ प्रजाताक्तन्त्रक तथा िाजनीभतक प्रभियामा सहिागी हुनु
➢ न्याय सम्पािनमा सहयोग गनुण
➢ सामाभजक सििाव कायम गनुण
➢ वाताविर् संिक्षर् गनुण
➢ प्राकृभतक,ऐभतहाभसक तथा सां कृभतक सम्पिाको संिक्षर् ि सम्बिण न गनुण ।

नागरिक समाजको परिचि

➢ सिकाि ि बजाि संयन्त्रिन्दा बाभहि िही स्वैक्तिक ि स्वतः स्फुतण भियाकलापको

माध्यमबाट सामाभजक परिचालन गने समुहलाई नागरिक समाज िभनन्छ ।
➢ समुिायको साझा भहतको भनक्ति कायण गने संगभठत वा असंगभठत स्वैक्तिक समुहको
रुपमा नागरिक समाजलाई परििाभित गनण सभकन्छ।
➢ नागरिक समाज त्यस्तो संगठन वा अभियान हो जस मार्णत नागरिकहरुले आफ्नो
सिोकािलाई संगभठत ि व्यवक्तस्थत रुपमा अभिव्यि गनण सक्दछन्।
➢ प्रजातन्त्र ि भवभिको शासनलाई प्रविण न गनण महत्वपूर्ण िुभमका भनवाण ह गने नागरिक
समाजले सावणजाभनक नीभतलाई प्रिाभवत पाने है भसयत िाख्िछ।
➢ औपचारिक ि अनौपचारिक गिी नागरिक समाजलाई िु ई प्रकािमा वगीकिर् गनण
सभकन्छ। प्रचभलत कानुन बमोभजम िताण िएका नागरिक समाजलाई औपचारिक वा

3
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

संगभठत नागरिक समाज िभनन्छ। िने औपचारिक रुपमा िताण निएका समुहलाई
अनौपचारिक नागरिक समाजको रुपमा बुझ्न सभकन्छ ।

नागरिक समाज ि गैि सिकािी संस्था बीच यिन्नर्ा

➢ सिकाि ि बजाि संयन्त्र बाहे क तेस्रो (Third Sector) को रुपमा नागरिक समाज ि
गैि सिकािी क्षेत्र िहने गिण छ। आम रुपमा गैिसिकािी संस्था ि नागरिक समाजलाई
समानाथी शब्दको रुपमा प्रयोग गने गरिएतापभन यी िु ई बीचको भिन्नतालाई िे हाय
बमोभजम उल्लेख गनण सभकन्छः
➢ नागरिक समाज गैि सिकािी संस्था िन्दा बृहत हुन्छ। गैिसिकािी संस्था
नागरिक समाजको एउटा अंग मात्र हो
➢ नागरिक समाज औपचारिक ि अनौपचारिक िु वै प्रकािको हुन्छ। प्रचभलत
कानुनको आिािमा िताण हुनु अभनवायण छै न ति गैिसिकािी संस्था अभिकाि
प्राप्त भनकायमा िताण िई औपचारिक रुपमा मात्र संचालन गरिन्छन्।
➢ नागरिक समाज जनता तथा आफ्नो समुहप्रभत मात्र उत्तििायी हुन्छन् ति
गैिसिकािी संस्था सिकाि, िाता, स्थानीय तह ि जनताप्रभत उत्तििायी
हुन्छन्।
➢ सबै नागरिक समाज गैिसिकािी संस्था होइनन् ति सबै गैि सिकािी संस्था
नागरिक समाज हुन्।

नागरिक समाजका यविेषर्ाहरु

➢ स्वैक्तिक संगठन
➢ स्वायत्त संस्था
➢ प्रजाताक्तन्त्रक व्यवस्थापन
➢ सामूभहक कायण
➢ भनिन्ति आन्दोलन
➢ सहिाभगतामूलक संगठन
➢ मुनार्ा िभहत संगठन
➢ सिस्यमा आिारित समाज
➢ सावणजभनक इिाको भवभविता

4
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

नागरिक समाजको बगीकिण /स्वरुप

➢ टर े ड युभनयन
➢ भहत समुह
➢ पेसागत संघसंस्थाहरु
➢ िाभमणक संघसंस्थाहरु
➢ सहकािी संघसंस्थाहरु
➢ भवद्याथी युभनयनहरु
➢ सां स्कृभतक संगठनहरु
➢ स्थानीय क्लबहरु
➢ खेलकुिसम्बन्धी संगठनहरु
➢ सामुिाभयक स्वास्थ्य सम्बन्धी संगठनहरु
➢ सामुिाभयक भशक्षासम्बन्धी संगठनहरु
➢ मानव अभिकाि सम्बन्धी संगठनहरु
➢ पहिे िाि संघसंस्थाहरु
➢ अनौपचारिक सामुिाभयक समुहहरु ।

नागरिक समाजको आवश्यकर्ा /महत्व

➢ सिकािलाई जनताप्रभत उत्तििायी बनाउन

➢ सुशासन अभिबृक्तिमा पहिे िािको िुभमका भनवाण ह गनण
➢ सामाभजक जागिर् ि परिचालन गनण
➢ जनआवाजको किि गिी सिकाि समक्ष पुर्याउन
➢ लोकतन्त्रको सुदृढीकिर्का लाभग वकालत गनण
➢ मानव अभिकािको संिक्षर् ि संविण न गनण /गिाउन
➢ भ्रष्ट्ाचाि भविोिी अभियानलाई सशि बनाउन
➢ उपिोिा भहत संिक्षर् गनण
➢ कमजोि ि भनमुखाको आवाज बुलन्द गनण
➢ सिकािका िाम्रो कामको पैिवी ि गलत कामको खबििािी गनण
➢ कानूनको शासन स्थाभपत गनण /गिाउन
➢ वाताविर् संिक्षर् तथा भिगो भवकास

5
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

➢ द्वन्द्व व्यवस्थापन ि शाक्तन्त पुनस्थाण पना गनण ।

यवकासमा नागरिक समाजको िूयमका

➢ जन आवाज ि भवकासको आवश्यकतालाई सिकािसम्म पुर्याउने,

➢ भवकास प्रभियालाई जनमुखी ि न्यायपूर्ण बनाउन िूभमका खल्ने,
➢ लोकति, कानूनको शासन, मानव अभिकाि ि सुशासनको वकालत गने,
➢ भवकासमा नागरिक सहिाभगता बढाउन जागिर् ल्याउने,
➢ भवकासमा सामाभजक परिचालनको आिाि भनमाण र् गने,
➢ भवकास प्रभियालाई भ्रष्ट्ाचाि ि अभनयभमततािभहत बनाउन आवाज उठाउने,
➢ सावणजभनक नीभत/भवकास सम्बन्धी नीभत भनमाण र्मा िचनात्मक िूभमका भनवाण ह गने,
➢ कमजोि ि भनमुखाको आवाज बुलन्द गने,
➢ वाताविर् संिक्षर् ि भिगो भवकासमा योगिान पुर्याउने,
➢ भववाि समािान ि द्वन्द्व व्यवस्थापनमा सहयोग पुर्याउने ।

नागरिक समाजका पुस्ताहरु

पभहलो पुस्ताः िाभमणक ि मानवीय सहयोगमा समभपणत संस्थाहरु

िोस्रो पुस्ताः सामुिाभयक भवकासमा समभपणत संस्थाहरु

तेस्रो पुस्ताः समन्याभयक ि भिगो भवकास तर्ण लभक्षत संस्थाहरु

चौथो पुस्ताः मानव अभिकाि सम्बन्धी वकालत गने

पाचौ पुस्ताः द्वन्द्व व्यवस्थापन तथा शाक्तन्त स्थापनाका लाभग भियाशील संस्थाहरु।

नेपालमा नागरिक समाज सम्बद्ध सबल पक्षहरु

संभविान, कानुन तथा योजना प्रर्ालीमा समेत Space ओगट् न सर्ल नेपालको नागरिक
समाज सम्बि सबल पक्षहरु लाई िे हाय बमोभजम उल्लेख गनण सभकन्छ।

➢ शासकीय प्रर्ाली रुपान्तिर्मा योगिान

➢ नागरिक तथा िाजभनभतक सशक्तिकिर्को वकालत गिे को
➢ अभनयभमतता ि भ्रष्ट्ाचाि भविोभि अभियान संचालन
➢ कमजोि ि भनमुखको पक्षमा वकालत

6
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

➢ सिकािलाई जनताप्रभत जवार्िे ही बनाउन िबाब

➢ जनमुखी कानुन ि नीभत भनमाण र्का लाभग िबाब
➢ भवकासात्मक कायण ि वाताविर् संिक्षर्का लाभग िबाब भसजणना।

नेपालमा नागरिक समाज सम्बद्ध दु बतल पक्षहरु

➢ नागरिक समाजको मुल्य मान्यताबाट भवचभलत

➢ सामाभजक स्वाथण िन्दा पभन व्यक्तिगत स्वाथण प्रेरित
➢ सिकािका काम कािवाहीको स्वि आलोचना गनण नसक्नु
➢ नागरिक समाजका गभतभवभि भवकेक्तन्द्रत नहुनु
➢ नागरिक समाज भित्र आन्तरिक प्रजाताक्तन्त्रक अभ्यासको कमी
➢ नागरिक समाजका भियाकलापहरुमा आभथणक पाििभशणताको कमी
➢ िातृभनकायको भनिे शन बमोभजम संचालन हुनु ।

नागरिक यिक्षाको परिचि

➢ नागरिकलाई िाजनीभतक, आभथणक, सामाभजक, भवकास तथा नैभतक आिािभशलाका

भवियमा जानकािी गिाई उसलाई असल नागरिकका रुपमा स्थाभपत गनण सहयोग
पुर्याउने ज्ञानलाई नागरिक भशक्षा िभनन्छ।
➢ नागरिकहरुलाई आफ्नो अभिकाि, कतणव्य ि िाभयत्व प्रभत सचेत तुल्याउन प्रिान
गरिने ज्ञान नै नागरिक भशक्षा हो।
➢ यो नागरिकहरुमा स्वयम् व्यवस्थापन, स्वयम् भनर्णय ि स्वयम् भनयन्त्रर्को भनमाण र्
गने प्रभिया हो।
➢ नागरिक भशक्षाकै माध्यमबाट असल समाज ि िाष्ट्र भनमाण र् हुने िएकाले यसलाई
Course of Civilization अथवा Process of Schooling पभन िभनन्छ।
➢ लोकतक्तन्त्रक समाजमा नागरिक ि सिकािबीचको सम्बन्धको भनमाण र् नागरिक
भशक्षाका माध्यमबाट हुने गिण छ। यसथण नागरिक भशक्षा ि लोकतन्त्रको घभनष्ठतम्
सम्बन्ध छ।
➢ नागरिक भशक्षाले नागरिकहरुलाई लोकतन्त्र तथा भवकासको बािे मा जानकाि
तुल्याउने िएकाले यसलाई Democratic learning पभन िभनन्छ।

नागरिक चेर्नाको (Civil Sense) को परिचि

7
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

➢ नागरिकहरुमा िाजनीभतक आभथणक, सामाभजक, भवकास तथा नैभतक

आिािभशलाका पक्षमा जागृत सचेतनालाई नागरिक चेतना िभनन्छ।
➢ नागरिकको िाज्यसंगको सम्बन्धबािे ज्ञान हाभसल िएको अवस्था नै नागरिक
चेतना हो।
➢ यो नागरिकहरुमा अभिकाि, कतणव्य ि भजम्मेवािी बोि िएको क्तस्थभत हो।
➢ नागरिक भशक्षाको माध्यमबाट नागरिकहरुमा चेतना अभिबृक्ति गनण सभकन्छ।
➢ नागरिक व्यवहािलाई साथणक बनाउनका लाभग नागरिक सचेतनाको आवश्यकता
पिण छ।

नागरिक यिक्षा /चेर्नाको उद्दे श्य/आवश्यकर्ा/महत्व

➢ असल िाज्य, असल समाज ि असल नागरिक भनमाण र् गनण

➢ नागरिकहरुमा कतणव्य पिायर्ताको भवकास गनण
➢ नागरिकहरुमा सच्चारित्रता ि इमान्दारिताको भवकास गनण
➢ अभिकाि ि कतणव्य बािे सचेत तुल्याउन
➢ प्रजाताक्तन्त्रक परिपाटी बािे जानकाि तुल्याउन
➢ िाज्य संयन्त्रप्रभत भवश्वास जागृत गिाउन
➢ नागरिकहरुमा आलोचनात्मक चेतको भवकास गनण
➢ सिकािी संयन्त्रलाई उत्तििायी ि भजम्मेवाि बनाउन
➢ सामाभजक सहसम्बन्ध ि सद्भाव बढाउन
➢ नागरिकहरुलाई िाजनीभतक ि कानूनी भविामा ज्ञान भिलाउन
➢ गलत भियाकलापहरु प्रभत खबििारि गनण
➢ शासन प्रर्ालीका समग्र पक्षहरुमा नागरिक सहिाभगता बढाउन ।

नागरिक यिक्षाका यसद्धान्तहरु

➢ सामुिाभयकताको भसिान्त
➢ मानवअभिकािको भसिान्त
➢ नैभतकताको भसिान्त

8
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

➢ सहयोगको भसिान्त
➢ कानूनी िाज्यको भसिान्त
➢ उत्तििाभयत्वको भसिान्त
➢ भनष्पक्षताको भसिान्त
➢ सचेतताको भसिान्त
➢ सहिाभगताको भसिान्त
➢ स्वशासनको भसिान्त

नागरिक यिक्षा /चेर्नाका आिामहरु

िाजनीयर्क आिामहरु

➢ िाज्य व्यवस्था बािे जानकािी

➢ स्वि िाजनीभतक प्रभतस्पिाण
➢ लोकताक्तन्त्रक आचिर्
➢ िाजनीभतक इमान्दारिता
➢ भवभिको शासन
➢ असल शासन
➢ अभिकाि ि िाभयत्व बोि

सामायजक आिाम

➢ सामाभजकीकिर्
➢ िेििाविभहत वाताविर्
➢ सामाभजक सभहष्णुता ि एकता
➢ समतामुलक समाज भनमाण र्

नैयर्क आिाम

➢ नैभतक आचिर्
➢ अरुको िावनाको किि ि सम्मान
➢ सच्चारित्रता ि इमान्दािीता
➢ िातृत्व, प्रेम
➢ भवश्व बन्धुत्वको िावना
9
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

सांस्कृयर्क आिाम

➢ िािा साभहत्यको जोगेनाण

➢ कला, संस्कृभतको बचावट
➢ ऐभतहाभसक / पुिाताक्तत्वक सम्पिाको संिक्षर्
➢ सां स्कृभतक सम्पिाको संिक्षर्
➢ सां स्कृभतक बहुलवािको भवकास

यवकासात्मक आिाम

➢ सहिाभगतामुलक भवकास प्रभिया

➢ भिगो भवकास तथा वाताविर् संिक्षर्
➢ नभतजामुलक भवकास
➢ साझेिािी भवकास

{नोटः नागरिक भशक्षामा समावेश हुने भवियवस्तु सोिे पभन यभह लेख्ने}

नागरिक यिक्षा प्रदान गने र्रिकाहरु

१ औपचारिक र्रिकाहरु

➢ भवद्यालय तथा कलेजका पाठ् यिममा समावेश गिे ि

➢ भवद्यालय तथा कलेजले गने अभतरिि भियाकलापको माध्यमबाट
➢ औपचारिक भकभसमले गोष्ठी, ताभलम संचालन गिे ि

२ अनौपचारिक र्रिका

➢ घि,परिवाि ि समुिायबाट
➢ पुस्तकालय एवं िाभमणक कायणिमहरुबाट
➢ पत्रपभत्रका तथा संचाि माध्यमहरुबाट
➢ अनौपचारिक/प्रौढ भशक्षा

नागरिक यिक्षा/चेर्नाका बाहकहरु

➢ भशक्षर् संस्थाहरु
➢ सिकािी भनकायहरु

10
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

➢ संचाि माध्यमहरु
➢ सामुिाभयक तथा गैिसिकािी संस्थाहरु
➢ अनौपचारिक भशक्षा केन्द्रहरु
➢ सामुिाभयक सहिाभगता
➢ छलर्ल ि अन्तिभिया
➢ सचेतनामुलक अभियानहरु

नागरिक यिक्षा/चेर्नाको क्षेत्र(Scope)

नागरिक भशक्षाले सावाणजभनक जीवनमा व्यक्तिको आचिर् ि िुभमकालाई मयाण भित, सचेत,
सभिय ि स्वाभिन बनाउन सहयोग पुर्याउछ। यसको Scope लाई िे हाय बमोभजम उल्लेख
गनण सभकन्छ।

• वैयक्तिक अभिकािः नागरिकका नैसभगणक अभिकाि बािे सचेतना

• वैयक्तिक िाभयत्वः नागरिकले समाजमा ि िाज्यप्रभत भनवाण ह गनुणपने िाभयत्व बािे
जानकाि
• िाज्यको िाभयत्वः िाज्यको िाभयत्वका सम्वन्धमा सचेतना भवस्ताि
• कानून ि भनयमः कानूनी भविय बािे जानकािी
• सामाभजक भविोिािाि सन्तुलनः सामाभजक चाहना ि मुल्यमान्यताबीच सन्तुलन ि
एकता कायम
• सां स्कृभतक बहुलबािः अकाण को संस्कृभतलाई मान्यता ि सम्मान
• नकािात्मक समाभजक मुल्यमान्यता ित्काउनेः सामाभजक कुरिभत ि कुप्रथाको अन्त्य
।

नेपालमा नागरिक यिक्षा सम्वन्धी सबल पक्षहरु

➢ संभविानमा नागरिकका मौभलक हक ि कतणव्य उल्लेख गरिएको छ।

➢ भवद्यालयका पाठ् यिमहरुमा सामाभजक भशक्षा ि नैभतक भशक्षा समावेश
➢ प्रत्येक नागरिकलाई िाज्यबाट आिाििुत तहसम्मको भशक्षा अभनवायण ि भनशुल्क तथा
माध्यभमक तहसम्मको भशक्षा भनशुल्क पाउने संवैिाभनक ग्यािे न्टी
➢ सिकािी भनकायबाट नागरिकहरुलाई आिाििुत सू चना सम्प्रेिर् गने गरिएको छ
➢ आम संचाि जगत् को सभियता
➢ गैिसिकािी संस्था ि नागरिक समाजबाट सचेतनामुलक अभियान संचालन
11
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

➢ नागरिक भशक्षा ( मतिाता भशक्षा) का लाभग िाजनीभतक सभियता

➢ अनौपचारिक ि प्रौढ भशक्षाको व्यवस्था

नेपालमा नागरिक यिक्षा/ सचेर्ना सम्बद्ध समस्याहरु

➢ नागरिकहरु आफ्नो िाभयत्व ि कतणव्य प्रभत सचेत नहुनु

➢ वयस्कहरुमा िाजनीभतक उिाभसनता िे खा पनुण
➢ समयानुकुल नागरिक भशक्षा प्रिान गनण नसक्नु
➢ नागरिकहरुमा स्वि आलोचनात्मक चेतनाको अिाव
➢ आम नागरिकहरुलाई कानूनी भवियबािे यथेष्ट् ज्ञान नहुनु
➢ नागरिक भशक्षा अव्यवक्तस्थत हुनु साथै िभलय भशक्षामा रुपान्तिर् हुनु
➢ भवद्यालय एवं कलेजका पाठ् यिमहरुमा पयाण प्त मात्रामा नैभतक भशक्षा समावेश नहुनु
➢ नागरिक भशक्षा सम्भ्रान्त वगणको मात्र हो िन्ने भ्रम
➢ आफ्नो भवचाि जबिजस्ती लाि् न खोज्ने प्रवृभत (बन्द/हड् ताल )
➢ असल िाजनीभतक संस्काि एवमं Pioneer Celebrity को अिाव
➢ अकाण को भवचाि सम्मान गने प्रवृभत्तमा ह्रास
➢ नागरिक समाज एवमं गैिससको कमजोि िू भमका
➢ पूवाण ग्राही एवं भविाभजत संचाि जगत्

समस्या सामाधानका उपािहरु

➢ नागरिकहरुलाई आफ्नो अभिकाि ि कतणव्यप्रभत सचेत ि भजम्मेवाि तुल्याउने

➢ असल िाजनीभतक संस्कािको भवकास गने
➢ नागरिकहरुमा पयाण प्त िाजनीभतक चेतनाको भवकास गने
➢ समय सान्दभिणक नागरिक भशक्षा प्रिान गने
➢ नागरिकहरुलाई सामाभजक, िाजनीभतक, भवकासात्मक गभतभवभिबािे जानकाि
तुल्याउने
➢ नागरिकहरुमा स्वि आलोचना गने परिपाटी भवकास गने
➢ नागरिकहरुलाई कानूनी ि शासकीय भवियवस्तु बािे जानकाि तुल्याउने
➢ भवद्यालय एवमं कलेजका पाठ् िममा यथेष्ट् मात्रामा नैभतक भशक्षा समावेश गने
➢ सबै व्यक्ति/ नागरिकहरुलाई आिाििुत भशक्षा अभनवायण रुपमा प्रिान गने
➢ अरुको भवचाि सम्मान गने परिपाटीको भवकास गने

12
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

➢ नागरिक समाज ि गैससको िुभमका सबलीकिर् गने

➢ संचाि क्षेत्रको प्रिावकारिता अभिवृक्ति गने
➢ अनौपचारिक भशक्षा, अभियानहरुको प्रिावकािीता बढाउने

यवगर्मा सोयधएका प्रश्नहरू

१. नेपालमा नागरिक भशक्षाको महत्वबािे चचाण गनुणहोस् । ५

२. नागरिकका िाभयत्व िन्नाले के बुभझन्छ ? नेपालको संभविानमा नागरिकका िाभयत्व
सम्बन्धमा के उल्लेख गरिएको छ ? १०
३. नागरिक भशक्षा िनेको के हो ? छोटकिीमा लेख्नुहोस् । ५
४. नागरिक समाज िनेको के हो ? यसका प्रमुख भवशेिताहरू उल्लेख गनुणहोस् । ५
५. नागरिक भशक्षा िनेको के हो ? नागरिक भशक्षाको महत्व बािे चचाण गनुणहोस् । ५
६. नागरिक समाजका िाभयत्वहरू के के हुन ? लेख्नुहोस् । ५
७. िे श भवकासका लाभग नागरिक समाजले खेल्ने िूभमका लेख्नुहोस् ।

सर्लताको शुिकामना

13
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

२.४ कानूनको अर्थ र महत्व

-हरिचन्द्र जोशी

कानूनको अर्थ/पररभाषा

• समाजमा न्याय तथा सुव्यवस्था कायम गर्नका लागग िाज्यको सम्प्रभुद्वािा गर्मानण गरिएका
गर्यमहरुको संग्रह र्ै कार्ूर् हो ।
• िाज्य व्यवस्थालाई संचालर् गर्न, र्ागरिकहरुको हक अगिकािको गसजनर्ा ि सुिक्षा गर्न, मार्वीय
व्यवहािलाई गर्र्दे गशत गिी गर्न हुर्े ि गर्न र्हुर्े काम तथा सो को उल्लंघर्मा र्दण्ड तथा सजायको
व्यवस्था गर्न िाज्यद्वािा लागु गरिएको वैिागर्क गलखत र्ै कार्ूर् हो ।
• कार्ूर् कुर्ै पगर् समुर्दायको िाजर्ीगतक प्रणालीले स्थापर्ा गर्न खोजेको समाजको आर्दशनबाट
गर्र्दे गशत हुन्छ । यो सामागजक गर्यन्त्रणको माध्यम हो ।
• कार्ूर् न्याय प्राप्तिको औपचारिक ि प्रभावकािी सािर् हो ।
• कार्ूर्ले िाज्य संचालर् गर्े पद्दगत गर्िानिण गर्दन छ ।
• कार्ूर्को परिपालर्ा गर्ुन सबैको कतनव्य हुन्छ ि यसको उल्लंघर् कार्ूर् बमोगजम र्दण्डर्ीय हुन्छ ।

कानूनका विशेषताहरु

• कार्ूर् सावनभौम गर्कायबाट जािी गरिन्छ ।

• कार्ूर्मा बाध्यात्मक शप्ति अन्तगर्नगहत हुन्छ ।
• कार्ूर् परिवतनर्शील हुन्छ ।
• समार् कार्ूर्को प्रयोगमा समार् व्यवहाि हुन्छ ।
• कार्ूर्को अर्गवज्ञता क्षम्य हुर्दै र् ।
• कार्ूर्को अप्तन्तम व्याख्या न्यागयक गर्कायबाट हुन्छ ।
• कार्ूर्ले अगिकाि ि र्दागयत्व गर्िानिण गर्दन छ ।
• कार्ूर्ले िाज्यसंचालर् पद्दगत गर्िानिण गर्दन छ ।
• कार्ूर्को अवज्ञा र्दण्डर्ीय हुन्छ ।
• कार्ूर्ले अगसगमत अगिकािलाई गर्यन्त्रण गर्दन छ ।

कानूनका प्रकारहरु

• िागरिय कार्ूर् ि अन्तिागरिय कार्ूर्

• सावनजगर्क कार्ूर् ि गर्जी कार्ूर्
• संवैिागर्क कार्ूर् ि सामान्य कार्ूर्
• मूल कार्ूर् ि सहायक कार्ूर्

1
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

असल कानूनमा हुनु पने गुणहरु

असल एवं आर्दशन कार्ूर्मा र्दे हाय बमोगजमका गुणहरु अन्तिगर्गहत हुन्छर्् ।

• व्यापक जर्सहभागगतामा गर्मानण हुर्ुपर्दन छ ।

• लचक/संशोिर् गर्न सगकर्े हुर्ुपर्दन छ ।
• बाध्यकािी शप्ति हुर्ुपर्दन छ ।
• समयार्ुकुल परिवतनर् गर्न सगकर्े (गगतशील)हुर्ु पर्दन छ ।
• व्यवहारिक एवं कायानन्वयर्योग्य हुर्ुपर्दन छ ।
• सामागजक न्यायमा आिारित हुर्ु पर्दन छ ।
• अन्य प्रचगलत कार्ूर्संग र्बागिर्े गकगसमको हुर्ुपर्दन छ ।

कानूनको महत्व/आिश्यकता

• सामागजक व्यवहािलाई मयानगर्दत बर्ाउर्

• गवगिको शासर् स्थागपत गर्न
• वैयप्तिक स्वतन्त्रता तथा अगिकािको संिक्षण गर्न
• र्ागरिकहरुलाई अगिकाि ि कतनव्यप्रगत सजग गिाउर्
• समाजमा शाप्तन्त, सुव्यवस्था तथा अमर्चयर् कायम गर्न
• शप्ति ि अगिकािको र्दु रुपयोगलाई गर्िाकिण गर्न
• र्दण्ड सजायको माध्यमबाट गैिकार्ूर्ी कायन गर्यन्त्रण गर्न
• र्दण्डहीर्ताको अन्त्य गिी असल शासर्को प्रवर्द्न र् गर्न
• अगसगमत अगिकाि तथा तजगबगज अगिकाि गर्यन्त्रण गर्न
• सामागजक न्यायमा आिारित न्यायपूणन समाज एवम् िारि गर्मानण गर्न ।

अभ्यासका लागग प्रश्नहरू

१. कार्ूर्लाई परिभागित गर्दै यसका प्रकािहरू उल्लेख गर्ुनहोस् ।

२. असल कार्ूर्मा हुर्ुपर्े गुणहरू उल्लेख गर्ुनहोस् ।
३. कार्ूर्को महत्वबािे चचान गर्ुनहोस् ।

2
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

२.४ कानूनका स्रोतहरू र नजीर

-हरिचन्द्र जोशी

कानूनका स्रोतहरु (Sources of Law)

• कानूनको स्रोत कानून कहााँबाट वा कसिी उत्पन्न भयो ि कसिी वैधता प्राप्त गर्यो
भन्ने कुिासाँग सम्बन्धित छ ।
• जहााँबाट कानूनको उत्पत्ति, त्तनत्तित वा प्रादु भााव हुन्छ, त्यसैलाई कानूनको स्रोत
भत्तनन्छ ।
• कानूनका स्रोतहरुलाई प्राथत्तिक ि त्तितीय स्रोत गिी छु ट्याउन सत्तकन्छ । प्राथत्तिक
स्रोत अन्तगात त्तवधायन, नजीि, प्रथा, न्यात्तयक आदे श तथा अन्तिात्तरिय
सन्धिसम्झौताहरु पदा छन् भने त्तितीय स्रोत अन्तगात धिाग्रन्थहरु, ऐत्ततहात्तसक
दस्तावेजहरु, कानूनत्तवद् हरुका लेख िचना, त्तवशेषज्ञका िाय तथा त्तवदे शी अदालतका
त्तनर्ायहरु पदा छन् ।

विधायन (Legislation)

• Direct source of law

• त्तवधात्तयकाले त्तनिाार् गने कानूनलाई त्तवधायन भत्तनन्छ ।
• िाज्यको त्तवधात्तयकी अंग ि उसले प्रत्यायोजन गिे को अत्तधकाि अन्तगात अन्य
त्तनकायिािा त्तनत्तिात कानूनलाई सिग्रिा त्तवधायन भत्तनन्छ ।
• त्तवधायनलाई कानूनका अन्य िोतहरुले प्रत्ततस्थापन गने नसक्ने भएकाले यो कानूनको
आत्तधकारिक स्रोत हो ।
• यो सवोच्च त्तवधायन ि अधीनस्थ/प्रत्यायोत्तजत त्तवधायन गिी दु इ प्रकािको हुन्छ ।
त्तवधात्तयका आफैले बनाउने कानूनलाई सवोच्च त्तवधायन ि त्तवधात्तयकाले प्रत्यायोजन
गिे को अत्तधकाि बिोत्तजि अन्य त्तनकायले त्तनिाा र् गने कानूनलाई अधीनस्थ त्तवधायन
भत्तनन्छ ।

विधायनको महत्व/विशेषता

1
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• त्तवधात्तयकािािा सियानुकुल संशोधन ि खािे ज गना सत्तकने भएकाले

• व्यापक छलफल गिे ि त्तनिाा र् हुने भएकाले
• जनताको भावना प्रत्ततत्तबन्धम्बत हुने
• जनप्रत्ततत्तनत्तधिािा त्तनिाा र् गरिने
• सिल ि स्पर हुन्छ
• प्रत्यायोजनको अभ्यास गना सत्तकने
• सावाजत्तनक रुपिा सबैले थाहा पाउने गिी प्रकाशन हुने ।

नजीर (Precedent)

❖ Judge made law

❖ िुद्दािात्तिलाको िोहिा सवोच्च न्यायालयिािा प्रत्ततपात्तदत कानूनी त्तसद्धान्तलाई नजीि
भत्तनन्छ ।
❖ यो अदालती व्याख्यािािा त्तसत्तजात कानून हो ।
❖ नजीिलाई त्यसै त्तवषयिा प्रत्ततपात्तदत अको नजीि वा त्तवधात्तयकी कानूनले त्तवस्थात्तपत
नगिे सम्म कानून सिह िान्य हुन्छ ।
❖ Common Law System अवलम्बन गिे का िुलुकहरूिा नजीि स्वतन्त्र अन्धस्तत्व ि
कानूनको िहत्वपूर्ा स्रोतको रूपिा िहन्छ भने Continental/Civil Law System
ले नजीिलाई धेिै िहत्व त्तदाँदैन ि बिनकािी पत्तन िान्दै न ।
❖ यसले एउटै प्रकृत्ततका िुद्दाहरूिा एउटै खालको त्तनर्ाय होस् भन्ने िान्यता िाख्दछ ।
❖ नेपालको संत्तवधानको धािा १२८(४) िा िुद्दा िात्तिलाको िोहिा सवोच्च अदालतले गिे को
संत्तवधान ि कानूनको व्याख्या वा प्रत्ततपादन गिे को कानू नी त्तसद्धान्त सबैले पालना गनुा
पने भनी उल्लेख छ ।
❖ नजीि हुनका लात्तग
➢ त्तनर्ाय गना पाउने सक्षि अदालत हुनुपदा छ ।
➢ त्तववादग्रस्त कानूनी प्रश्निा त्तनर्ाय भएको हुनुपदा छ ।
➢ नयााँ कानूनी त्तसद्धान्त प्रत्ततपादन भएको हुनुपदा छ ।
➢ बिनकािी शन्धि भएको हुनुपदा छ ।

2
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

नजीरको महत्व

❖ सियानुकुल कानून त्तनिाार् हुन्छ ।

❖ न्यायधीशबाट त्रुटीपूर्ा व्याख्या हुनबाट बचाउाँ छ ।
❖ न्याय ि न्यात्तयक त्तसद्धान्तको त्तनिन्तिता िहन्छ ।
❖ तत्कालीन कानूनी रििता पुिा गदा छ ।
❖ पक्षपात ि गैिकानूनी कायालाई िोक्न सघाउाँ छ ।
❖ अदालतको सिय ि त्तिहेनतको बचत हुन्छ ।
नजीरको आलोचना

❖ यो rigid हुन्छ ।
❖ यसले न्यायधीशलाई कानून त्तनिाार् गने अत्तधकाि त्तदन्छ ।
❖ कत्ततपय िुद्दािा नजीिको त्तसद्धान्त पिा लगाउन कठीन हुन्छ ।
❖ शन्धिपृथकीकिर्को त्तसद्धान्त त्तवपरित ।
नजीरका प्रकार

नजीिको आत्तधकारिताको आधाििा (By the Authority of Precedent)

आत्तधकारिकताको आधाििा नजीिलाई आत्तधकारिक नजीि (Authoritative

Precedent) ि अनुनयात्मक नजीि (Persuasive Precedent) गिी दु ई प्रकाििा
त्तवभाजन गना सत्तकन्छ । िातहतका अदालतका लात्तग कानून सिह बिनकािी शन्धि भएका
िात्तथल्लो अदालतका त्तनर्ायहरू आत्तधकारिक नजीि हुन भने अनुनयात्मक नजीि अत्तनवाया
रूपिा पालना गनुा पने प्रकृत्ततको हुाँ दैन, न्यायधीषले त्तवचाि गिी स्वेच्छाले पालना भने गना
सक्छन । त्तवदे शी अदालतका त्तनर्ायहरू, सवोच्च अदालतको संयुि इजलासको त्तनर्ाय पूर्ा
इजलासका लात्तग वा सिान तहको एउटा अदालतको त्तनर्ाय अको अदालतको लात्तग
अनुनयात्मक नजीि हुनसक्छ ।

प्रत्ततपात्तदत त्तनयिको स्वभावको आधाििा (By the nature of creating rule)

3
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

यस आधाििा नजीिलाई िौत्तलक नजीि (Original precedent) ि घोषर्ात्मक नजीि

(Declaratory Precedent) गिी दु ई प्रकाििा त्तवभाजन गना सत्तकन्छ । नयााँ कानूनी
त्तसद्धान्तको प्रत्ततपादन हुने नजीिलाई िौत्तलक नजीि भत्तनन्छ भने नयााँ त्तसद्धान्तको प्रत्ततपादन
नगिी पत्तहले दे न्धख नै स्थात्तपत त्तसद्धान्तलाई नै घोषर्ा गरिने नजीिलाई घोषर्ात्मक नजीि
भत्तनन्छ।

प्रथा (Custom)

❖ Living law of the society

❖ िानवीय चेतनािािा सवासम्मत रुपिा स्वीकाि गिे ि अवलम्बन गरिएका िानवीय
व्यवहािलाई प्रथा भत्तनन्छ ।
❖ प्राचीन काल दे न्धख िानव सिुदायिा प्रचलनिा िहे को अभ्यस्त व्यवहाि प्रर्ाली नै प्रथा
हो ।
❖ यो कानूनको सवाप्राचीन रुप हो ।
❖ त्तवधात्तयकाले प्रथालाई कानूनको स्वरुप नत्तदएसम्म यसलाई कानूनको रुपिा दजा गना
सत्तकदै न् ।
❖ प्राचीनता, त्तनिन्तिता, अनुकूलता, तकासंगतता, अत्तनवायाता, त्तवधात्तयकी कानून ि
सावाजत्तनक नीत्तत अनुकूल, शान्धन्तपूर्ा उपभोग जस्ता पूवाशताहरु पूिागिे पत्तछ िात्र प्रथाले
कानूनी है त्तसयत प्राप्त गदा छ ।

न्यावयक आदे शहरु

कत्ततपय त्तवषयिा अदालतले त्तदएका आदे शहरुलाई पालना गदै कानून त्तनिाा र् हुने गिे का
छन् । वाताविर् संिक्षर् हुने गिी कानून बनाउन, ित्तहलालाई पुरुष सिह सिान अत्तधकाि
प्रदान गना त्तवगतिा अदालतबाट भएका आदे शलाई यसको उदाहिर्को रुपिा त्तलन
सत्तकन्छ ।

अन्तरावरिय सन्धी सम्झौताहरु: अन्तिात्तरिय स्तििा िाज्यले गिे का सिी सम्झौताहरु पत्तन
कानूनको स्रोतको रुपिा िहे का हुन्छन् ।

4
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

विगतमा सोवधएका प्रश्नहरू

१. कानूनका स्रोतहरू उल्ले ख गनुाहोस् ।

२. व्यवस्थात्तपकाबाट त्तनत्तिात कानूनलाई त्तकन अरू कानून भन्दा िहत्वपूर्ा िात्तनन्छ ?

5
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

२.६ कानूनी राज्यको अवधारणा र महत्व

-हरिचन्द्र जोशी

कानूनी राज्य/कानूनको शासनको पररचय

• Rule of Law is quite different from rule by law.

• कानूनी िाज्य कानूनको स्वेच्छाचािी प्रयोगको विरुद्धमा मानितािादी ि
अविकािकमीहरुले अवि सािे को अििािणा हो । यसलाई आिुवनक िाज्य प्रणालीले
महत्वपूणण शासकीय मान्यताको रुपमा स्वीकाि गिे को छ ।
• कानून भन्दा माथी कुनै पवन व्यक्ति, संस्था िा समूदाय हुन सक्दै न ि िाज्य वभत्रको
जुनसुकै शक्ति पवन कानूनको अिीनमा हुनुपदण छ भन्ने मान्यता नै कानूनको शासन
हो ।
• कानूनको सिोच्चता, कानूनभन्दा माथी कोवह पवन निहने, कानूनको दृविमा सबै
समान िहने तथा कानूनको न्यावयकता (Justness of Law) को अिस्था नै
कानूनको शासन हो ।
• सि आइभि जेवनङ् सका अनुसाि कानूनको शासन अन्तगणत प्रथमतः सम्पूणणतया
िाज्य कानूनद्वािा वनयवमत गरिएको, दोस्रो, तानाशाही ि एकाविकाििादलाई
िोक्नका लावग शक्तिपृथकीकिणको वसद्धान्त अिलम्बन गरिएको ि तेस्रो, समानता
ि स्वतन्त्रताको अििािणा अंगीकाि गरिएको हुन्छ ।
• कानूनको शासनमा वनदे शात्मक ि संिक्षणात्मक पक्ष अन्तवनणवहत हुन्छ । वनदे शात्मक
पक्षमा कानूनले व्यक्तिलाई आचिणको पालना गनण भनी वनदे श गिे को हुन्छ भने
संिक्षणात्मक पक्ष अन्तगणत सिकािले कानून बमोवजम कायण गिोस् ि नागरिक
अविकािको संिक्षण गिोस् भन्ने अपेक्षा हुन्छ ।
• कानूनी िाज्यमा सबै प्रकािका स्वेच्छाचािी व्यिस्थाको अन्त्य गिी जनाविकािको
सुवनवितता गनण वसवमत सिकािको अििािणालाई व्यिहािमा उताने प्रयास गरिन्छ ।

कानूनको शासनको अवधारणा

• कानूनी िाज्यको अििािणाको सम्बन्धमा दाशणवनकहरुले मानि सभ्यताको

सुरुिातदे क्ति नै वचन्तन गनण थालेको पाइन्छ ।

1
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• इ.पू. ३५० वति ग्रीक दाशणवनक Aristotle ले कानूनको शासनबाट जनताको भलाई
हुन्छ ि शासक कानूनको वनयन्त्रणमा िहनुपदण छ भन्ने िािणा अवि सािे का वथए ।
• १३ औं शताब्दीमा ब्रेक्टनले िाजालाई कानूनले नै बनाएको हुनाले िाजा पवन
जनताको मातहत होइन कानून ि भगिानको अिीनमा िहनुपदण छ भन्ने विचाि अवि
सािे को पाइन्छ ।
• सन् १२१५ मा म्याग्नाकाटाणमा हस्ताक्षि गिी बेलायतका तत्कालीन िाजा जोनले
कानूनको मातहत बस्न स्वीकाि गिे का वथए ।
• सन् १६१० मा बेलायतका तत्कालीन वचफ जक्तिस लर्ण कोकले नागरिक
अविकािसम्बन्धी फैसलाको क्रममा न्यावयक वसद्धान्त प्रवतपादन गदै िाजा पवन
कानून अन्तगणत िहने उद् िोष गिे पवछ कानूनी िाज्यको औपचारिक व्याख्या हुन
पुग्यो ।
• सन् १६१६ मा बेलायतका तत्कालीन वचफ जक्तिस सि एर्िार्ण कोकले िाजा पवन
कानूनको अिीनमा िहनुपछण भनी िकालत गिे का वथए जसका कािण उनी
बिाण स्तीमा पिे का वथए ।
• सन् १७८७ मा जािी भई सन् १७८९ बाट लागू भएको अमेरिकी संवििानले कानूनी
िाज्यको अििािणालाई थप टे िा पुर्यायो ।
• कानूनको शासनलाई सुत्रबद्ध रुपमा व्यिक्तस्थत ढं गले जनसमक्ष पुर्याने श्रेय अंग्रेजी
कानूनका प्रोफेसि A.V. Dicey लाई जान्छ । उनले वदएका प्रिचनहरुको संग्रह गिी
सन् १८८५ मा An Introduction to the Law of Constitution नामक पुस्तक
सािणजवनक भएपवछ उनलाई कानूनको शासनको प्रवतपादकको रुपमा वलन थावलयो
।
• हालका वदनहरुमा प्रजाताक्तन्त्रक कानूनको मातहत िही शासन संचालन गने तथा
नागरिक अविकािको िक्षा गने पद्धवत अझ सशि ढं गले विकवसत भइिहे को छ ।

कानूनी राज्यका ववशेषताहरु

कानूनी िाज्यमा दे हाय बमोवजमका विशेषता िहन्छन् ।

• कानूनको सिोच्चता
• शक्ति पृथकीकिण, सन्तुलन ि वनयन्त्रण
• स्वेच्छाचािीताको शुन्यता
2
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• न्यावयक नजीिको वसद्धान्त अिलम्बन

• पिभािी कानून (Prospective Law)
• स्वतन्त्र न्यायपावलका
• कानूनको समान संिक्षण
• नागरिक सिोच्चता
• नागरिक स्वतन्त्रता
• मानि अविकािको प्रत्याभूवत

कानूनको शासनका वसद्धान्तहरु

Andrew Altman, Professor of Law, Georgia State University, USA, ले

कानूनको शासनको सम्बन्धमा ५ िटा वसद्धान्त प्रवतपादन गिे का छन् ।

१. सिकािले कानून भन्दा माथी िहे ि काम गनुण हुदै न् ।

२. स्पि परिभावषत कानून बमोवजम सिकािले शाक्तन्त ि व्यिस्था कायम गनुण पदण छ ।
३. सिकािले शाक्तन्त सुव्यिस्था कायम गदाण अिलम्बन गने कानूनका सम्बन्धमा
सािणजवनक जानकािी गिाउनु पदण छ ।
४. अवभयोग लागेका व्यक्तिलाई आफ्नो प्रवतिक्षा गने उवचत मौका वदनुपछण ।
५. सािणभौम जनताले संिैिावनक सिकाि स्थापना गनुण पने ि सो सिकािद्वािा वनवमणत
कानून पालना गनुणपने ।

कानूनको शासनमा A.V. Dicey को योगदान

कानूनको शासनलाई सुत्रबद्ध रुपमा व्यिक्तस्थत ढं गले जनसमक्ष पुर्याने श्रेय अंग्रेजी
कानूनका प्रोफेसि A.V. Dicey लाई जान्छ । उनले वदएका प्रिचनहरुको संग्रह गिी सन्
१८८५ मा An Introduction to the Law of Constitution नामक पुस्तक सािणजवनक
भएपवछ उनलाई कानूनको शासनको प्रवतपादकको रुपमा वलन थावलयो । र्ायसीका
अनुसाि कानूनको शासनमा दे हाय बमोवजमका गुणहरु िहनुपदण छ ।

❖ स्वेच्छाचारी शक्तिको अभाव

➢ शासन व्यिस्थामा स्ववििेकीय प्रिृवि हुनु हुदै न् ।
➢ मावनसहरु कानुनबाटमात्र शावसत हुनुपदण छ ।
➢ कानून उल्लंिन गिे मा मात्र दक्तित हुनुपदण छ ।
3
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

➢ दि सजाय अदालतबाट वनिाणिण गरिनुपदण छ ।

❖ कानूनको अगाडी सबै समान
➢ कानूनको अगार्ी सबै व्यक्ति ि िगण समान हुनुपदण छ ।
➢ कानून सबैलाई समान रुपमा लागू हुनु पदण छ ।
➢ कसैलाई पवन पदीय आिािमा वभन्न व्यिहाि गनुण हुदै न् ।
➢ कोही पवन व्यक्ति कानूनभन्दा माथी हुनु हुदै न् ।
❖ संववधान सामान्य कानूनको उपज
➢ संवििान संसद ि अदालती ब्याख्याको उपज हो ।
➢ व्यक्तिका अविकािबािे अदालतले ब्याख्या गदै जााँ दा संवििानको विकास हुन्छ ।
कानूनको शासनका पूववशतवहरु

कानूनको शासनले मूतणरुप पाउनका लावग दे हाय बमोवजमका पूिणशतणहरु आिश्यक पदण छन्
।

• वििेकसम्मत कानून
• आिविक वनिाण चन प्रणालीबाट जनप्रवतवनविको चयन
• शक्तिपृथकीकिणको व्यिस्था
• न्यावयक स्वतन्त्रता
• स्ववििेकीय अविकाि कम भएको कानूनी व्यिस्था
• जनसहभावगतामूलक कानून वनमाण ण प्रकृया ।

कानूनको शासनको महत्व

✓ कानूनको सिोच्चता स्थावपत गनण

✓ िैयक्ति स्वतन्त्रताको िक्षा गनण
✓ कानूनको दृविमा समानता कायम गनण
✓ संिैिावनक सिोच्चता कायम गनण
✓ संवििानिादमा आिारित शासन प्रणाली कायम गनण
✓ प्रजाताक्तन्त्रक सिकािको स्थापना ि संचालन गनण
✓ सिकािलाई वनिं कुश हुनबाट जोगाउन
✓ दिवहनताको अन्त्य गनण

4
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

✓ सामावजक न्यायको प्रत्याभूवत गनण ।

कानूनको शासन प्रत्याभूत गने संयन्त्रहरु

• व्यिस्थावपका
• कायणपावलका
• न्यायपावलका
• संिैिावनक वनकाय
• प्रादे वशक तथा स्थानीय तह
• नागरिक समाज ि आमसञ्चाि
• आमनागरिक
• िाजनीवतक दल
• अन्तिावििय समाजका अंगहरु
• संवििान एिम् अन्य कानूनी
संयन्त्रहरु ।

5
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

नेपालमा कानूनको शासन सम्बन्धी व्यवस्थाहरु

✓ संवििानको प्रस्तािनामा नै कानूनी िाज्यप्रवत प्रवतबद्धता जनाइएको छ ।

✓ संवििानको िािा १ ले संवििानलाई मूल कानून िोषणा गिे को छ ।
✓ वसवमत सिकािको अििािणा अनुसाि संिैिावनक वनकायको व्यिस्था, सिकािप्रवत
वनयन्त्रण ि सन्तुलनको व्यिस्था, संसदीय वनयन्त्रण आवदको व्यिस्था गरिएको छ ।
✓ संवििानमा विवभन्न ३१ िटा मौवलक हकको व्यिस्था गरिएको छ ।
✓ संवििानमा स्वतन्त्र न्यायपावलकाको व्यिस्था गरिएको छ ।
✓ अपिाि वनयन्त्रणका लावग कानूनी तथा संस्थागत व्यिस्था गरिएको छ ।
✓ न्यावयक पुनिािलोकनको व्यिस्था गरिएको छ ।
✓ शक्तिपृथकीकिणको व्यिस्था अिलम्बन गरिएको छ ।
नेपालमा कानूनको शासन सम्बद्ध समस्याहरु

✓ अदालती फैसलाको पूणण कायाण न्वयन नहुनु

✓ लोकताक्तन्त्रक व्यिहाि संस्थागत हुन नसक्नु
✓ दिवहनताको अिस्था विद्यमान छ
✓ आफू अनुकुल कानूनको ब्याख्या गने परिपाटी
✓ सिणसािािणलाई न्यायको पहुाँ चमा कविनाइ हुनु
✓ कानूनहरुको कायाण न्वयनको क्तस्थवत कमजोि हुनु
✓ मानि अविकािको प्रभािकािी संिक्षण हुन नसक्नु
✓ मुलुकमा शाक्तन्त सुिक्षा ि अमनचयनको अिस्था सुदृढ नहुनु ।

कानूनको शासन प्रत्याभूत गने उपायहरु

✓ कुशल िाजनीवतक संस्कािको विकास गने

✓ नागरिक समाजको सबलीकिण
✓ अदालतका फैसला ि आदे शको सम्मान ि पूणण पालना
✓ Crime-politics nexus को अन्त्य गने
✓ Independent and Competent Judiciary को विकास
✓ संवििानले प्रत्याभूत गिे का मौवलक अविकािको व्यिहाितः कायाण न्वयन गने

6
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

✓ दिवहनताको अन्त्य गिी कानूनी सिोच्चता कायम गने ।

ववगतमा सोवधएका प्रश्नहरू

१. कानूनको शासन भन्नाले के बुवझन्छ ? चचाण गनुणहोस् ।

२. कानूनी िाज्यको अििािणा उल्लेि गदै नेपालमा यसको प्रयोग बािे लेख्नुहोस् ।
३. कानूनी िाज्यका आिश्यक तत्वहरू के के हुन ? छोटकिीमा लेख्नुहोस् ।

7
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

समावेशीकरण र समानुपातिक प्रतितनतित्व

-हरिचन्द्र जोशी

समावेशीकरणको पररचय

• िाष्ट्रिय मूल प्रवाहमा समेष्ट्िन नसकी स्रोत साधन तथा शासकीय अवसिबाि
बष्ट्िष्ट्तमा पिे का ब्यक्ति, समूह ि सम्प्रदायलाई िाष्ट्रिय मूल प्रवाहमा समाष्ट्हत गने
प्रष्ट्ियालाई समावेशीकिण भष्ट्नन्छ ।
• आष्ट्थिक, सामाष्ट्जक, िाजनैष्ट्तक ि प्रशासष्ट्नक दृष्ट्रले पछाष्ट्ि पिे का वगि
समूहलाईिाज्य शक्ति, स्रोत ि अवसिमा न्यायोष्ट्चत साझेदािी सुष्ट्नष्ट्ित गनुिलाई
समावेशीकिण भष्ट्नन्छ ।
• समावेशीकिणमा िाज्यको शासकीय माष्ट्मलामा ष्ट्हस्सेदाि बन्न नपाएका सबै वगि ि
समूदायलाई ष्ट्वष्ट्शर उपायहरु मार्ित् िाज्यका ष्ट्नकायहरूमा सहभागी हुन पाउने
व्यवस्था गरिएको हुन्छ ।
• समावेशीकिण बष्ट्हष्किण ष्ट्वरुद्ध लि् ने िणनीष्ट्त हो । यसलाई साझा भाग्यको बन्धन
(Bond of Common fate) पष्ट्न भष्ट्नन्छ ।
• िाज्य शक्तिमा समान पहुुँ च ि लाभ ष्ट्वतिणमा समान सहभाष्ट्गता नै
समावेशीकिणको प्रमुख उद्दे श्य हो ।
• आधुष्ट्नक लोकतन्त्रमा समावेशीकिण सामाष्ट्जक न्याय ि िाज्य वैधताको आधाि हो ।
• यो समतामूलक समाज ष्ट्नमाि ण गने आधाि पष्ट्न हो ।
• मुलुककको बहुलतायुि सामाष्ट्जक स्वरूपलाई पुुँजीको रूपमा स्थाष्ट्पत गिी िाष्ट्रिय
ष्ट्वकासमा परिचालन गनि समावेशीकिणको अवधािणलाई प्रभावकािी ढं गले
कायाि न्वयन गनुि पदि छ ।

समावेशीकरणको अविारणा

• समावेशी लोकतन्त्रको सुरुवात सन् १८४८ मा स्वीि् जिल्याण्डबाि भएको हो ।

समावेशी मुद्दाको उठान भने यो भन्दा पष्ट्हला नै काला ि गोिाको ष्ट्वषयलाई ष्ट्लएि
अमेरिकाबाि भएको पाइन्छ ।
• लण्डन ष्ट्नवासी ग्रीक ष्ट्र्लोसर्ि Takis Fotopoulos ले सन् १९९७ मा उनको
पुस्तक "Towards an Inclusive Democracy" पष्ट्हलो पिक Inclusive
Democracy भन्ने शब्दको प्रयोग गिे का ष्ट्थए ।
• संयुि िारि संघले सन् २००० को मानव ष्ट्वकास प्रष्ट्तवेदनमा समावेशी प्रजातन्त्र
भनेको मानव अष्ट्धकािको रुपमा प्रजातन्त्रलाई अर्थ्ाि उनु हो भष्ट्न भनेको पाइन्छ ।

1
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• २०६२/६३ को जनआन्दोलन पिात जािी भएको नेपालको अन्तरिम संष्ट्वधान, २०६३

मा समावेशीकिण सम्बन्धी नीष्ट्तले संवैधाष्ट्नक मान्यता प्राप्त गर्यो ि तदनुरुप
व्यवहािमा अवलम्बन गनि थाष्ट्लयो ।
• नेपालको संष्ट्वधानले नेपाललाई समावेशी िाज्यको रुपमा परिभाष्ट्षत गिे को छ ।
िाष्ट्रिय जीवनका महत्वपूणि क्षेत्रहरुमा समावेशी ष्ट्सद्धान्त अवलम्बन गरिएको छ ।

समावेशीकरणको महत्व/आवश्यकिा

• सामाष्ट्जक न्याय कायम गनि

• िाज्यप्रष्ट्त सबैलाई अपनत्व बोध गिाउन
• सबैलाई िाज्यको मूल प्रवाहमा ल्याउन
• कमजोि वगिको संिक्षण गनि
• लोकतन्त्रको सुदृढीकिण गनि
• द्वन्द्वको समाधान गनि
• सबै प्रकािका असमानताको अन्त्य गनि
• िाष्ट्रिय एकता, साविभौमसत्ता ि अखण्डताको िक्षा गनि
• कमजोि वगिको क्षमता ष्ट्वकास गिी सशक्तिकिण गनि ।

समावेशीकरणका तसद्धान्तहरु

• पष्ट्हचानको ष्ट्सद्धान्त
• समानताको ष्ट्सद्धान्त
• समताको ष्ट्सद्धान्त
• सहभाष्ट्गताको ष्ट्सद्धान्त
• ष्ट्वभेदिष्ट्हतताको ष्ट्सद्धान्त
• सकािात्मक ष्ट्वभेदको ष्ट्सद्धान्त
• सामाष्ट्जक न्यायको ष्ट्सद्धान्त
• क्षष्ट्तपूष्ट्तिको ष्ट्सद्धान्त
• संिक्षणको ष्ट्सद्धान्त
• सशक्तिकिणको ष्ट्सद्धान्त
• स्वायत्तताको ष्ट्सद्धान्त
• समान चासो ि सम्मानको ष्ट्सद्धान्त ।

समावेशीकरणका क्षेत्रहरु

• िाजनीष्ट्तक समावेशीकिण
2
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• सामाष्ट्जक समावेशीकिण
• सां स्कृष्ट्तक समावेशीकिण
• धाष्ट्मिक समावेशीकिण
• भाष्ट्षक समावेशीकिण
• जातीय समावेशीकिण
• लैंष्ट्गक समावेशीकिण
• भौगोष्ट्लक समावेशीकिण
• आष्ट्थिक समावेशीकिण
• शैष्ट्क्षक समावेशीकिण
• प्रशासष्ट्नक समावेशीकिण

समावेशीकरणका िररका/तवति/औजार

• समानुपाष्ट्तक प्रष्ट्तष्ट्नष्ट्धत्व
• सकािात्मक ष्ट्वभेद
• आिक्षण
• लष्ट्क्षत कायििम संचालन
• सामाष्ट्जक सुिक्षा ि सामाष्ट्जक न्याय सम्बन्धी नीष्ट्त अवलम्बन ।

समावेशीकरणका अन्तववस्तु/ित्व

• पष्ट्हचान
• सम्मान
• ष्ट्वभेदिष्ट्हतता
• समता
• सहभाष्ट्गता
• मूल प्रवाहीकिण
• स्वाष्ट्मत्व ।

समानुपातिक प्रतितनतित्वको पररचय

• बहुमतीय पद्धष्ट्तले अल्पमतको प्रष्ट्तष्ट्नष्ट्धत्व गनि नसक्ने भएकाले समाजमा ष्ट्वद्यमान

सबै जाष्ट्त, क्षेत्र, ष्ट्लंग ि समुदायको प्रष्ट्तष्ट्नष्ट्धत्व सुष्ट्नष्ट्ित गिाउन समानुपाष्ट्तक
प्रष्ट्तष्ट्नष्ट्धत्व प्रणाली अनुशिण गरिन्छ । यो ष्ट्नवािचन प्रणालीसंग सम्बक्तन्धत छ ।

3
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• जातीय, वगीय, लैंष्ट्गक, भौगोष्ट्लकएवंजनसंख्याको अनुपातका आधािमा

प्रष्ट्तष्ट्नष्ट्धत्वको अष्ट्धकाि स्थाष्ट्पत हुनु नै समानुपाष्ट्तक प्रष्ट्तष्ट्नष्ट्धत्व हो ।
• दे शको सबै वगि, जातजाष्ट्तले संख्याको आधािमा िाज्य संिचनाको सबै तहमा
सहभाष्ट्गता हुन पाउने व्यवस्था नै समानुपाष्ट्तक प्रष्ट्तष्ट्नष्ट्धत्व प्रणाली हो ।
• समानुपाष्ट्तक प्रष्ट्तष्ट्नष्ट्धत्व प्रणालीमा पुिै मुलुकलाई एकै ष्ट्नवािचन क्षेत्र मानी दलहरुले
पाएको मतको अनुपातका आधािमा ष्ट्वजयी उम्मेदवाि घोषणा गरिन्छ ।
• ष्ट्वष्ट्वधतापूणि समाजमा सबैको प्रष्ट्तष्ट्नष्ट्धत्व गिाउने उद्दे श्यले यो प्रणाली अपाइएको
हुन्छ ।

समानुपातिक तनवावचन प्रणालीका प्रकार

समानुपाष्ट्तक ष्ट्नवाि चन प्रणालीलाई दे हाय बमोष्ट्जम बगीकिण गनि सष्ट्कन्छ ।

सूची समानुपातिक प्रणाली

➢ सम्पूणि दे शलाई एक ष्ट्नवािचन क्षेत्र कायम गरिन्छ
➢ ष्ट्नवािचन भन्दा अष्ट्घ प्रत्येक िाजनीष्ट्तक दलले आफ्ना उम्मेदवािको नामावली
ष्ट्नवाि चन आयोगमा पेश गदि छन्
➢ व्यक्तिलाई नभइ िाजनीष्ट्तक दललाई मतदान गरिन्छ
➢ दे शभिबाि खसेको मतलाई एकै ठाउुँ मा संकलन गरिन्छ
➢ ष्ट्वजयी घोषणा गनुि अष्ट्घ िाजनीष्ट्तक दलले प्राप्त गिे को मत यष्ट्कन गरिन्छ
➢ प्राप्त मतका आधािमा सूचीमा िहे का उम्मेदवािहरु ष्ट्नवाि ष्ट्चत घोषणा गरिन्छ
➢ यस्तो ष्ट्नवाि चन प्रणालीमा ष्ट्वष्ट्भन्न जाष्ट्त, वगि समुदायको प्रष्ट्तष्ट्नष्ट्धत्व हुनेगिी सूची
ष्ट्नमाि ण गिी सबैको प्रष्ट्तष्ट्नष्ट्धत्व गिाउन सष्ट्कन्छ ।

एकल संक्रमणीय मि प्रणाली

यस ष्ट्वष्ट्धमा बहुसदस्यीय ष्ट्नवाि चन क्षेत्रको प्रयोग गरिन्छ ि मतपत्रमा मतदाताले आफ्नो
एकल मत प्रदान गनि प्राथष्ट्मकता अनुसाि उम्मेदवािको Ranking गछि न् । प्रायगिी
मतदातालाई प्राथष्ट्मकतािम तोक्ने कुिा स्वैक्तिक हुन्छ । उनीहरुले एकजनालाई मात्र पष्ट्न
िोज्न सक्छन् । ि मत गणना गदाि पष्ट्हलो िोजाइको उम्मेदवािले ष्ट्वजयी हुन आवश्यक पने
भन्दा बढी मत प्राप्त गर्यो वा ष्ट्नवाि ष्ट्चत हुन आवश्यक पने मत प्राप्त गनि नसष्ट्क बाष्ट्हरियो
भने उसको मत मतदाताको दोस्रो िोजाइको उम्मेदवािमा हस्तान्तिण हुन्छ ।

समानुपातिक तनवावचन प्रणालीका गुणहरु

• प्रष्ट्तष्ट्नष्ट्धमूलक व्यवस्थाको स्थापना

4
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• अल्पसंख्यकहरुको उष्ट्चत प्रष्ट्तष्ट्नष्ट्धत्व हुने

• बहुमतको तानाशाह नहुने
• शासनमा सबै वगि ि समुदायको प्रष्ट्तष्ट्नष्ट्धत्व हुने
• मत खेि नजाने (नगण्य बाहे क)
• उपष्ट्नवाि चन गनुि नपने
• साना दलको समेत उष्ट्चत प्रष्ट्तष्ट्नष्ट्धत्व हुने
• समावेशीकिणको उपुि ष्ट्वष्ट्ध ।

समानुपातिक तनवावचन प्रणालीका अवगुणहरु

• गठबन्धन सिकाि ि स्थाष्ट्यत्व नहुने

• ष्ट्नणिय प्रष्ट्ियामा अविोध
• िाजनीष्ट्तक दलको प्रधानता
• ष्ट्नवाि ष्ट्चत व्यक्ति मतदाताप्रष्ट्त प्रत्यक्ष रुपमा उत्तिदायी हुदै न्
• अष्ट्तवादी ष्ट्वचाि िाख्ने दलका लाष्ट्ग platform प्राप्तहुन्छ
• सानादलले सत्ता साझेदािीमा महत्वपूणि स्थान प्राप्त गदि छन् ।

नेपालमा समावेशीकरण र समानुपातिक प्रतितनतित्व सम्बन्धी व्यवस्था

संवैिातनक व्यवस्था

• प्रस्तावनामा समानुपाष्ट्तक समावेशीकिण ि सहभाष्ट्गतामूलक ष्ट्सद्धान्तका आधािमा

समतामूलक समाजको ष्ट्नमाि ण गने संकल्प ष्ट्लइएको छ ।
• धािा ४ मा नेपाललाई समावेशी िाज्यको रुपमा परिभाष्ट्षत गरिएको छ ।
• धािा ४२ मा सामाष्ट्जक न्यायको हक अन्तगित समानुपाष्ट्तक समावेशी ष्ट्सद्धान्तका
आधािमा िाज्यका ष्ट्नकायमा सहभाष्ट्गताको हक हुने व्यवस्था छ ।
• धािा ५० मा िाज्यको िाजनैष्ट्तक उद्दे श्यमा समानुपाष्ट्तक समावेशीकिण समेतका
माध्यमबाि िाष्ट्रिय जीवनका सबै क्षेत्रमा न्यायपूणि व्यवस्था कायम गने उल्लेख छ ।
• धािा ५१ मा सामाष्ट्जक न्याय तथा समावेशीकिण सम्बन्धी नीष्ट्तको व्यवस्था छ ।
• धािा ७० मा िारिपष्ट्त ि उपिारिपष्ट्त र्िक र्िक ष्ट्लङ्ग वा समुदायको हुनु पने
व्यवस्था छ ।
• धािा ८४ मा प्रष्ट्तष्ट्नष्ट्धसभामा समानुपाष्ट्तक ष्ट्नवाि चन प्रणाली बमोष्ट्जम समानुपाष्ट्तक
प्रष्ट्तष्ट्नष्ट्धत्व गिाउने व्यवस्था छ ।
• धािा ८६ मा िाष्ट्रिय सभामा मष्ट्हला, दष्ट्लत, अपाङ्ग वा अल्पसंख्यक समुदायको
उपक्तस्थष्ट्त सुष्ट्नष्ट्ित गरिएको छ ।

5
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• प्रष्ट्तष्ट्नष्ट्ध सभाको सभामुख ि उपसभामुख मध्ये एक जना मष्ट्हला हुनुपने व्यवस्था छ

।
• िाष्ट्रिय समावेशी आयोग लगायतका अन्य संवैधाष्ट्नक आयोगको व्यवस्था छ ।
• धािा २८२ मा िाजदु त ि ष्ट्वशेष प्रष्ट्तष्ट्नष्ट्ध ष्ट्नयुक्ति समावेशी ष्ट्सद्धान्तका आधािमा हुने
व्यवस्था छ ।
• धािा २८३ मा संवैधाष्ट्नक ष्ट्नकायका पदमा ष्ट्नयुि गदाि समावेशी ष्ट्सद्धान्त बमोष्ट्जम
गनुिपने व्यवस्था छ ।
• धािा २८५ मा संघीय ष्ट्नजामती सेवा लगायतका सबै संघीय सिकािी सेवामा पदपूष्ट्ति
समानुपाष्ट्तक समावेशी ष्ट्सद्धान्तका आधािमा हुने व्यवस्था छ ।
• प्रदे श सभामा एक ष्ट्तहाइ मष्ट्हला सहभाष्ट्गता सुष्ट्नष्ट्ित गरिएको छ ।
• गाउुँ सभा ि गाउुँ कायिपाष्ट्लका तथा नगि सभा ि नगि कायिपाष्ट्लकामा मष्ट्हला तथा
दष्ट्लतको उपक्तस्थष्ट्त सुष्ट्नक्त‍चत गरिएको छ ।

अन्य व्यवस्थाहरु

• ष्ट्नजामती सेवामा खुला तर्िको ष्ट्नयुक्तिमा ४५ प्रष्ट्तशत आिक्षणको व्यवस्था

• मष्ट्हला उम्मेदवािले ४० वषि उमेिसम्म दिखास्त ष्ट्दन पाउने
• आिष्ट्क्षत समुदायका व्यक्ति बढु वाका लाष्ट्ग सम्भाव्य उम्मेदवाि हुन १ वषि कम सेवा
अवष्ट्ध भए पुग्ने
• सुिक्षा ष्ट्नकाय, साविजष्ट्नक संस्थान लगायतका सबै सिकािी सेवामा तोष्ट्कएका वगि
समुदायलाई आिक्षणको व्यवस्था
• पन्धौं योजनामा समावेशीकिण सम्बन्धी नीष्ट्त समावेश गरिएको ।
पन्ध्रं योजनामा समावेशीकरण
सोचः िाज्यका सबै नागरिकको उपक्तस्थष्ट्त ि अथिपूणि सहभाष्ट्गतामा समावेशी ष्ट्वकास ।

लक्ष्यः मानव ष्ट्वकास सूचकाङ्कको आधािमा पछाष्ट्ि पिे का समुदायहरूको सशिीकिण ि

समानुपाष्ट्तक ष्ट्वकास गने ।

उद्दे श्यः आष्ट्थिक, सामाष्ट्जक तथा िाजनैष्ट्तक अवसिबाि वष्ट्ितीमा पिे का लष्ट्क्षत वगिका
लाष्ट्ग मुलुकमा उपलब्ध साधन स्रोत तथा सुष्ट्वधामा समानुपाष्ट्तक सामवेशी पहुुँ चको
सुष्ट्नष्ट्ितता गनुि ।

रणनीति

• मुलुकमा उपलब्ध स्रोत साधनमा लष्ट्क्षत वगिको समानुपाष्ट्तक पहुुँ च बढाउने,

6
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• िाज्यका तीन तहमा हुने ष्ट्नणिय प्रष्ट्िया तथा यसका प्रशासष्ट्नक संिचनामा
सकािात्मक ष्ट्वभेद ि आिक्षणको माध्यमबाि अथिपूणि सहभाष्ट्गता सुष्ट्नष्ट्ित गने,
• सीप ष्ट्वकास ताष्ट्लम प्रदान गिी मुलुकमा उपलब्ध िोजगािीका अवसि उपयोग गनि
सक्षम बनाउने,
• आष्ट्दवासी, जनजाष्ट्त, दष्ट्लत, मधेशी, मुक्तिम समुदाय तथा ष्ट्पछिा वगिको भाषा तथा
संस्कृष्ट्तको संिक्षण एवम् संवद्धि न गने ।

नेपालमा समावेशीकरण िथा समानुपातिक प्रतितनतित्व सम्बन्धी

समस्याहरु
• कमजोि वगि समुदायका वास्तष्ट्वक लष्ट्क्षत व्यक्ति पष्ट्हचान गने आधाि ि
Database को अभाव
• एउिै व्यक्तिले पिक पिक समावेशीकिणको लाभ उपयोग गदाि वास्तष्ट्वक
कमजोिहरु यसको लाभबाि ष्ट्वमुख िहनु
• लष्ट्क्षत वगि ि समुदायका व्यक्तिहरुबीच सामाष्ट्जक क्षेत्रमा ठूलो अन्ति दे क्तखनु
(background inequality)
• िाजनीष्ट्तक ि प्रशासष्ट्नक क्षेत्रमा वास्तष्ट्वक रुपमा वष्ट्िष्ट्तकिणमा पिे काहरुको
प्रष्ट्तष्ट्नष्ट्धत्व नहुनु
• िाज्यको स्रोत साधन, अवसि तथ लाभमा कमजोि वगि समुदाय एवम् क्षेत्रको
न्यायोष्ट्चत पहुुँ च नहुनु
• सशक्तिकिण ि क्षमता ष्ट्वकास भन्दा पष्ट्न संख्यात्मक आिक्षणमा बढी जोि ष्ट्दइनु
• कमजोि वगिका वास्तष्ट्वक कमजोिभन्दा पष्ट्न elite हरुले समावेशीकिणको
अनपेष्ट्क्षत र्ाइदा ष्ट्लनु ।

समावेशीकरणको अबको बाटो

• वष्ट्ितीकिणमा पिे का व्यक्ति, वगि तथा समुदायको पष्ट्हचान गने स्पर आधाि ि
मापदण्डको ष्ट्वकास गने
• एउिा व्यक्तिले एक पिक मात्र समावेशीकिणको लाभ ष्ट्लन पाउने व्यवस्था गने
• Background inequality घिाउनका लाष्ट्ग आवश्यक कायििमहरु संचालन
गने
• िाजनीष्ट्तक ि प्रशासष्ट्नक क्षेत्रमा वास्तष्ट्वक रुपमा कमजोिहरुको प्रष्ट्तष्ट्नष्ट्धत्व
सुष्ट्नष्ट्ित गने
• िाज्यका स्रोत साधन तथा लोकतन्त्रका लाभहरुमा सबै वगि समुदायको न्यायोष्ट्चत
पहुुँ च सुष्ट्नष्ट्ित गने
7
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• सशक्तिकिण ि क्षमता ष्ट्वकाससम्बन्धी कायििमहरुको तजुिमा ि कायािन्वयनमा जोि

ष्ट्दने
• वगीय आिक्षणको नीष्ट्त कायािन्वयन गने (कमजोि तथा गरिबलाई आिक्षण) ।
सकारात्मक तवभेदको पररचय

• Merit is one solution but not all.

• असमानताका कािण सीमान्तकृत भएका, स्रोत साधन ि अवसिबाि पाखा लागेका
वगिलाई ष्ट्वशेष व्यवहाि मार्ित् सुष्ट्वधा उपलब्ध गिाउनु पदि छ भन्ने मानवताबादी ि
नागरिक अष्ट्धकािकमीहरुको अवधािणाबाि सकािात्मक ष्ट्वभेदको जन्म भएको हो
।
• सकािात्मक ष्ट्वभेद समावेशीकिणको औजाि हो । यसले िाज्यको शासकीय
संिचनामा समाजको सूक्ष्म रुप दे क्तखनुपछि भन्ने मान्यता िाख्दछ ।
• आष्ट्थिक, सामाष्ट्जक तथा सां स्कृष्ट्तक दृष्ट्रले पछािी पिे का वगिको ष्ट्वकास, संिक्षण ि
ि सशक्तिकिणका लाष्ट्ग कानूनद्वािा गरिने ष्ट्वशेष व्यवस्था नै सकािात्मक ष्ट्वभेद हो
।
• धिातलीय असमानतालाई हिाउनका लाष्ट्ग औपचारिक समानता साथिक नहुने हुदा
धिातल नै समथि पानिका लाष्ट्ग सकािात्मक ष्ट्वभेदको व्यवस्था कायाि न्वयन गरिन्छ ।
• सकािात्मक ष्ट्वभेद कुनै खास समयसम्मको लाष्ट्ग असमानहरुलाई समान बनाउने
प्रयोजनका लाष्ट्ग कमजोि वगिलाई ष्ट्दइने ष्ट्दइने अस्थायी प्रकृष्ट्तको प्राथष्ट्मकता वा
छु ि हो ।
• कमजोिलाई उकास्ने सकािात्मक उद्दे श्य ष्ट्लने भएकाले यसलाई सकािात्मक ष्ट्वभेद
भष्ट्नएको हो ।
• असमानहरुबीच असमान व्यवहाि नै यसको ममि हो । यो सािवान समानता प्राप्त
गने साधन हो ।
• यसको प्रयास सविप्रथम अमेरिकाबाि गोिा ि कालाहरुबीचको ष्ट्वभे द हिाउन भएको
हो ।

सकारात्मक तवभेदको आवश्यकिा/महत्व

• समतामूलक ि न्यापूणि समाजको स्थापना गनि

• सािवान समानता हाष्ट्सल गनि
• वष्ट्िष्ट्तमा पिे का वगिको सशक्तिकिण गनि
• िाज्य संिचनामा ष्ट्वष्ट्भन्न समुदायको प्रष्ट्तष्ट्नष्ट्धत्व सुष्ट्नष्ट्ित गनि
• लैंष्ट्गक, जातीय तथा वगीय आधािमा कायम िहेको भेदभावको अन्त्य गनि
• ऐष्ट्तहाष्ट्सक रुपमा िाज्यबाि भएको अन्यायको क्षष्ट्तपूष्ट्ति ष्ट्दलाउन

8
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• ष्ट्पछष्ट्िएका वगिको क्षमता ि मनोभावना उच्च बनाउन

• सामाष्ट्जक सां स्कृष्ट्तक ष्ट्वष्ट्वधताको प्रवद्धि न गनि
• सबैको क्षमता ि सम्भावनालाई िाष्ट्रिय ष्ट्वकासमा उपयोग गनि ।

सकारात्मक तवभेदका तसद्धान्तहरु

• क्षष्ट्तपूष्ट्तिको ष्ट्सद्धान्त
• संिक्षणवादी ष्ट्सद्धान्त
• सामाष्ट्जक न्यायको ष्ट्सद्धान्त
• सािभूत समानताको ष्ट्सद्धान्त
• िाज्यको दाष्ट्यत्व सम्बन्धी ष्ट्सद्धान्त
• समान अवसिको ष्ट्सद्धान्त
• सशक्तिकिणको ष्ट्सद्धान्त
• समानुपाष्ट्तकताको ष्ट्सद्धान्त ।

9
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

सकारात्मक तवभेदका िररका/उपाय/स्वरुप

• आिक्षण
• प्राथष्ट्मकता
• ष्ट्वशेष ताष्ट्लम, क्षमता ष्ट्वकास तथा सशक्तिकिण
• सहुष्ट्लयत
• लैंष्ट्गक न्याय
• उपयुि वाताविण ष्ट्नमाि ण ।

सकारात्मक तवभेदका नकारात्मक पक्षहरु

• योग्यता प्रणाली जोक्तखममा पनिसक्छ

• िाज्यप्रष्ट्त बढी आशावादी हुने प्रवृष्ट्त्त बढ् छ
• यसको ष्ट्दगोपना तथा ष्ट्निन्तिताको पक्ष संवेदनशील हुन्छ
• ष्ट्वष्ट्वधतायुि समाजमा यसको प्रभावकािी व्यवस्थापन गनि नसकेमा सामाष्ट्जक
द्वन्द्वको क्तस्थष्ट्त दे खा पनि सक्छ
• कमजोि वगि सक्षम भइसकेपष्ट्छ पष्ट्न सकािात्मक ष्ट्वभेदको व्यवस्था गनुि पने अवस्था
आउन सक्छ ।

सकारात्मक तवभेद र आरक्षण बीच फरक

सकारात्मक तवभेद आरक्षण

सकािात्क ष्ट्वभेद ष्ट्वस्तृत हुन्छ । आिक्षण सकािात्मक ष्ट्वभेदको एक

स्वरुप वा तत्व मात्रै हो ।

ष्ट्वशेष संिक्षण मार्ित् सक्षमता अष्ट्भवृक्तद्ध लष्ट्क्षत वगिको प्रष्ट्तष्ट्नष्ट्धत्व सुष्ट्नष्ट्ित

गने लक्ष्य िाख्दछ । गिाउने कुिामा ध्यान ष्ट्दन्छ ।

सकािात्मक ष्ट्वभेदले सशक्तिकिण ि आिक्षणले वतिमान प्रष्ट्तस्पधाि लाई सिल ि

ष्ट्वकासमा जोि ष्ट्दन्छ ि लष्ट्क्षत वगिलाई सहज बनाउने प्रयास गदि छ ।
प्रष्ट्तस्पधाि त्मक तहसम्म पुर्याउने प्रयास
गदि छ ।

सकािात्मक ष्ट्वभेद गुणात्मक आिक्षणले संख्यात्मक समावेशीकिणलाई

समावेशीकिणमा आधारित छ । आधाि मान्छ ।

सकािात्मक ष्ट्वभेदले क्षमता अष्ट्भवृक्तद्ध आिक्षणले ष्ट्नष्ट्ित वगिका लाष्ट्ग पदसंख्या

10
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

गनि चाहन्छ । छु ट्याउने कुिामा सम्बन्ध िाख्दछ ।

अभ्यासका लातग प्रश्नहरू

१. समावेशी अवधािणाका मूल उद्दे श्यहरू के के हुन् ? ५ (नासु, २०६९)

२. समानुपाष्ट्तक प्रष्ट्तष्ट्नष्ट्धत्व भनेको के हो ? यसका सबल ि दु बिल पक्षको ष्ट्ववेचना
गनुिहोस् । १० (नासु २०७०)
३. समावेशीकिण ि सकािात्मक ष्ट्वभेदको बीचमा िहे को समानता ि ष्ट्भन्नतालाई
बुुँदागत रूपमा उल्लेख गनुिहोस् । (नासु, २०७१)
४. समावेशीकिणले समाजमा कस्तो परिवतिन ल्याएको छ ? ष्ट्वश्लेषण गनुिहोस् । १०
(नासु , २०७३)
५. समावेशीकिण भन्नाले के बुझ्नुहुन्छ ? यसका सकािात्मक पक्षको बािे मा लेख्नुहोस् ।
५ (नासु २०७४)
६. आिक्षण भनेको के हो ? सिकािी सेवामा आिक्षण ष्ट्कन आवश्यक पदि छ ?
लेख्नुहोस् । ५ (नासु २०७६)

11
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

२.७ लोकतन्त्र र मानव अधिकार

-हरिचन्द्र जोशी

लोकतन्त्रको पररचय

• सार्वभौम शक्तिको प्रयोग जनिा र्ा जनप्रतितनधिबाट हुने आदशविम ् व्यर्स्था नै

लोकिन्द्र हो ।
• जनिाद्र्ािा चतु नएका प्रतितनधिहरुको सम्मति अनुसाि दे शको सार्वजतनक कायव
संचालन हुने व्यर्स्थालाई लोकन्द्र भतनन्द्छ ।
• अब्राहम ललंकनले लोकिन्द्रलाई जनिाले जनिाद्र्ािा जनिाका लाधग गरिने
शासन हो भनी परिभाषिि गिे का छन ् ।
• लोकन्द्र व्यक्तिगि स्र्िन्द्रिा, न्द्याय ि शक्ति प्रर्द्विनको आिािलशला हो । यो
सैद्िाक्न्द्िक षर्िय मार नभएि उपिोति षर्ियको व्यर्हारिक प्रयोगको अर्स्था
पतन हो ।
• लोकिन्द्रमा सार्वभौमसत्ता जनिामा तनहहि हुन्द्छ । िसथव जनिाको केन्द्रीय ि
सर्ोपिी भलू मकाको अपेक्षा गरिन्द्छ ।
• लोकिन्द्र कानन
ू को शासनलाई र्ास्िषर्क रुपमा आत्मसाि गने पद्दति हो ।
• लोकिाक्न्द्रक शासन व्यर्स्था सामूहहक जनकल्याणको आदशवलाई आत्मसाि गिी
अति बढ्दछ ।
• पतछल्लो समयमा स्र्िन्द्रिा, समानिा, सुशासन, समार्ेशीकिण, मानर् अधिकाि
ि नागरिक स्र्िन्द्रिा, आधथवक, सामाक्जक ि सांस्कृतिक अधिकािको अर्स्था
जस्िा सूचकको आिािमा लोकिन्द्रको स्ििीकिण (Grading) गने प्रचलन
अभ्यास भइिहेको छ ।

लोकन्त्रको महत्व/आवश्यकता

• मानर् अधिकािको िक्षा गनव

• जनिाको सार्वभौमसत्ताको कदि गनव
• नागरिक सर्ोच्चिा ि नागरिक स्र्िन्द्रिाको ग्यािे न्द्टी गनव

1
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• सामाक्जक-सााँस्कृतिक रुपान्द्ििणमा जोड हदन

• कानूनको शासन स्थाषपि गनव
• आत्मतनणवयको अर्सि प्रदान गनव
• तनिं कुशिाको अन्द्त्य गनव
• बहुलर्ादमा आिारिि समाजको तनमावण गनव
• समानिा ि न्द्यायमा आिारिि समाजको तनमावण गनव
• सश
ु ासन ि पािदलशविाको प्रर्द्विन गनव ।

लोकतन्त्रका स्वरुपहरु/प्रकारहरु

१. प्रत्यक्ष लोकिन्द्र
• प्रत्यक्ष लोकिन्द्र त्यस्िो शासन प्रणाली हो जहााँ तनक्चचि भूमागमा बसोबास
गने नागरिकहरु एकै स्थानमा भेला भई उनीहरुको प्रत्यक्ष सहभाधगिाद्र्ािा नै
तनणवय गिी आफ्नो शासन व्यर्स्था आफै संचालन गदवछन ् ।
• आफ्नो क्षेर लभरका नागरिकहरु एक स्थानमा भेला भई शासन संचालन
सम्बन्द्िी नीति तनमावण गने ि कायावन्द्र्यन गने कायवमा प्रत्यक्ष रुपमा संलग्न
िहने शासन प्रणालीलाई प्रत्यक्ष लोकन्द्र भतनन्द्छ ।
• प्रत्यक्ष लोकन्द्रमा जनिाले आफ्नो शासन आफै गदवछन ् ।
२. अप्रत्यक्ष लोकन्द्र
• अप्रत्यक्ष लोकन्द्रमा नागरिकहरुले प्रत्यक्ष रुपमा शासन संचालनमा भाग
नललई आफूले चुनेि पठाएका जनप्रतितनधिहरु माफवि ् अप्रत्यक्ष रुपमा शासन
गदव छन ् ।
• आफ्ना प्रतितनधिहरुबाट शालसि भइने हुनाले अप्रत्यक्ष लोकिन्द्रलाई
प्रतितनधिमूलक लोकन्द्र पतन भन्द्ने गरिन्द्छ ।
• अप्रत्यक्ष लोकन्द्रमा प्रत्येक बाललग नागरिक आर्धिक चुनार्मा भागललइ
आफ्ना प्रतितनधि छनोट गिी पठाउछन ् ि त्यसिी छनोट भएका प्रतितनधिहरु
मध्येबाट सिकाि गठन गिी शासन व्यर्स्था संचालन हुने गदव छ ।
३. समार्ेशी लोकिन्द्र

2
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• दे शको शासन प्रणालीमा सबै िह, र्गव क्षेरका जनिाको सहभाधगिा सुतनक्चचि
गनव अपनाइने प्रणाली समार्ेशी लोकिन्द्र हो ।
• समार्ेशी लोकतन्र तनर्ावधचि र्ा तनयुति हुने पदहरुमा तनक्चचि िह, र्गव ि
क्षेरका जनिाको सहभाधगिा सतु नक्चचि गिाउन तनक्चचि कोटा र्ा सीलमि
प्रतिस्पिावको आिािमा सहभाधगिा गिाउने गरिन्द्छ ।
• समार्ेशी लोकिन्द्रले सबै जाति, भािा, िमव, संस्कृति, ललंग, र्गव आहदको
शाक्न्द्िपूणव सहअक्स्ित्र् ि सहयोगात्मक स्र्रुपलाई जनाउदछ ।
• समार्ेशी लोकिन्द्रमा पहहचान, पहुाँच ि प्रतितनधित्र्को समान अर्स्था िहन्द्छ
।

लोकतन्त्रका सिद्िान्त्तहरु

१. कायवषर्धिगि प्रजािाक्न्द्रक लसद्िान्द्ि (Procedural Democratic Theory):

कायवषर्धिगि प्रजािाक्न्द्रक लसद्िान्द्ि िाजनैतिक लसद्िान्द्िमा आिारिि छ । यस
लसद्िान्द्िले तनक्चचि भ-ू भागमा बसोबास गने प्रत्येकबाललगलाई आफ्नो शासन
सत्ता संचालन गनवका लाधग िाजनैतिक सहभाधगिा ि तनणवय प्रक्रियामा समान
अर्सि प्रदान गनप
ुव ने मान्द्यिा िाख्दछ । यसमा नेित्ृ र् चयन ि तनयवण प्रक्रिया
बहुमिको आिािमा गरिन्द्छ । बहुमिको तनणवय सबैको लाधग मान्द्य हुनप ु दव छ ।
२. सािर्ान प्रजािाक्न्द्रक लसद्िान्द्ि (Substantive Democratic Theory) : यस
लसद्िान्द्िले केही महत्र्पूणव षर्ियहरु ि नागरिकहरुको मौललक हकको हनन ् हुन
जाने षर्ियर्स्िुमा बहुमिको आिािमा तनणवय गनव नहुने मान्द्यिा िाख्दछ ।
िाक्रिय एकिा, अखण्डिा, सार्वभौमसत्ता, प्राकृतिक स्रोि जस्िा षर्ियहरुका साथै
अल्पसंख्यकहरुको िालमवक, सांस्कृतिक, सामाक्जक मूल्यमान्द्यिामा असि पने
गिी बहुमिको आिािमा तनणवय गनव नहुने िफव यस लसद्िान्द्िले र्कालि गदवछ ।

लोकतान्त्न्त्रक मूल्यमान्त्यताहरु/लोकतन्त्रका ववषेशताहरु/लोकतन्त्र पूवश

व तवहरु

3
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

लोकिन्द्रमा अर्लम्बन गरिनुपने प्रणाली, आचिण ि व्यर्हािको समक्रटलाई

लोकिाक्न्द्रक मूल्यमान्द्यिा भतनन्द्छ । लोकिाक्न्द्रक मूल्यमान्द्यिाहरुलाई दे हाय
बमोक्जम उल्लेख गनव सक्रकन्द्छ ।

• सार्वभौम जनिा
• कानूनको शासन
• नागरिक स्र्िन्द्रिा ि सर्ोच्चिा
• मानर् अधिकािको िक्षा
• उत्तिदायी सिकाि
• आर्धिक तनर्ावचन
• बाललग मिाधिकाि
• संर्ैिातनक सर्ोच्चिा
• शक्ति पथ
ृ कीकिण, तनयन्द्रण ि सन्द्िुलन
• दलीय िाजनीतिक व्यर्स्था
• शक्ति षर्केन्द्रीकिण
• सामाक्जक न्द्याय िथा सुिक्षाको प्रत्याभूति
• स्र्िन्द्र न्द्यायालय ि न्द्यातयक पुनिार्लोकन
• प्रेस स्र्िन्द्रिा
• उदािर्ादी अथवव्यर्स्था
• शाक्न्द्ि सुिक्षाको प्रत्याभूति ।

माथी उक्ल्लखि लोकिाक्न्द्रक मूल्यमान्द्यिाहरूलाई नेपालको संषर्िानमा समेि

संहहिाबद्ि/आत्मसाथ गरिएको छ ।

मानव अधिकारको पररचय

• मानर् जीर्नलाई मानर्ीय मयावदा ि आत्मसम्मानपूर्क

व बााँच्नका लाधग
आर्चयक पने अधिकाि ि स्र्िन्द्रिाको समक्रटगि स्र्रुपलाई मानर् अधिकाि
भतनन्द्छ ।

4
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• मानर् अधिकाि आिुतनक समाजका लाधग सर्ोच्च मूल्य (Supreme value)

प्राप्ि अर्िािणा हो । यो षर्चर् िाजनीति ि मानर् षर्कासको केन्द्रषर्न्द्दक
ु ो
रुपमा िहेको छ ।
• मानर् अधिकािहरु जन्द्मलसद्ि नैसधगवक अधिकाि हुन ् । त्यसैले तयनीहरु षर्चर्
मानर् समूदायको प्रत्येक सदस्यमा अन्द्ितनवहहि िहन्द्छन ् ।
• मानर् अधिकाि सत्य ि न्द्यायको प्रिीक हो । यो व्यक्तिको स्र्िन्द्रिा,
समानिा ि मयावदासंग सम्बक्न्द्िि षर्िय हो ।
• िाक्रिय मानर् अधिकाि आयोग ऐन, २०६८ ले मानर् अधिकािलाई व्यक्तिको
जीर्न, स्र्िन्द्रिा, समानिा ि मयावदासंग सम्बक्न्द्िि संषर्िान िथा अन्द्य
प्रचललि कानूनद्र्ािा प्रदान गरिएका अधिकाि सम्झनु पदव छ ि सो शब्दले
नेपाल पक्ष भएको मानर् अधिकाि सम्बन्द्िी अन्द्ििाक्रिय सक्न्द्िमा तनहहि
अधिकाि समेिलाई जनाउाँ छ भनी परिभाषिि गिे को छ ।

ववश्वमा मानव अधिकारको ववकािक्रम

• सन ् १२१५ मा म्याग्नाकाटाव जािी भयो । यो बेलायिका िाजा जोन ि

जनिाहरुबीचको संििवको परिणामस्र्रुप जािी भएको महाअधिकाि पर हो ।
• सन ् १८०३ मा अमेरिकामा अदालिले संषर्िानसंग बााँझझने कानून बदि
गनवसतने व्यर्स्था स्थाषपि भयो ।
• सन ् १९४८ मा मानर् अधिकािको षर्चर्व्यापी िोिणा पर जािी भयो ।
• सन ् १९६६ मा संयत
ु ि िारि संिले नागरिक िथा िाजनीतिक अधिकाि
सम्बन्द्िी अन्द्ििाक्रिय अनब
ु न्द्ि िथा आधथवक, सामाक्जक ि सांस्कृतिक
अधिकाि सम्बन्द्िी अन्द्ििाक्रिय अनब
ु न्द्ि जािी गर्‍यो ।
• सन ् १९९३ मा फ्रान्द्सको पेरिसमा मानर् अधिकाि सम्बन्द्िी िाक्रिय
संगठनहरुको स्र्रुप कस्िो हुने भन्द्ने सम्बन्द्िमा अन्द्ििाक्रिय बैठक आयोजना
गरियो । सो बैठकले मानर् अधिकाि सम्बन्द्िी िाक्रिय संस्थाहरुको स्र्िन्द्रिा
ि स्र्ायत्तिा सम्बन्द्िमा केही लसद्िान्द्िहरु पारिि गिे को धथयो ।

नेपालमा मानव अधिकारको ववकािक्रम

5
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• छोटा बडा सबैलाई न्द्यायको व्यर्स्था सहहि षर्.स. १९१० मा मुलुकी ऐन जािी
भएको
• षर्.स. १९७७ मा सिी प्रथा उन्द्मुलन
• षर्.स. १९८१ मा दास प्रथा उन्द्मुलन
• षर्.स. २००६ मा व्यक्तिगि स्र्िन्द्रिा ऐन जािी
• षर्.स. २००७ प्रजािन्द्रको षर्काससंगै मानर् अधिकाि संिक्षण
• षर्.स. २०१० मा अदालिले सिकािका षर्रुद्ि आदे श जािी गनव थालेको
• षर्.स. २०१५ मा अदालिलाई असािािण अधिकाि प्रदान
• नेपाल अधििाज्यको संषर्िान २०४७ मा आिािभि
ु मानर् अधिकािलाई
असंशोिनीय बनाइएको
• षर्.स. २०५३ मा मानर् अधिकाि ऐन तनमावण
• षर्.स. २०५७ जेठ १३ मा मानर् अधिकाि आयोगको स्थापना
• नेपालको अन्द्िरिम संषर्िान २०६३ मा मानर् अधिकाि आयोगलाई संर्ैिातनक
अंग बनाइएको
• षर्.स. २०६८ मा नयााँ मानर् अधिकाि ऐन तनमावण ।

मानव अधिकारको वर्गीकरण

१. प्रकृततका आिारमा
• नकािात्मक अधिकाि (Negative rights): नकािात्मक अधिकािलाई
मान्द्यिा हदए मार पुग्छ । िाज्यले यी अधिकािहरुको उपभोगका लाधग थप
लगानी ि भूलमका तनर्ावह गनुव पदै न ् । यी अधिकािहरुको उल्लिंन भएमा मार
त्यसको संिक्षण िथा प्रचलनको लाधग िाज्यले हस्िक्षेप गदवछ । सामान्द्यिः
नागरिक िथा िाजनीतिक अधिकािहरुलाई यस्िा नकािात्मक अधिकािको
रुपमा ललइन्द्छ ।
• सकािात्मक अधिकाि (Positive rights): िाज्यले यी अधिकािहरुलाई कानन
ू ी
मान्द्यिा हदएि मार व्यक्तिले उपभोग गनव सतदै न ् । सकािात्मक
अधिकािहरुको प्रत्याभतू िका लाधग िाज्यले योजना ि कायविम बनाउनुका साथै

6
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

स्रोि सािन खचव गनप

ुव दव छ । िाज्यको सक्रिय सहभाधगिा बबना तयनीहरुको
उपयोग सम्भर् हुदैन ् । आधथवक, सामाक्जक ि सांस्कृतिक अधिकािहरु
सकािात्मक अधिकाि अन्द्िगवि पदवछन ् ।
२. उत्पविको आिारमा
• पहहलो पुस्िाः नागरिक िथा िाजनीतिक अधिकाि । तयनीहरुलाई Blue
rights पतन भतनन्द्छ । यस अन्द्िगवि जीर्न ि स्र्िन्द्रिाको अधिकाि,
मिदानको अधिकाि, प्रतितनधित्र्को अधिकाि, सुिक्षाको अधिकाि,
गासर्ासको अधिकाि जस्िा अधिकािहरु पदवछन ् ।
• दोस्रो पुस्िाः आधथवक सामाक्जक िथा सांस्कृतिक अधिकाि । तयनीहरुलाई
Red rights पतन भतनन्द्छ । यस अन्द्िगवि िोजगािीको अधिकाि, लगानी िथा
आय आजवनको अधिकाि, उत्पादन िथा उपभोगको अधिकाि, लशक्षा िथा
स्र्ास््य सम्बन्द्िी अधिकाि, षर्र्ाहको अधिकाि, सन्द्िानोत्पादनको अधिकाि,
भािा िथा िमव संस्कृति संिक्षणको अधिकाि जस्िा अधिकािहरु पदवछन ् ।
• िेस्रो पुस्िाः Solidarity Rights/सम्बन्द्िको अधिकाि । तयनीहरुलाई Green
rights पतन भतनन्द्छ । यस अन्द्िगवि संगहठि हुने अधिकाि, संिसंस्था खोल्ने
अधिकाि, सामुदातयक सम्बन्द्िको अधिकाि, शाक्न्द्िपूणव जीर्न व्यतिि गने
अधिकाि, स्र्च्छ र्ािार्िणमा बस्न पाउने अधिकाि जस्िा अधिकािहरु
पदव छन ् ।
• चौंथो पुस्िाः यस अन्द्िगवि आत्म तनणवयको अधिकाि, िेस्रो ललंगी अधिकाि,
गभवपिनको अधिकाि आहद पदवछन ् ।
३. उपभोर्गका आिारमा
• व्यक्तिगि अधिकाि (Individual rights): व्यक्तिले एकल रुपमा उपभोग
गनवसतने अधिकािहरुलाई व्यक्तिगि अधिकाि भतनन्द्छ ।
• सामूहहक अधिकाि (Collective rights): अधिकािको उपयोग गनव समूहको
आर्चयकिा पदव छ भने त्यस्िा अधिकािहरुलाई सामूहहक अधिकाि भतनन्द्छ ।

मानव अधिकारका सिद्िान्त्तहरु/ववशेषता

7
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• सर्वव्यापकिा (Universality)
• अषर्भाज्यिा (Indivisibility)
• अहिणीयिा (Inviolability)
• समानिा ि षर्भेदिहहििा (Equality and non-discrimination)
• एकरुपिा (Uniformity)
• नैसधगवकिा/जन्द्मलसद्ििा(Inalienability)
• अन्द्िितनभवििा ि अन्द्ििसम्बक्न्द्िि (Inter-dependability)

अन्त्तरान्त्रिय िन्त्न्त्ि िम्झौताको कायावन्त्वयन िम्बन्त्िी ववचारिारा

अन्द्ििाक्रिय सक्न्द्ि सम्झौिाबाट लसक्जवि दातयत्र्लाई िाक्रिय स्ििमा कसिी प्रभार् हदने
र्ा लागू गने भन्द्ने षर्ियमा दइ
ु प्रकािका अर्िािणाहरु प्रचलनमा िहे को पाइन्द्छ ।

o अद्र्ैिर्ाद (Monism):अन्द्ििाक्रिय सक्न्द्ि सम्झौिालाई अनुमोदन गरिसकेपतछ

सक्न्द्िका प्रार्िानहरु िाक्रिय कानून सिह लसिै प्रभार्कािी हुन्द्छन ्, त्यसलाई लागू
गने सम्बन्द्िमा छुट्टै िाक्रिय कानून बनाइिहनु पदै न ् भन्द्ने मिलाई अद्र्ैिर्ाद
भतनन्द्छ ।
o द्र्ैिर्ाद (Dualism): अन्द्ििाक्रिय सक्न्द्ि सम्झौिामाफवि ् व्यति भएका
र्ियहरुलाई लसिै िाक्रिय कानून सिहको मान्द्यिा हदइनु हुदैन ्, सक्न्द्ि सम्झौिामा
व्यति गरिएको प्रतिर्द्ििा अनुरुप िाक्रिय कानूनको तनमावण गिे ि मार त्यसलाई
लागू गनप
ुव दव छ भन्द्ने मान्द्यिालाई द्र्ैिर्ाद भतनन्द्छ ।

रान्त्रिय मानव अधिकार आयोर्गको पररचय र र्गठन

िाक्रिय मानर् अधिकाि आयोग मानर् अधिकािको संिक्षण, संर्द्विन ि यसको

सतु नक्च‍चि कायावन्द्र्यनका लाधग स्थाषपि संर्ि
ै ातनक तनकाय हो । यसको स्थापना २०५७
साल जेठ १३ गिे भएको हो । नेपालको संषर्िानको भाग २५ अन्द्िगवि िािा २४८ मा
िाक्रिय मानर् अधिकाि आयोगको गठन सम्बन्द्िी व्यर्स्था छ । आयोगमा एक जना
अध्यक्ष ि अन्द्य चाि जना सदस्य िहने व्यर्स्था छ । अध्यक्ष ि सदस्यहरुलाई संर्ैिातनक
परििद्को लसफारिसमा िारिपतिले तनयुति गने व्यर्स्था छ ।
8
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

रान्त्रिय मानव अधिकार आयोर्गको काम कतवव्य र अधिकार

नेपालको संषर्िानको िािा २४९ मा िाक्रिय मानर् अधिकाि आयोगको काम किवव्य ि
अधिकाि उल्लेख गरिएको छ जसलाई दे हाय बमोक्जम उल्लेख गनव सक्रकन्द्छ ।

(१) मानर् अधिकािको सम्मान, संिक्षण ि संर्िवन िथा त्यसको प्रभार्कािी

कायावन्द्र्यनलाई सतु नक्चचि गनुव िाक्रिय मानर्अधिकाि आयोगको किवव्य हुनछ
े ।

(२)उक्ल्लझखि किवव्य पूिा गनव लाधग िाक्रिय मानर् अधिकाि आयोगले दे हाय
बमोक्जमका काम गनेछ ःः–

(क) कुनै व्यक्ति र्ा समूहको मानर् अधिकाि उल्लंिन र्ा त्यसको दरु
ु त्साहन भएकोमा
पीडडि आफैं र्ा तनजको िफवबाट कसैले आयोग समक्ष प्रस्िुि र्ा प्रेषिि गिे को तनर्ेदन र्ा
उजूिी र्ा कुनै स्रोिबाट आयोगलाई प्राप्िभएको र्ा आयोगको जानकािीमा आएको
षर्ियमा छानबबन िथा अनस
ु न्द्िान गिी दोिी उपि कािबाही गनव लसफारिस गने,

(ख) मानर् अधिकािको उल्लंिन हुनबाट िोतने क्जम्मेर्ािी र्ा किवव्य भएको
पदाधिकािीले आफ्नो क्जम्मेर्ािी पूिा नगिे मा र्ा किवव्य पालन नगिे मा र्ा क्जम्मेर्ािी
पूिा गनव र्ा किवव्य पालन गनव उदासीनिा दे खाएमा त्यस्िो पदाधिकािी उपि षर्भागीय
कािबाही गनव सम्बक्न्द्िि अधिकािी समक्ष् लसफारिस गने,

(ग) मानर् अधिकाि उल्लंिन गने व्यक्ति र्ा संस्थाका षर्रुद्ि मद्
ु दा चलाउनु पने
आर्चयकिा भएमा कानून बमोक्जम अदालिमा मुद्दा दायि गनव लसफारिस गने,

(ि) मानर् अधिकािको चेिना अलभर्द्

ृ धि गनव नागरिक समाजसाँग समन्द्र्य ि सहकायव
गने,

(ङ) मानर् अधिकािको उल्लंिनकिावलाई षर्भागीय कािबाही िथा सजाय गनव कािण ि
आिाि खुलाई सम्बक्न्द्िि तनकाय समक्ष लसफारिस गने,

(च) मानर् अधिकािसाँग सम्बक्न्द्िि कानन

ू को आर्धिक रूपमा पन
ु िार्लोकन गने िथा
त्यसमा गनुव पने सि
ु ाि िथा संशोिनका सम्बन्द्िमा नेपाल सिकाि समक्ष लसफारिस गने,

9
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

(छ) मानर् अधिकािसाँग सम्बक्न्द्िि अन्द्ििावक्रिय सक्न्द्ि र्ा सम्झौिाको नेपाल पक्ष
बन्द्नु पने भएमा त्यसको कािणसहहि नेपाल सिकािलाई लसफारिस गने ि नेपाल पक्ष
बतनसकेका सक्न्द्ि र्ा सम्झौिाको कायावन्द्र्यन भए र्ा नभएको अनग
ु मन गिी
कायावन्द्र्यन नभएको पाइएमा त्यसको कायावन्द्र्यन गनव नेपाल सिकाि समक्ष लसफारिस
गने,

ज) मानर् अधिकािको उल्लंिनका सम्बन्द्िमा िाक्रिय मानर् अधिकाि आयोगले गिे को

लसफारिस र्ा तनदे शन पालन र्ा कायावन्द्र्यन नगने पदाधिकािी, व्यक्ति र्ा तनकायको
नाम कानून बमोक्जम सार्वजतनक गिी मानर् अधिकाि उल्लंिनकिावको रूपमा अलभलेख
िाख्ने ।

(३)मानर् अधिकाि आयोगले आफ्नो कायव सम्पादन गदाव र्ा किवव्य पालन गदाव दे हाय
बमोक्जमको अधिकाि प्रयोग गनव सतनेछ –

क) कुनै व्यक्तिलाई आयोग समक्ष उपक्स्थि गिाई जानकािी र्ा बयान ललने र्ा बकपर
गिाउने, प्रमाण बुझ्ने, दशी प्रमाण दाझखला गनव लगाउने सम्बन्द्िमा अदालिलाई भए
सिहको अधिकाि प्रयोग गने,

(ख) मानर् अधिकािको गम्भीि उल्लंिन हुन लागेको र्ा भइसकेको सूचना आयोगले
कुनै क्रकलसमबाट प्राप्ि गिे मा कुनै व्यक्ति र्ा तनजको आर्ास र्ा कायावलयमा षर्ना सूचना
प्रर्ेश गने, खान िलासी ललने िथा त्यसिी खान िलासी ललंदा मानर् अधिकािको
उल्लंिनसाँग सम्बक्न्द्िि ललखि, प्रमाण र्ा सबुि कब्जामा ललने,

(ग) कुनै व्यक्तिको मानर्अधिकाि उल्लंिन भइिहे को कुिा जानकािी भई ित्काल

कािबाही गनुव पने आर्चयक दे झखएमा षर्ना सच
ू ना सिकािी कायावलय र्ा अन्द्य ठाउाँ मा
प्रर्ेश गने ि उद्दाि गने,

(ि) मानर् अधिकािको उल्लंिनबाट पीडडिलाई कानून बमोक्जम क्षतिपूतिव हदन आदे श
हदने ।

10
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

(४)िाक्रिय मानर्अधिकाि आयोगले आफ्नो काम, किवव्य ि अधिकाि मध्ये कुनै काम,
किवव्य ि अधिकाि सो आयोगको अध्यक्ष, कुनै सदस्यर्ा नेपाल सिकािको कमवचािीलाई
िोक्रकएको शिवको अिीनमा िही प्रयोग िथा पालन गने गिी प्रत्यायोजन गनव सतनेछ ।

(५)िाक्रिय मानर्अधिकाि आयोगको अन्द्य काम, किवव्य ि अधिकाि िथा कायवषर्धि

संिीय कानन
ू बमोक्जम हुनेछ ।

नेपालमा मानव अधिकार िम्बद्ि िमस्याहरु

• समाजमा भेदभार्, छुर्ाछुि ि लैंधगक हहंसाजस्िा कुप्रथाहरुको षर्द्यमानिा

• मानर् अधिकाि सम्बन्द्िी आिािभि
ू ज्ञान, मल्
ू यमान्द्यिा ि संस्कािको पद्दति
स्थाषपि हुन नसतनु
• सशस्र द्र्न्द्द्र्का िममा िाइिे भएका, मारिएका, बेपत्ता भएका, बबस्थाषपि
भएका व्यक्ति िथा तिनका परिर्ािलाई िाज्यका िफवबाट प्रदान गनुव पने उपचाि,
क्षतिपतू िव, खोजी, िाहि िथा पन
ु स्थावपना गने कायवमा अपेक्षक्षि सफलिा प्राप्ि हुन
नसतनु
• मानर् अधिकाि हनन भएका षर्ियमा िाक्रिय मानर् अधिकाि आयोगले गिे का
तनणवय िथा लसफारिसहरु प्रभार्कािी रुपमा कायावन्द्र्यन हुन नसतनु
• अदालिबाट सजायको फैसला भएका सबै व्यक्तिलाई कािर्ाहीको दायिामा
ल्याउन नसतदा दण्डहहनिाले प्रश्रय पाएको छ
• तनरपक्ष, स्र्िन्द्र ि सक्षम न्द्यायपाललकाको अर्िािणाले व्यर्हारिक रुप िािण
गनव नसतनु
• सार्वजतनक पदाधिकािी ि आम नागरिकहरुमा मानर् अधिकाि सम्बन्द्िी
आिािभि
ू लशक्षा िथा सचेिनाको कमी
• Crime politics nexus
• मौललक हकको कायावन्द्र्यन गनव तनमावण भएका कानन
ू हरुको प्रभार्कािी
कायावन्द्र्यन नहुनु ।

मानव अधिकारको प्रत्याभूततका लाधर्ग चासलनु पने कदमहरु

11
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• समाजमा षर्द्यमान सबै प्रकािका भेदभार्, छुर्ाछुि, हहंसा िथा कुप्रथाहरुको

अन्द्त्य गने
• मानर् अधिकाि संस्कृति षर्कास गिी मानर् अधिकाि सम्बन्द्िी अन्द्ििाक्रिय
सन्द्िी िथा प्रतिबद्ििाबाट लसक्जवि दातयत्र् कायावन्द्र्यन गने
• सशस्र द्र्न्द्द्र् पीडडिहरुलाई िाज्यका िफवबाट प्रदान गनप
ुव ने उपचाि, क्षतिपूतिव,
खोजी, िाहि िथा पुनस्थावपना गने कायवलाई प्रभार्कािी रुपमा अति बढाउने
• मानर् अधिकाि हनन भएका षर्ियमा िाक्रिय मानर् अधिकाि आयोगले गिे का
तनणवय िथा लसफारिसहरु पूणव रुपमा कायावन्द्र्यन गने गिाउने
• मानर् अधिकाि उल्लंिनका िटनामा अदालिले गिे का फैसलाहरुको कायावन्द्र्यन
गिी पीडडिलाई क्षतिपतू िव िथा पीडकलाई दण्ड प्रदान गने
• तनरपक्ष, स्र्िन्द्र ि सक्षम न्द्यायपाललकाको अर्िािणालाई व्यर्हािमा अर्लम्बन
गने
• सार्वजतनक पदाधिकािी ि आम नागरिकहरुलाई मानर् अधिकाि सम्बन्द्िी
आिािभि
ू लशक्षा िथा सचेिना प्रदान गने
• िाजनीतिक क्षेरमा तनरठा, इमान्द्दारििाको प्रर्द्विनका साथै अपिािप्रति शुन्द्य
सहनशीलिाको नीति अर्लम्बन गने
• मौललक हक कायावन्द्र्यन गनव तनमावण भएका कानूनहरुको प्रभार्कािी कायावन्द्र्यन
गने ।

अभ्यािका लाधर्ग प्रश्नहरू

१. लोकिन्द्र भनेको के हो ? यसको आर्चयकिा/महत्र् उल्लेख गनह

ुव ोस ् । (२+३)
२. लोकिन्द्रका प्रकाि/स्र्रूपहरू उल्लेख गनह
ुव ोस ् । (५)
३. लोकिाक्न्द्रक मूल्य मान्द्यिा भन्द्नाले के बझु झन्द्छ ? नेपालमा यी मूल्य
मान्द्यिाहरूको प्रयोग कसिी भएको पाउनुहुन्द्छ ? उल्लेख गनह
ुव ोस ् । (५+५)
४. लोकिाक्न्द्रक मूल्य ि मान्द्यिालाई सम्बद्विन ि प्रर्द्विन गने लसललसलामा
नेपालको संषर्िानले अर्लम्बन गिे का लसद्िान्द्िहरू बािे मा प्रकाश पानह
ुव ोस ् । १०
५. मानर् अधिकाि भनेको के हो ? यसको आर्चयकिा उल्लेख गनह
ुव ोस ् । (२+३)

12
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

६. नेपालमा मानर् अधिकािको संिक्षणका लाधग गरिएका संस्थागि ि कानूनी

व्यर्स्था बािे जानकािी गिाउनुहोस ् । (५)
७. मानर् अधिकाि ि मौललक अधिकािबीचको फिक उल्लेख गनह
ुव ोस ् । (५)
८. नेपालमा मानर् अधिकाि सम्बन्द्िी दे खा पिे का समस्याहरू उल्लेख गदै मानर्
अधिकािको प्रर्द्विन गने उपायहरू प्रस्िुि गनह
ुव ोस ् । (५+५)
९. मानर् अधिकािका प्रकािहरूबािे चचाव गनह
ुव ोस ् । (१०)

सफलिाको शुभकामना

13
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

सूचनाको हक र पारदर्शिता (Right to Information and

Transparency)
-हरिचन्द्र जोशी

सूचनाको पररचय

• कुनै पनन व्यक्तिको मक्तिष्कमा सोच ि निचाि पैदा गने माध्यम नै सूचना हो ।
• यो निचािको बजािमा प्रभाि जमाउने ि आिोह अििोह ल्याउने संयन्त्र हो ।
• सूचना एउटा सन्दे श हो । यो निनभन्न तििले प्रिानहत हुन्छ ।
• सूचनाको हक सम्बन्धी ऐन, २०६४ ले सािवजननक ननकायबाट सम्पादन हुने िा भएको
सािवजननक महत्वका काम, काििाही िा ननर्वयसंग सम्बक्तन्धत नलखत, सामग्री िा
जानकािीलाई सूचना भननन्छ भनी परिभानित गिे को छ ।
• सूचनाको ननिाव ध प्रिाहबाट मात्र पािदनशवता कायम हुन सक्दछ ।

सूचनाको हकको पररचय

• Right to information is a potent weapon to fight against corruption.

• सािवजननक ननकायमा िहे को आफु सम्बद्ध िा सािवजननक सिोकािको सूचना माग्ने ि
पाउने अनधकािलाई सूचनाको हक भननन्छ ।
• सूचनाको हक सम्बन्धी ऐन, २०६४ मा सूचनाको हक भन्नाले सािवजननक ननकायमा
िहे को सािवजननक महत्वको सूचना माग्ने ि पाउने अनधकाि सम्झनु पदव छ ि सो शब्दले
सािवजननक ननकायमा िहे को कुनै नलखत, सामग्री िा सो ननकायका काम काििाहीको
अध्ययन िा अिलोकन गने, त्यिो नलखतको प्रमानर्त प्रनतनलनप प्राप्त गने,
सािवजननक महत्वको ननमाव र् कायव भइिहे को स्थलको भ्रमर् ि अिलोकन गने कुनै
सामग्रीको प्रमानर्त नमुना नलने िा कुनै पनन नकनसमको यन्त्रमा िाक्तखएको सूचना
त्यिो यन्त्रमाफवत् प्राप्त गने अनधकाि समेतलाई जनाउँ छ भनन उल्लेख गरिएको छ ।
• लोकताक्तन्त्रक पद्धनतमा सिकािले गिे का कामलाई जनता समक्ष पुर्याउने एउटा
सशि माध्यम नै सूचनाको हक हो ।
• सूचनाको हकको प्रयोगले शासन व्यिस्थालाई जनताप्रनत जिाफदे ही ि उत्तिदायी
बनाउनुको साथै प्रजातन्त्रलाई साथवक तूल्याउन मदत पुर्याउँ दछ ।
• यसलाई लोकतन्त्रको प्रार् िायु पनन भन्ने गरिन्छ ।
1
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• प्रजाताक्तन्त्रक शासन व्यिस्था अिलम्बन गिे को िाष्ट्रले आफ्नो दे शको संनिधान िा ऐन

माफवत् सूचनाको हकको प्रत्याभूनत गिे को हुन्छ ।

सूचनाको हक सम्बन्धी अवधारणा

• स्वीडे नमा सन् १७६६ दे क्तख नै सूचनाको हकको प्रत्याभूनत गरिएको नथयो ।
• मानि अनभकािको निश्वव्यापी घोिर्ापत्रको धािा १९ ले निचाि अनभव्यक्ति ि सूचना
अनधकािलाई माननसको नैसनगवक अनधकािको रुपमा स्थानपत गरिएको छ ।
• सन् १९५१ मा नफनल्याण्डले सािवजननक सूचनामा पहुँ च सम्बन्धी कानूनी व्यिस्था गयो ।
• सन् १९६६ मा अमेरिकाले सूचनाको हक सम्बन्धी ऐन बनायो ।
• सन् १९७० मा डे नमाकव ि निेमा सूचनाको हक सम्बन्धी कानूनी प्रबन्ध गरियो ।
• सन् १९९० को दशकमा सूचनाको हकले निश्वव्यापी अनभयानको रुप धािर् गर्यो ।
• नेपालमा पनहलो पटक नेपाल अनधिाज्यको संनिधान, २०४७ को धािा १६ मा
सूचनाको हकलाई मौनलक हक अन्तिगत समािेश गरिएको नथयो ।
• भाितले सन् २००५ ि नेपालले सन् २००७ मा यस सम्बन्धी ऐन जािी गिे ।
• नेपालको संनिधानको धािा २७ मा सूचनाको हक सम्बन्धी व्यिस्था गरिएको छ ।

सूचनाको हक सम्बन्धी र्सद्धान्त

• Maximum disclosure (बढी भन्दा बढी प्रकाशन)

• Obligation to publish (सूचना प्रकाशनको दानयत्व)
• Promotion of open government (खुला सिकािको प्रिद्धव न)
• Limited scope of exception (सीनमत अपिादको नसद्धान्त)
• Process to facilitate access (सूचनाको पहुँ च सहज पाने नसद्धान्त)
• Open meeting (खुला बैठक)
• Disclosure takes precedence (प्रकाशनलाई िोक गने कायवनिनध परिमाजवन)
• Promotion of whistleblower (शंखघोि/ सूचनादाताको संिक्षर्)

सूचनाको हकको महत्व/आवश्यकता

• िाज्यका कामकाििाहीलाई खुला ि पािदशी बनाई नागरिकप्रनत जिाफदे ही ि

नजम्मेिाि बनाउन
• शासन पद्धनतमा आम नागरिकको पहँ चलाई सिल ि सहज बनाउन

2
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• िाज्य ि नागरिकको नहतमा प्रनतकुल असि पाने संिेदनशील सूचनाको संिक्षर् गनव
• नागरिकको सुसूनचत हुने हकलाई संिक्षर् ि सम्बद्धव न गनव
• सोत साधनको दु रुपयोगलाई िोक्न ि परिचालनको अिस्था थाहा पाउन
• भ्रष्ट्ाचाि एिं आनथवक अननयनमतताको प्रिृनत्तलाई ननरुत्सानहत गनव
• सिकाि ि सािवजननक ननकायप्रनत जननिश्वास बढाउन
• िाज्य संयन्त्रलाई उत्तिदायी बनाउन ।

सूचनाको हक सम्बन्धी ऐन, २०६४ को उद्दे श्य

• सिकािको कामकाििाहीलाई खुला ि पािदशी बनाउनु

• िाज्यलाई नागरिकप्रनत नजम्मेिाि ि जिाफदे ही बनाउनु
• सािवजननक सूचनामा आम नागरिकको पहुँ च सहज बनाउनु
• नागरिकको सुसूनचत हुने हक लागु ि संिक्षर् गनुव
• संिेदनशील सूचनाको संिक्षर् गनुव ।

साविजर्नक र्नकायको दार्यत्व

सूचनाको हक सम्बन्धी ऐन, २०६४ अनुसाि सािवजननक ननकायको दानयत्वलाई दे हाय

बमोनजम उल्लेख गनव सनकन्छ ।

• सूचनाको हकको सम्मान ि संिक्षर् गने गिाउने

• सूचनाको िगीकिर् ि अध्यािनधक गरि समय समयमा प्रकाशन गने
• सूचनामा नागरिकको पहुँ च सिल ि सहज बनाउने
• आफ्नो काम काििाही खुला ि पािदशी रुपमा गने
• कमवचािीका लानग उपयुि तानलम ि प्रनशक्षर्को व्यिस्था गने ।

सूचनाको हकसम्बन्धी अपवादहरु(सूचनाको हक ि पािदनशवताका सीमाहरु)

लोकताक्तन्त्रक सिकािले सूचनाको हकको नसद्धान्त ि गोपननयताको नसद्धान्तबीच आदशव

सन्तुलन कायम गनुवपदव छ । केही सूचनाहरु नननित हदसम्म गोप्य िाख्नु पने हुन्छ, जसलाई
सूचनाको हक सम्बन्धी अपिादको रुपमा बुनझन्छ । ननम्म कुिाहरु सूचनाको हकको
अपिादको रुपमा िहे का हुन्छन् ।

• िानष्ट्रय सुिक्षा ि सािवभौनमकता सम्बन्धी सूचना

3
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• सैननक िर्नीनत ि सामरिक महत्वका सूचना

• अन्तिानष्ट्रय सम्बन्धमा खलल पाने नििय
• व्यक्तिका ननतान्त ननजात्मक सूचना
• अपिाध अनुसन्धान अनभयोजन ि तहनककातमा असि पने नििय
• अदालतमा निचािाधीन मुद्दाका नििय
• संनिधान ि कानूनले गोप्य िाख्नु भनेका नििय

सूचनाको हक सम्बन्धी ऐन, २०६४ को दफा ३(३) ले माथी उल्लेक्तखत कुिाहरुलाई सम्बोधन
हुने गिी ननम्ननलक्तखत सूचना सूचनाको हकको अपिादमा िहने उल्लेख गिे को छ ।

• नेपालको सािवभौमसत्ता, अखण्डता, िानष्ट्रय सूिक्षा, सािवजननक शाक्तन्त सुिक्षा ि

अन्तिानष्ट्रय सम्बन्धमा खलल पाने निियहरु
• अपिाध अनुसन्धान, तहनककात तथा अनभयोजनमा प्रत्यक्ष असि पाने सूचना
• आनथवक, व्यापारिक, मौनिक, बौक्तद्धक सम्पनत्तको संिक्षर् ि बैंनकङ व्यापारिक
गोपननयतामा गम्भीि आघात पने निियहरु
• जातजाती सम्प्रदायबीचको सामानजक सुसम्बन्धमा खलल पने नििय ि
• व्यक्तिगत गोपनीयता ि व्यक्तिको जीउ, सम्पनत्त स्वास्थ्य ि सुिक्षामा खतिा पुर्याउने
नििय ।

नेपालमा सूचनाको हकसम्बन्धी व्यवस्थाहरु

संवैधार्नक व्यवस्था

• धािा २७ मा सूचनाको हक
• धािा २८ मा गोपननयताको हक
• धािा १९ मा सञ्चािको हक

कानूनी/नीर्तगत व्यवस्थाहरु

• सूचनाको हक सम्बन्धी ऐन, २०६४ ि ननयमािली, २०६५

• सुशासन (व्यिस्थापन तथा संचालन) ऐन, २०६४ ि ननयमािली, २०६५
• सूचना तथा संचाि प्रनिनध नीनत, २०७२
• आमसंचाि नीनत, २०७३ आनद ।

4
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

संस्थागत/संरचनात्मक व्यवस्थाहरु

• सञ्चाि तथा सूचना प्रनिनध मन्त्रालय

• िानष्ट्रय सूचना आयोग
• सूचना तथा प्रसािर् निभाग
• सािवजननक ननकायहरुमा सूचना अनधकािी ि प्रििाको व्यिस्था
• नागरिक िडापत्र
• सािवजननक सुनुिाई
• सािवजननक ननकायका िेबसाइटहरु ।

सूचनाको हक सम्बन्धी ऐन, २०६४ का र्वशेषताहरु

• सूचनाको हक नेपाली नागरिकलाई मात्र प्राप्तहुने भनी स्पष्ट् पारिएको छ ।

• सूचनादाताको संिक्षर्को व्यिस्था
• सूचनाको िगीकिर् गिी अद्यािनधक गने व्यिस्था
• महत्वपूर्व सूचनाहरु नागरिकले नमागे पनन समय समयमा सािवजननक गनेपने
व्यिस्था
• सूचना ननदने माथी काििाहीको व्यिस्था
• सूचना संस्कृनतको निकासका लानग िानष्ट्रय सूचना आयोगलाई अनधकाि सम्पन्न
ननकायका रुपमा स्थापना गरिएको ।

साविजर्नक र्नकायले अद्यावर्धक गरी प्रकाशन गननिपने सूचनाहरु

सूचनाको हक सम्बन्धी ऐन, २०६४ मा सािवजननक ननकायले आफ्नो ननकायसँग सम्बक्तन्धत

दे हायका सूचनाहरू अद्यािनधक गिी प्रत्येक तीन मनहनामा प्रकाशन गनुवपने उल्लेख छ ।
(क) ननकायको स्वरुप ि प्रकृनत,
(ख) ननकायको काम, कतवव्य ि अनधकाि,
(ग) ननकायमा िहने कमवचािी संख्या ि कायव निििर्,
(घ) ननकायबाट प्रदान गरिने सेिा,
(ङ) सेिा प्रदान गने ननकायको शाखा ि नजम्मेिाि अनधकािी,
(च) सेिा प्राप्त गनव लाग्ने दिुि ि अिनध,

5
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

(छ) ननर्वय गने प्रनिया ि अनधकािी,

(ज) ननर्वय उपि उजुिी सुन्ने अनधकािी,
(झ) सम्पादन गिे को कामको निििर्,
(ञ) सूचना अनधकािी ि प्रमुखको नाम ि पद,
(ट) ऐन, ननयम, निननयम िा ननदे नशकाको सूची,
(ठ) आम्दानी, खचव तथा आनथवक कािोबाि सम्बन्धी अद्यािनधक निििर्,
(ड) तोनकए बमोनजमका अन्य निििर् ।
सूचना नर्दएमा कारवाहीको व्यवस्था

सूचना ननदएमा नढलो गिी नदएमा दे हाय बमोनजमको काििाही हुने व्यिस्था छ ।

• सूचना ननदने अनधकािीलाई रु १ हजाि दे खी २५ हजािसम्म जरििाना गिी निभागीय

काििाही गरिने
• सूचना नदन नढलो गिे प्रनतनदन रु २०० जरििाना हुने
• सूचना ननदने पदानधकािीउपि आयोगबाट भएको आदे शमा ३ मनहना नभत्र निभागीय
काििाही गरिसक्नुपने
• सूचना आयोगको आदे श पालना नगिे मा रु १० हजािसम्म जरििाना हुने
• मागेको सूचना दु रुपयोग गिे मा रु ५ हजाि दे क्तख २५ हजािसम्म जरििाना हुने ।

रार्रिय सूचना आयोगको काम, कतिव्य र अर्धकार

सूचनाको हकको संिक्षर्, सम्वद्धव न ि प्रचलन गनवका लानग िानष्ट्रय सूचना आयोगको गठन
गरिएको छ । यसमा एक जना प्रमुख सूचना आयुि ि अन्य दु ई जना सूचना आयुि िहने
व्यिस्था छ । िानष्ट्रय सूचना आयोगको काम, कतवव्य ि अनधकािलाई दे हाय बमोनजम उल्लेख
गरिएको छ ।

• सािवजननक ननकायमा िहे को सािवजननक महत्वको सूचना सम्बन्धी अनभलेख, नलखत

तथा अन्य सामग्री अध्ययन तथा अिलोकन गने
• त्यिो ननकायमा िहे को अनभलेख नलखत िा अन्य सामग्री सम्बन्धी सूचना सूचीकृत
गिी नमलाई िाख्न आदे श नदने
• नागरिकको जानकािीका लानग सूचना सािवजननक गनव सम्बक्तन्धत सािवजननक
ननकायलाई आदे श नदने
6
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• समय नकटान गिी ननिेदकले माग गिे को सूचना नदन सम्बक्तन्धत सािवजननक
ननकायलाई आदे श नदने ।

नेपालमा सूचनाको हकसम्बन्धी समस्याहरु

• िानष्ट्रय सूचना आयोगले गिे का फैसलाहरुको कायाव न्वयन प्रभािकािी रुपमा नहुनु
• सूचना प्रिाह गने सम्बन्धमा नीनतगत व्यिस्थाहरु पयाव प्त ि स्पष्ट् निहे को
• सािवजननक ननकायहरुमा सूचनाको िगीकिर् ि अनभलेख प्रर्ाली व्यिक्तस्थत नहुनु
• यस क्षेत्रमा पयाव प्त मानि संशाधनको निकास नहुनु
• िानष्ट्रय सूचना आयोग जनशक्ति ि प्रनिनध सम्पन्न नहुनु
• कामवचािीको आचिर् व्यिहाि ि कायवशैलीमा पािदनशवता कायम नहुनु
• कायाव लयको सूचना अनधकािीलाई पयाव प्त मात्रामा सूचना उपलब्ध नहुनु
• योजना तजुवमा दे क्तख बजेट ननकासासम्मका कामकाििाहीहरु पािदशी नहुनु
• सिकािी कामकाििाहीलाई अनुमानयोग्य बनाउन नसक्नु ।

सूचनाको हकको प्रचलनका लार्ग सनझावहरु

• िानष्ट्रय सूचना आयोगले गिे का फैसलाहरुको कायाव न्वयन नगने अनधकािीलाई

काििाहीको दायिामा ल्याउने
• सूचना प्रिाहसंग सम्बक्तन्धत नीनतहरु स्पष्ट् पाने
• सूचना अनधकािीलाई ननकायका सबै सूचना उपलब्ध गिाउने
• सूचनाको क्षेत्रमा पयाव प्त मात्रामा मािन संशाधनको व्यिस्था गने
• सूचना आयोगलाई जनशक्ति ि प्रनिनध सम्पन्न बनाउने
• कमवचािीहरुलाई क्षमता निकासका लानग आिश्यक तानलमको व्यिस्था गने
• सूचनाको िगीकिर् ि अनभलेख प्रर्ालीलाई कम्प्युटिीकृत गने
• सूचनाको हकको कायावन्वयनको अिस्थाको प्रभािकािी अनुगमन ि मूल्यां कन गने ।

पारदर्शिताको पररचय

• कुनै पनन निियलाई प्रष्ट् दे खाउनु, खुलाउनु िा सो सम्बन्धी सूचनाको संचाि, सम्प्रेशर्
तथा प्रशािर् गनुवलाई पािदनशवता भननन्छ ।
• सािवजननक कामकाििाहीमा दे खापने खुलापनको क्तस्थनत नै पािदनशवता हो ।

7
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• सािवजननक कामकाििाहीमा जनताको पहुँ च स्थानपत भएको अिस्था नै पािदनशवता

हो ।
• पािदनशवताले सािवजननक काम काििाहीलाई जनताको जानकािीमा ल्याई शासकीय
संयन्त्रमा जिाफदे हीताको प्रिद्धव न गदव छ ।
• शासन प्रकृयालाई लोकताक्तन्त्रक, सहभानगतामूलक ि समािेशी बनाउन पािदनशवताले
महत्वपूर्व भूनमका खेल्दछ ।
• यो लोकतन्त्र ि सुशासनको महत्वपूर्व शतव हो ।

पारदर्शिताको आवश्यकता/महत्व

• शासकीय उत्तिदानयत्व अनभिृक्तद्ध गनव

• नागरिकहरुका लोकताक्तन्त्रक अनधकािलाई मूतव रुप नदन
• अननयनमतता ि भ्रष्ट्ाचाि ननयन्त्रर् गनव
• शासन पद्दनतमा नागरिकको ि पहुँ च अनभिृक्तद्ध गनव
• सािवजननक सेिालाई नमतव्ययी ि प्रभािकािी बनाउन
• सािवजननक ननकायप्रनत जननिश्वास अनभिृक्तद्ध गनव
• नागरिकहरुको सहभानगता िृक्तद्ध गनव
• सुशासन प्रिद्धव न गनव ।

पारदर्शिताका अन्तविस्तन/आधारशीला/पूविशतिहरु

• िाजनीनतक प्रनतिद्धता ि लोकताक्तन्त्रक िाज्य प्रर्ाली

• प्रशासननक तटस्थता ि प्रनतिद्धता
• स्पष्ट् कानूनी ढाँ चा ि सो को परिपालना
• जिाफदे हीता ि उत्तिदानयत्व
• कायाव न्वयनयोग्य आचािसंनहता
• मैत्रीपूर्व सािवजननक सेिा प्रिाह
• उपयुि ि प्रभािकािी समन्वय ननकाय
• कृयाशील ि जीिन्त नागरिक समाज
• सचेत सेिाग्राही ।

पारदर्शिता प्रवद्धि नका लार्ग नेपालमा भएका व्यवस्था

8
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

संवैधार्नक व्यवस्था
• धािा १७ मा निचाि ि अनभव्यक्ति स्वतन्त्रताको हक
• धािा २७ मा सूचनाको हक
• धािा १९ मा संचािको हक
• धािा ५१ (ख) मा िाजनीनतक तथा शासन व्यिस्था सम्बन्धी नीनतमा सािवजननक
प्रशासनलाई स्वच्छ, सक्षम, ननष्पक्ष, पािदशी, भ्रष्ट्ाचािमुि, जनउत्तिदायी ि
सहभानगतामूलक बनाउदै िाज्यबाट प्राप्तहुने सेिा सुनिधामा जनताको समान ि
सहज पहुँ च सुनननित गिी सुशासनको प्रत्याभूती गने व्यिस्था ।

कानूनी व्यवस्था

सूचनाको हक सम्बन्धी ऐन २०६४ र र्नयमावली २०६५

• सािवजननक कामकाििाहीहरु खुला ि पािदशी रुपमा गनुवपने ि सािवजननक महत्वका

सूचनामा आमनागरिकको पहुँ च सिल ि सहज बनाउने नििय समेनटएको ।

सनशासन (संचालन तथा व्यवस्थापन) ऐन, २०६४ र र्नयमावली, २०६५

• सािवजननक प्रशासनलाई जनमुखी, जिाफदे ही, पािदशी तथा समािेशी बनाउने नििय
समािेश
• पािदनशवतालाई प्रशासननक कायव संचालनको आधािको रुपमा नलइने व्यिस्था
• प्रशासननक कायवसम्पादन गदाव तथा ननर्वय गदाव पािदनशवता कायम गनुव पने नििय
समािेश
• नागरिक िडापत्र, सािवजननक सुनुिाई तथा प्रििा सम्बन्धी व्यिस्था ।

संस्थागत/संरचनात्मक व्यवस्था

• सिकािको प्रििा
• िानष्ट्रय सूचना आयोग
• नागरिक िडापत्र
• सािवजननक ननकायमा प्रििा ि सूचना अनधकािी
• सािवजननक सुनुिाई
9
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• सािवजननक ननकायका िेबसाइटहरु ।

पारदर्शिताका तररकाहरु (Models)

• Pull model: नागरिकहरुको कृयाशीलताबाट प्राप्त हुने पािदनशवता ।

• Push model: सबैका लानग स्वतः सूचनाको प्रिाह ।

सूचनाको हक र पारदर्शिताको अन्तरसम्बन्ध

सूचनाको हक ि पािदनशवताबीच नसधा ि सकािात्मक सम्बन्ध िहेको हुन्छ । सूचनाको

हकको प्रचलन बढ् दै जादा िाज्यका गनतनिनधहरूमानथ जनताको पहुँ च बढ् दछ ।
सिकािका कामकाििाहीहरू जनताको जानकािीमा आउँ छन् ि पािदनशवता प्रिद्धव न हुन
जान्छ भने सूचनाको हक कुक्तित हुँ दा पािदनशवतामा पनन कमी आउँ छ ।

त्यिै पािदशी कायवपद्दनत अिलम्बन भएमा िाज्यसम्बद्ध सूचनाहरू स्वतः नागरिक समक्ष
पुग्दछन् । यसबाट नागरिकहरू सुसूनचत हुनुका साथै सूचनाको हकको संिक्षर् ि प्रिद्धव न
समेत हुन जान्छ । सूचनाको हक ि पािदनशवता दु बै लोकताक्तन्त्रक शासनका आधाििम्भ हुन्
। यी दु बै अिधािर्ाले अननयनमतता ि भ्रष्ट्ाचािको अन्त्य गिी सुशासन कायम गनव टे िा
पुर्याउँ छन् ।

पारदर्शिता र सनशासन

पािदनशवता सुशासनको आधाििम्भ हो । असल शासनका लानग सिकािका काम

काििाहीहरु खुला, पािदशी ि पूिाव नुमानयोग्य हुनु पदव छ । जनताले चाहे को सूचना उपलब्ध
गिाएि शासन प्रकृयामा उनीहरुको सहभानगतालाई सुनननित गिे मा मात्र सुशासनतफवको
यात्रा व्यिक्तस्थत हुन्छ । पािदनशवता बढ् दै जादा सिकािको प्रभािकािीता (सुशासन) समेत
बढ् दै जाने भएकाले यसले सुशासन प्रत्याभूनतमा उल्लेख्य योगदान पुर्याउँ छ ।

नेपालमा पारदर्शिता सम्बन्ध समस्याहरु

• प्रशासननक क्षेत्रमा गोप्यता हािी हुनु

• सहभानगतामूलक ननर्वय प्रकृयाको कमी
• जिाफदे ही संस्कृनत ि कायवशैलीको कमी
• सूचनाको हक सम्बन्धी कानूनको पूर्व कायावन्वयन हुन नसक्नु

10
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• सािवजननक ननकायका सूचनाहरुको networking गनव नसक्नु

• पािदनशवता सम्बन्धी स्पष्ट् ि प्रभािकािी कानूनी संयन्त्रको अभाि
• गोप्य िहनुपने सूचनाहरुको अननधकृत रुपमा चुहािट हुनु
• सबै सािवजननक ननकायहरुमा नागरिक िडापत्रको व्यिहारिक कायाव न्वयन नहुनु
• पािदनशवता ि जिाफदे हीता प्रिद्धव नका लानग नागरिक सकृयताको कमी
• प्रशासकीय गरिनिनधहरुमा सूचना तथा संचाि प्रनिनध (ICT) को अनधकानधक प्रयोग
गनव नसक्नु, आनद ।

अभ्यासका लार्ग प्रश्नहरू

१. सूचनाको हक भन्नाले के बुनझन्छ ? यसका नसद्धान्तहरू उल्लेख गनुवहोस् । (२+३)

२. सूचनाको हकको आिश्यकता उल्लेख गदै नेपालमा सूचनाको हकको संिक्षर्का गरिएका
व्यिस्थाहरू उल्लेख गनुवहोस् । (५+५)
३. सूचनाको हकको कायावन्वयनमा सािवजननक ननकायको दानयत्व माथी प्रकाश पानुवहोस् । (५)
४. नेपालमा सूचनाको हक सम्बन्धमा दे खा पिे का समस्याहरू उजागि गिी समाधानका उपायहरू
प्रिुत गनुवहोस् । (५+५)
५. पािदनशवता भन्नाले के बुनझन्छ ? यसका सीमाहरू उल्लेख गनुवहोस् । (२+३)
६. पािदनशवताको महत्व उल्लेख गदै नेपालको सािवजननक प्रशासनमा यससम्बन्धमा दे खा पिे का
समस्याहरू उल्लेख गनुवहोस् ।(५+५)
७. सूचनाको हक ि पािदनशवताबीचको अन्तिसम्बन्धबािे चचाव गनुवहोस् । (५)
८. पािदनशवता प्रिद्धव न माफवत् सुशासनका लानग योगदान गनव सूचनाको हकले किो भूनमका खेल्न
सक्छ ? निश्लेिर् गनुवहोस् । (१०)

सफलताको शुभकामना

11
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

12
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

विद् युतीय शासन (E-governance)

-हरिचन्द्र जोशी

परिचय

• सूचना तथा संचाि प्रविविको प्रयोगद्वािा संचालन ि व्यिस्थापन गरिने शासन

पद्धवतलाई विद् युतीय शासन भवनन्छ ।
• शासन प्रणालीलाई Technology based बनाइ त्यसबाट सेिा सुवििा प्रिाह गनुु
नै विद् युतीय शासन हो ।
• विद् युतीय शासनमा सेिा प्रदायक वनकाय ि सेिाग्राहीबीच विद् युतीय माध्यमबाट
सम्पकु िाख्ने ि सूचना आदानप्रदान गने गरिन्छ ।
• E-governance is the public sector's use of information and
communication technology with the aim of improving
information and service delivery, encouraging citizen
participation in decision making process and making
government more accountable, transparent and effective.
[UNESCO]
• विद् युतीय शासनको माध्यमबाट सूचना तथा जानकािीको प्रिाहमा िृद्धद्ध, सूचनामा
जनताको पहुँ च िृद्धद्ध, सिकाि ि जनताबीचको अन्तिवियामा िृद्धद्ध हन गई सेिा
सुवििामा सहज पहुँ च कायम हनुका साथै सेिाको गुणस्ति समेत अवभिृद्धद्ध हन्छ ।
• विद् युतीय शासनको माध्यमबाट िाज्यका वियाकलापहरुमा खुलापन ि पािदवशुता
प्रिद्धु न भइ सुशासनको अनुभूवत वदलाउन मद्दत पुग्दछ ।
• प्रवियागत झन्झटलाई घटाउदै सेिाको लागत ि समयलाई न्यून गनु पवन विद् युतीय
शासन अपरिहायु छ ।

विद् युतीय शासनको पृष्ठभूमी

• सुशासनको मान्यता अनुरुप शासकीय वियाकलापहरुमा खुलापन ि

पूिाु नुमानयोग्यता सुवनवित गनु विद् युतीय शासनको मान्यता विकास भएको हो ।

1
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• विद् युतीय शासनको अििािणा सन् १९९० को दशकमा सुशासनको अििािणा

विकास भएसंगै सुशासन हावसल गने औजािको रुपमा विकास भएको हो ।
• सन् १९९३ मा तत्कालीन अमेरिकी िाष्ट्रपवत Al Gore ले सािुजवनक सेिालाई बढी
प्रभािकािी ि पािदशी बनाउने अवभप्रायका साथ पवहको पटक E-governance
शब्दको प्रयोग गिे का वथए ।
• तत्कालीन अमेरिकी िाष्ट्रपवत विल द्धिन्टनले Government Paperwork
Elimination Act, 1998 को घोषणा गिे पवछ विद् युतीय शासनबािे बहस
चुवलनुका साथै यसको प्रयोग समेत बढ् दै गएको हो ।

विद् युतीय शासनको आिश्यकता/महत्व

• सेिा प्रिाह ि विकास वनमाुणको लागत ि समय घटाइ वमतव्यवयता ि शीघ्रता कायम
गनु
• सािुजवनक सूचनामा नागरिक पहुँ च सुवनवित गनु
• जनगुनासो तथा पृष्ठपोषण प्राद्धिमा सहजता ल्याउन
• सािुजवनक सेिाको गुणस्ति मापन ि अवभिृद्धद्ध गनु
• ग्रामीण सहिी विद् युतीय सम्पकु मार्ुत् भौगोवलक दू रिलाई अथुहीन तूल्याउन
• प्रवियागत झन्झटलाई हटाएि छरितो सिकािको प्रत्याभूवत गनु
• वनणुय प्रवियामा शीघ्रता कायम गनु
• विद् युतीय सेिा प्रिाहका माध्यमबाट दू गुम क्षेत्रमा समेत सेिाको पहुँ च विस्ताि गनु
• सािुजवनक सेिा प्रिाहमा जनसहभावगता, पािदवशुता ि प्रभािकािीता कायम गिी
सुशासन प्रिद्धु न गनु
• सूचना तथा अवभलेखहरुलाई कम्प्यूटिीकृत गिी भण्डािण गनु
• जनता ि सिकािबीच सूचनाको आदानप्रदान तथा संिाद शंखलामा सहजता ल्याउन
• कमुचािीतन्त्रीय व्यििानहरुलाई कम गनु ।

विद् युतीय शासनका क्षेत्रहरु (Scope of e-governance)

• वशक्षा तथा अनुसन्धानः online-learning, e-library, open university,

distance learning (दू ि वशक्षा वसकाइ), e-school.

2
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• स्वास्थ्य सेिाः Telemedicine

• जलिायु परिितुनको प्रभाि न्यूनीकिणः e-adaptation applications
• िाताििण तथा प्राकृवतक स्रोत व्यिस्थापनः Geometric information
system, weather forecasting
• मानि संसािन विकासः Digital literacy
• सािुजवनक सेिा प्रिाहः e-registration, e-licensing,
• साइबि सुिक्षाः computer emergency response system
• पयुटनः e-visa, early warning
• कृवषः Agricultural information system, agro-technology,
market price and mechanism
• विद् युतीय व्यापाि (E-commerce): online- payment, virtual market
place

विद् युतीय शासन अिलम्बनका आयामगत चिणहरु

• पूिाुिाि (Infrastructure): मोबाइल पूिाुिाि ि ब्रोडव्याण्ड पूिाुिाि ।

• नीवत (Policy): विद् युतीय सिकािका लावग ऐन कानून ि संस्थागत ढाुँचाहरु
• शासन पद्धवत (Governance): विद् युतीय सिकािका लावग सूचना प्रविवि संयन्त्र
(IT-back office for e-government) ि सािुजवनक सेिा प्रिाहको
प्रवियामा पुनः अवभयान्त्रीकिण (Re-engineering public processes)
• पहुँच ि विस्ताि (Outreach): नागरिकलाई विद् युतीय सेिा, वनजी क्षेत्रलाई
विद् युतीय सेिा ि अन्तिवनकाय विद् युतीय सेिा ।

विद् युतीय शासनका चिणहरु

१.जानकािी तथा सूचनाको चिण (Informational stage): यस चिणमा सिकािी

वनकायका िेबसाइटको वनमाु ण ि स्थापना गने , प्राि तथ्ां कलाई कम्प्युटिीकृत गरि
िेबसाइटमा िाख्ने सम्बन्धी सामान्य प्रशासकीय प्रबन्ध गरिएको हन्छ ।

3
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

२.अन्तविुयात्मक चिण (Interactional stage): यस चिणमा सूचनाहरु अद्यािविक

हने, िेबसाइटको विस्ताि ि त्यसमा जनताको पहुँ च िृद्धद्ध हने , विवभन्न सूचना, र्ािम तथा
जानकािीहरु डाउनलोड गनु सवकने , इमेल गनु सवकने सम्मका कायुहरु हन्छन् । सेिा
प्रदायक ि सेिाग्राहीको बीचमा दोहोिो सञ्चाि (Two way communication) कायम
हने गदु छ ।

३.कािोिािीय चिण (Transactional stage):गोय तथ्ां क (confidential data) मा

जनता, सेिाग्राही तथा सिोकाििालाहरुको पहुँ च हने , Interactive Web को सुरूिात
हने विद् युतीय कािोिािहरु सञ्चालन हने , अनलाइनबाट सेिा प्रिाह हने (अनलाइन
आिेदन, कि, िाजस्व भुक्तानी, चालक अनुमती पत्र निीकिण आवद) पद्धवत स्थावपत हन्छ
।

४.एकीकृत (Integrated) सेिा प्रिाहको चिण:सिकािले प्रिाह गने सम्पूणु सािुजवनक

सेिाहरु एउटै सिकािी पोटु लबाट प्रिाह हने , सम्पूणु सेिाहरु सूचना तथा संचाि प्रविविमा
आिारित हने, विषयगत वनकायको स्थानीय वनकायदे द्धख केन्द्रसम्म ि अन्तिवनकाय
सूचनाहरु एकीकृत रुपमा उपयोग गनु सवकने गिी Re-engineering गिी एकीकिण
गने कायु यस चिणमा हन्छ ।

विद् युतीय सेिाका प्रकािहरु (Types of e-governance services)

• सिकािले नागरिकलाई प्रदान गने सेिाहरु (Government to citizen, G2C)

• सिकािले व्यापाि िावणज्यको प्रिद्धु नका लावग प्रदान गने सेिाहरु (Government
to business, G2B)
• सिकािले आर्ु मातहतका वनकाय ि व्यद्धक्तहरुलाई प्रदान गने सेिाहरु
(Government to government,G2G)

विद् युतीय शासनका सीमाहरु

• विद् युतीय शासनले सेिा वितिणमा सिलीकिण गिे पवन भौवतक रुपमा नै विद् युतीय
माध्यमबाट सबै सेिाहरु वितिण गनु सवकदै न ।

4
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• विद् युतीय शासनले विकास वनमाुण सम्बन्धी सेिा उपलब्ध गिाउन सक्दै न्, तथापी
त्यस सम्बन्धी सूचनाको आदानप्रदानमा भने सहजता ल्याउुँ छ ।

नेपालमा विद् युतीय शासन

नेपालमा शासकीय वियाकलापहरुमा सूचना तथा संचाि प्रविविको प्रयोगका लावग विगत
दे द्धख नै विवभन्न प्रयासहरु भएका छन् , जसलाई दे हाय बमोवजम उल्लेख गनु सवकन्छ ।

• वि.स. २०२८ सालमा जनगणनाको तथ्ांक विश्लेषण गनुका लावग IBM 1401
कम्प्युटिको प्रयोग गरिएको वथयो ।
• िावष्ट्रय संचाि नीवत, २०४९ तथा नेपाल दू ि संचाि ऐन, २०५३ ि वनयमािली, २०५६
लागू भएपवछ दे शमा दू ि संचाि क्षेत्र खुला ि प्रवतस्पिी युगमा प्रिेश गिे को वथयो ।
• वि.सं. २०५१ जेठदे द्धख व्यािसावयक इमेल सेिाको सरूिात भयो भने २०५२
असािदे द्धख इन्टिनेट सेिा सुरू भयो ।
• वि.स. २०५७ मा लागु गरिएको सूचना प्रविवि नीवतले सूचना प्रविविलाई दे श
विकासको िृहत्ति लक्ष्य हावसल गने औजािको रुपमा स्थावपत गने अििािणा
प्रिद्धु न गिे को वथयो । वि.स. २०६७ मा यसलाई परिमाजुन गिी सूचना प्रविवि नीवत,
२०६७ जािी गरिएको वथयो ।
• विद् युतीय कािोबाि ऐन, २०६३ ि वनयमािली, २०६४ मा विद् युतीय तथ्ांकको
आदानप्रदानबाट हने कािोिािलाई भिपदो ि सुिवक्षत बनाउन तथा विद् युतीय
अवभलेखलाई अनविकृत तििबाट प्रयोग गने कायुलाई वनयन्त्रण गनु विवभन्न
प्राििानहरुको व्यिस्था गरिएको छ ।
• सुशासन ऐन २०६४ तथा वनयमािली २०६५ ले प्रत्येक सािुजवनक वनकायले स्रोत
सािनको उलपब्धताको आिािमा कम्प्युटिीकृत सूचना प्रविविलाई यथासम्भि
व्यिहािमा ल्याउनुपने व्यिस्था गिे को छ ।
• सूचना तथा संचाि प्रविविको प्रयोग मार्ुत् दीगो आवथुक सामावजक विकासका लक्ष्य
हावसल गने अपेक्षाका साथ िावष्ट्रय ब्रोडव्याण्ड नीवत २०७१ जािी गरिएको छ ।
• नेपालको संवििानको िािा ५१ (च) मा विकास सम्बन्धी नीवत अन्तगुत िावष्ट्रय
आिश्यकता अनुसाि सूचना प्रविविको विकास ि विस्ताि गिी त्यसमा सिुसािािण

5
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

जनताको सिल ि सहज पहुँ च सुवनद्ध‍चत गने तथा िावष्ट्रय विकासमा सूचना प्रविविको
उच्चतम उपयोग गने प्राििान छ ।
• सूचना तथा संचाि प्रविविको क्षेत्रमा भएको गवतशीलताद्वािा वसवजुत चुनौवतहरुलाई
सम्बोिन गनु वि.स. २०७२ सालमा सूचना प्रविवि नीवत २०६७ लाई खािे ज गिी
सूचना तथा संचाि प्रविवि नीवत २०७२ जािी गरिएको छ ।
• सुशासन, विकास ि समृद्धद्धका लावग वडवजटल नेपाल वनमाुण वनमाुण गने दु िदृवष्ट्का
साथ वडवजटल नेपाल फ्रेमिकु, २०७६ कायाुन्वयनमा ल्याइएको छ ।
• सूचना तथा संचाि प्रविविको प्रयोग मार्ुत् विद् युतीय शासनलाई प्रिद्धु न गनुका
लावग सूचना तथा संचाि प्रविवि मन्त्रालय, सूचना प्रविवि विभाग, िावष्ट्रय सूचना प्रविवि
केन्द्र जस्ता वनकायहरु वियाशील िहे का छन् ।
• पवछल्लो समय िावष्ट्रय परिचयपत्र, िाहदानी, अध्यागमन व्यिस्थापन, बैदेवशक
िोजगाि व्यिस्थापन, सिािी सािन दताु तथा चालक अनुमती पत्र, उद्योग व्यिसाय
दताु जस्ता सािुजवनक सेिाहरु विद् युतीय प्रणालीमा रुपान्तिण गने कायु भइिहे को
छ।
• साथै विद् युतीय स्वास्थ्य सेिा, विद् युतीय कि प्रणाली, विद् युतीय भंसाि, विद् युतीय
व्यापाि, विद् युतीय खरिद तथा ठे क्का प्रणालीमा समेत उल्लेख्य काम भइिहे को
अिस्था छ ।
• साथै पन्ध्ौं योजनाले नेपाललाई सूचना प्रविवियुक्त िाष्ट्रको रुपमा स्थावपत गने सोच
वलएको छ ।

पन्ध्रौं योजनामा सूचना तथा सञ्चाि प्रविवि

सोच : सूचना प्रविवियुक्त िाष्ट्र

लक्ष्य : आमसञ्चाि, दू िसञ्चाि तथा सूचना प्रविविमा सबै नागरिकको पहं च तथा उच्चतम
उपयोग सुवनवित गिी आमनागरिकको जीिनस्तिमा गुणात्मक परिितुन ल्याउने
उद्दे श्य :

• सबै नागरिकमा सञ्चाि तथा सूचना प्रविविको सहज पहुँ च तथा उपयोग विस्ताि गनुु
• सञ्चाि ि सूचना प्रविविको सेिालाई भिपदो ि गुणस्तिीय बनाउनु
• सञ्चाि ि सूचना प्रविविमा आिारित उद्योगको विकास गिी िोजगािी िृद्धद्ध गनुु ।

6
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

िणनीवतिः

• सूचनामा सबै नागरिकको पहुँ च तथा उपयोग सुवनवित गने

• पूणु प्रेस स्वतन्त्रताको सुवनवितता गदै आमसञ्चािमा सबै नागरिकको पहं च विस्ताि
गने
• दू िसञ्चाि एिम् ब्रोडव्याण्ड सेिाको पहुँ च दे शभि पुयाु उने
• वडवजटाइजेशन मार्ुत सामावजक, आवथुक ि शासकीय व्यिस्थामा सुिाि गने
• हलाक सेिालाई संस्थागत पुनसंिचना गिी स्वायत्त, प्रवतष्पिी ि व्यािसावयक बनाउने
• चलवचत्र क्षेत्रको पूिाु िाि विकास गिी उद्योगको रूपमा विकास तथा प्रिद्धु न गने
• सुिक्षा मुद्रणको व्यिस्था गने ।
• विज्ञापन बजाि व्यिद्धस्थत गने ।

नेपालमा विद् युतीय शासन प्रिर्द्ध नका लावग गरिएका व्यिस्था

सूचना तथा संचाि प्रविविको प्रयोगद्वािा संचालन ि व्यिस्थापन गरिने शासन पद्धवतलाई
विद् युतीय शासन भवनन्छ । नेपालमा यसको प्रिद्धु नका लावग गरिएका व्यिस्थाहरुलाई
दे हाय बमोवजम उल्लेख गनु सवकन्छ ।

सौंिैिावनक व्यिस्था

• नेपालको संवििानको िािा ५१ (च) मा विकास सम्बन्धी नीवत अन्तगुत िावष्ट्रय

आिश्यकता अनुसाि सूचना प्रविविको विकास ि विस्ताि गिी त्यसमा सिुसािािण
जनताको सिल ि सहज पहुँ च सुवनद्ध‍चत गने तथा िावष्ट्रय विकासमा सूचना प्रविविको
उच्चतम उपयोग गने प्राििान छ ।

कानूनी/नीतगत व्यिस्था

➢ विद् युतीय कािोबाि ऐन, २०६३ ि वनयमािली, २०६४

➢ सुशासन ऐन २०६४ तथा वनयमािली २०६५
➢ नेपाल दू ि संचाि ऐन, २०५३ ि वनयमािली, २०५६
➢ िावष्ट्रय ब्रोडव्याण्ड नीवत २०७१

7
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

➢ सूचना तथा संचाि प्रविवि नीवत २०७२

➢ वडवजटल नेपाल फ्रेमिकु, २०७६
➢ दू िसञ्चाि नीवत, २०६०
➢ अनलाइन सञ्चाि माध्यम सञ्चालन वनदे वशका, २०७३
➢ सिकािी कायाुलयमा विद् युतीय पत्राचाि (इमेल) व्वयस्थापन सम्बन्धी वनदे वशका,
२०७५
➢ नागरिक मोबाइल एप सञ्चालन वनदे वशका, २०७६
➢ िावष्ट्रय ज्ञान पाकु (स्थापना तथा सञ्चालन) वनदे वशका, २०७६
➢ सिकािी वनकायद्वािा सामावजक सञ्चाल प्रयोग गने कायुविवि, २०७५
➢ सिकािी वनकायको िेससाइट वनमाुण तथा व्यिस्थापन सम्बन्धी वनदे वशका, २०६८
➢ साथै पन्ध्ौं योजनाले नेपाललाई सूचना प्रविवियुक्त िाष्ट्रको रुपमा स्थावपत गने सोच
वलएको छ ।

सौंस्थागत व्यिस्था

➢ संचाि तथा सूचना प्रविवि मन्त्रालय,

➢ सूचना प्रविवि विभाग,
➢ िावष्ट्रय सूचना प्रविवि केन्द्र
➢ नेपाल टे वलकम
➢ वनजी क्षेत्रका इन्टिनेट सेिा प्रदायक कम्पनीहरू
➢ विद् युत प्राविकिण ।

सूचना तथा सञ्चाि प्रविवि नीवत, २०७२

भािी सोच : सूचना तथा सञ्चाि प्रविविको प्रयोगबाट नेपाललाई सूचना तथा ज्ञानमा
आिारित समाजमा रुपान्तिण गने ।
परिदृष्य : सूचना तथा सञ्चाि प्रविवि मार्ुत दे शभि सुशासन, वदगो विकास एिं गरिबी
न्यूवनकिणका लक्ष्यहरु हावसल गनुु
प्रमुख उद्दे श्यहरु :

8
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• सूचना तथा सञ्चाि प्रविविलाई सबैको पहुँ च ि ियशद्धक्तयोग्य (Affordable) बनाउने

।
• सूचना तथा सञ्चाि प्रविवि मार्ुत वदगो र्िावकलो ि समािेशी आवथुक सामावजक
विकास गने ।
• सूचना तथा सञ्चाि प्रविवि पूिाु िािको विकास ि विस्ताि गने ।
• सम्भावित िाताििणीय, आवथुक, सामावजक तथा प्रविविको क्षेत्रमा आउने
चुनौवतहरुको सामना गनु सूचना तथा सञ्चाि प्रविविको निीनतम प्रयोग, खोज एिं
अन्वेषणलाई प्रोत्साहन गने ।
• सूचना तथा सञ्चाि प्रविविका क्षेत्रमा मानि संसािनको विकास गने ि सूचना तथा
सञ्चाि प्रविवि मार्ुत मानि संसािन विकासका अिसिहरु सृजना गने ।
• सूचना तथा सञ्चािि प्रविविको प्रयोगबाट सुशासन प्रिद्धु न गने ।
लक्ष्यहरु
• अन्तिावष्ट्रय सञ्जाल तयािी तथा विद् युतीय सिकाि सूचकाङ्कमा सन् २०२० सम्म
समग्रमा नेपालको स्थान दोश्रो चौंथाई (Top second quartile) मा पुर्याइने छ ।
• सन् २०२० सम्ममा ७५ प्रवतशत नेपालीहरुलाई वडवजटल साक्षि बनाइने छ ।
• सन् २०२० सम्ममा ९० प्रवतशत जनता समक्ष ब्रोडव्याड सेिाको पहुँ च सुवनवित
गरिनेछ ।
• सन् २०२० सम्ममा नेपालको कुल ग्राहस्थ उत्पादनमा सूचना तथा सञ्चाि प्रविवि
उद्योग एिं सेिाको योगदान (दू िसञ्चाि िाहे क) कद्धिमा २.५ प्रवतशत पुयाु इने छ ।
• सन् २०२० सम्ममा सम्पूणु नेपालीमा इन्टिनेटको पहुँ च सुवनित गरिनेछ ।
• सन् २०२० सम्ममा विद् युतीय सिकािको अििािणा अनुरुप कद्धिमा ८० प्रवतशत
नागरिक लवक्षत सेिाहरु अनलाइन मार्ुत प्रदान गरिने छ ।
• सन् २०१७ सम्ममा सिकािी प्रशािण क्षेत्रलाई वडवजटल प्रणालीमा रूपान्तिण
गरिनेछ ।

नेपालमा सूचना तथा सञ्चाि प्रविवि सम्बन्धी उपलब्धीहरू

• सूचना तथा सञ्चाि प्रविवि सम्बन्धी विवभन्न कानूनी ि नीवतगत व्यिस्था गरिएको छ ।
• सूचना तथा सञ्चाि प्रविवि पूिाु िाि विकास कायुले तीव्रता पाएको छ ।
• विद् युतमा पहुँ च प्राि जनसंख्या ९३ प्रवतशत छ ।
• टे वलर्ोन घनत्व १३०.३ % छ ।

9
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• इन्टिनेटमा पहुँ च प्राि जनसंख्या ८२.८ % पुगेको छ ।

• िे वडयोमा पहुँ च प्राि जनसंख्या ८७ % पुगेको छ ।
• ७७ िटै वजल्लामा 4G सेिा पुगेको छ ।
• १३% सिकािी सेिा अनलाइन मार्ुत् प्रदान गरिएको छ ।
• कुल गाहु स्थ उत्पादनमा सूचना तथा सञ्चाि प्रविविको योगदान २.२२% पुगेको छ ।
• साइिि सुिक्षा अनुगमन केन्द्र स्थापना गरिएको छ ।
• सिकािी तथ्ाङ्कलाई िैकद्धिक स्थानमा सुिवक्षत िाख्ने उद्दे श्यले हे टौडामा Disaster
Recovery Data Center सञ्चालनमा ल्याइएको छ ।
• सिकािी िेिसाइटलाई सुिवक्षत बनाउन सिकािी िेिसाइटहरूको Web Security
Audit गने कायु सुरु भएको छ ।
• सिकािी वनकायबाट प्रदान गरिने अनलाइन सेिाहरुलाई National Portal मा
आिद्ध गने कायुलाई थालनी भएको छ ।

नेपालमा विद् युतीय शासन सम्बन्धी समस्याहरु

• न्यून वडवजटल साक्षिता, वडवजटल वडभाइड

• सािुजवनक सेिा प्रिाहमा सूचना तथा संचाि प्रविविको न्यून उपयोग हनु
• सूचना प्रविविको विकास ि साइिि सुिक्षाका लावग आिश्यक संिचना ि पूिाुिािको
कमी
• दक्ष जनशद्धक्तको कमी हनुका साथै भएको जनशद्धक्तलाई समेत स्वदे शी बजािमा
वटकाइिाख्न सवकएको छै न
• सूचना प्रविवियुक्त सेिाहरु शहिी क्षेत्रमा मात्र सीवमत भइ ग्रामीण ि दु गुम क्षेत्रमा
पुर्याउन सवकएको छै न
• वडवजटल तथ्ां कहरु विवभन्न वनकायहरुबीच आदानप्रदान गिी उपयोग गने
संस्कािको अभाि
• सिकािी वनकायका िेिसाइटहरु समेत समय मै अद्यािविक हने गिे का छै नन्
• वनमाुण भएका सफ्टिेयिहरु कायाुन्वयनमा ल्याउन वसवकएको छै न
• मापदण्ड विना नै सफ्टिेयिहरु वनमाुण भएकाले वयवनहरुमा एकरुपता,
वि‍िसनीयता ि गुणस्तिीयता कायम हन सकेको छै न

10
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• विद् युतीय अपिाि वनयन्त्रण गनु ि विद् युतीय कािोिािलाई व्यिद्धस्थत गनु बनाइएका
ऐन कानूनको कायाु न्वयन प्रभािकािी हन सकेको छै न् ।

नेपालमा विद् युतीय शासनको सम्भािना/अिसि

• वडवजटल नेपालको अििािणाले महत्व पाउनु

• वशक्षा क्षेत्रको समग्र विकासको लावग संचाि तथा सूचना प्रविविको प्रयोगमा विस्ताि
हनु
• सूचना प्रविविमा वनजी क्षेत्रको लगानी िृद्धद्ध हदै जानु ि यस क्षेत्रमा काम गनु युिाहरु
आकवषुत हनु
• सूचना प्रविविलाई आवथुक विकासको सम्बाहकको रुपमा स्वीकारिनु
• मोबाइल प्रयोगकताु को संख्यामा उल्लेख्य िृद्धद्ध हनु
• सािुजवनक सेिामा नागरिकको पहुँ च िमशः िृद्धद्ध हुँ दै जानु
• वडवजटल साक्षितामा िृद्धद्ध हुँ दै जानु
• निीनतम प्रविविको विकासले गवत वलनु ।

विद् युतीय शासन प्रिर्द्ध न/विस्तािका उपायहरु

• सािुजवनक सेिा प्रिाहमा सूचना तथा संचाि प्रविविको प्रयोगलाई बढाउने

• सूचना तथा संचाि प्रविवि सम्बन्धी पूिाुिाि विकासमा जोड वदने
• साइबि सुिक्षा तथा गोपनीयता सम्बन्धी कायु गनु साइबि सुिक्षा अनुगमन केन्द्र
स्थापना गने
• वडवजटल वडभाइड कम गनुका लावग वडवजटल साक्षिता ि सचेतना अवभिृद्धद्ध
अवभयान संचालन गने
• सूचना प्रविवि सम्बन्धी पूिाु िाि विकास तथा जनशद्धक्त उत्पादनका लावग विद् युतीय
शासन गुरु योजना तजुुमा गिी कायाु न्वयन गने
• वनजी क्षेत्रलाई ग्रामीण तथा दु गुम क्षेत्रमा समेत लगानी गनु प्रोत्सावहत गने
• सूचना प्रविविको क्षेत्रमा उत्पावदत जनशद्धक्तलाई सिकािी सेिाप्रवत आकवषुत गिी
उनीहरुको विशेषज्ञताको उपयोग ि विकास गनु छु ट्टै सूचना प्रविवि समूह गठन गने
• सूचना प्रविविसम्बन्धी कानूनहरुलाई समय सापेक्ष परिमाजुन गिी वतनीहरुको
प्रभािकािी कायाु न्वयन गने

11
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• सिकािी जनशद्धक्तलाई समय सापेक्ष सूचना प्रविविसम्बन्धी ज्ञान वदलाउनको लावग

स्वायत्त प्रकृवतको सूचना प्रविवि तावलम केन्द्रको स्थापना गने
• सिकािी विद् युतीय प्रणालीलाई एकीकृत ि अन्तिआबद्ध गने
• सिकािी वनकायमा प्रयोग गरिने सफ्टिेयिहरुमा एकरुपता, विश्वसनीयता ि
गुणस्तिीयता कायम गने ।

विद् युतीय शासन ि विद् युतीय सिकािबीच फिक

विद् युतीय शासन विद् युतीय सिकाि

समग्र शासन प्रणालीमा ICT को प्रयोग नै सिकािका कामकािबाहीमा ICT को प्रयोग

विद् युतीय शासन हो । नै विद् युतीय सिकाि हो ।

यसले कायुप्रणालीलाई (functionality) यसले संयन्त्र (Mechanism/system)

इं वगत गदु छ । लाई इं वगत गदु छ ।

विद् तीय शासनले सिकाि ि सिकाि विद् युतीय सिकाि अन्तगुत सिकािी
बाहे कका सबै क्षेत्रका गवतविवि समेट्दछ । विद् युतीय संिचना मात्र पदु छ ।
यो िृहत हन्छ । यो विद् युतीय शासनको एउटा वहस्सा हो ।
विद् युतीय शासन दोहोिो सञ्चाि प्रणाली विद् युतीय सिकाि एकोहोिो सञ्चाि प्रणाली
(Two way communication (one way communication
protocol) हो । protocol) हो ।

अभ्यासका लावग प्रश्नहरू

१. विद् युतीय शासन भनेको के हो ? यसको महत्व बािे चचाु गनुुहोस् । (२+३)
२. विद् युतीय शासन भनेको के हो ? नेपालमा यसको सम्भािना बािे वटप्पणी गनुुहोस् ।
(४+६) (शाखा अविकृत, २०७१)
३. विद् युतीय शासनका चिणहरू उल्लेख गनुुहोस् । (५)
४. विद् युती शासन भन्नाले के बुझ्नुहन्छ ? विद् युतीय शासनलाई प्रभािकािी बनाउन के
गनुुपलाु ? सुझाि वदनुहोस् । (४+६) (शाखा अविकृत, २०७३)
५. नेपालमा विद् युतीय शासनको क्षेत्रमा दे खा पिे का समस्याहरू उजागि गनुुहोस् । (५)

12
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

६. “विद् युतीय शासन सुशासनको एक महत्वपूणु माध्यम हो” भन्ने भनाईलाई पुवष्ट् गने
तकुहरू प्रस्तुत गदै नेपालले हालसम्म प्राि गिे का मुख्य मुख्य उपलब्धी ि अनूभूत
गरिएका चुनौवतहरूका विषयमा आफ्नो िािणा प्रस्तुत गनुुहोस् । (४+३+३) (शाखा
अविकृत, २०७७, न्याय सेिा)
७. विद् युतीय शासनको महत्व बािे उल्लेख गनुुहोस् । ५ (नासु, २०७७)

सर्लताको शुभकामना

13
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

२.११ सुशासन, सदाचार प्रवर्द्ध न, भ्रष्टाचार ननयन्त्रण र भ्रष्टाचार ननवारण

सम्बन्धी कानूनी व्यवस्था -हरिचन्द्र जोशी (शाखा अधिकृत)

सुशासनको पररचय

➢ जनताको चाहना ि आदे श बमोधजम शासन संचालन हुने पद्धधतलाई सुशासन

भधनन्छ । यो नागरिक सन्तुधि लाई केन्द्रमा िाखख संचालन गरिने शासन व्यवस्था हो ।
➢ जनताको धहत ि कल्याणलाई सवोपरि ठानी पािदशी,उत्तिदायी, सहभाधगतामुलक,
कुशलतम् एवम् धवधिसम्मत् ढं गले शासन संचालन भएको खस्थधत नै सुशासन हो ।
➢ यो िाज्यशखि ि अधिकािको समुधचत प्रयोग भएको अवस्था हो ।
➢ िाजनीधतक क्षेत्रमा लोकताखिकिण, आधथिक क्षेत्रमा उदािीकिण, व्यापािका क्षेत्रमा
धवश्वव्यापीकिण, प्रशासधनक क्षेत्रको सबधलकिण, सिकािको कायिक्षेत्रमा न्युनीकिण
ि भुधमकामा सबलीकिण एवम् नागरिक समाजको भुधमकामा धवस्तारिकिण नै
सुशासनको साि हो ।
➢ सुशासनले साविजधनक व्यवहािमा धनष्ठा, धनष्पक्षता, दक्षता ि इमानदारिता सधहत
प्रभावकािी सेवा प्रवाह हुनुपने मान्यता िाख्दछ ।

सुशासनको अवधारणा (Good Governance)

➢ Poor Governanceबाट उत्पन्न नकािात्मक असिलाई न्यूनीकिण गनिका लाधग

सुशासनको अविािणा धवकास भएको हो ।
➢ सन् १९९० को सुरुवातमा वैदेधशक सहायताको प्रभावकािीता बढाउने प्रयोजनाथि
सुशासनको मान्यता अधि सारिएको हो ।
➢ शासकीय सुिाि गने मुल लक्ष्यका साथ दे खा पिे को सुशासनको अविािणाले हाल
धवश्वव्यापी मान्यता प्राप्त गरििहे को छ ।
➢ आिुधनक िाज्य प्रणालीमा यसलाई शासनको नवीनम् आयामको रुपमा खिकाि
गरिएको छ ।
➢ नेपालमा पधन सुशासन तर्िको यात्रालाई व्यवखस्थत पानिका लाधग धवधभन्न कानू नी ि
संस्थागत प्रवन्धहरु गरिएको छ ।

सुशासनको आवश्यकता / महत्व

➢ सिकाि ि शासनको प्रभावकारिता अधभवृखद्ध गनि

1
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

➢ शासनलाई जनमुखी, पािदशी, उत्तिदायी ि सामावेशी बनाउन

➢ लोकताखन्त्रक पद्दधतलाई जीवन्त िाख्न
➢ साविजधनक सेवा प्रवाहलाई धछटो, छरितो, धमतव्यायी ि प्रभावकािी बनाउन
➢ िाज्यको स्रोत सािनहरुको कुशलतम् ि नधतजामुलक ढं गले परिचालन गनि
➢ लोकतन्त्रका लाभहरुको समन्याधयक धवतिण गनि
➢ कानुनको शासन ि न्यायमुलक सामाधजक प्रणाली स्थाधपत गनि
➢ नागरिक सवोच्चताको िक्षा गने
➢ अधनयधमताता ि भ्रिाचािजन्य गधतधवधिको अन्त्य गनि
➢ िाधििय जीवनलाई सदाचाियुि बनाउन
➢ मानवीय क्षमता ि जीवनस्तिमा सुिाि ल्याउन

सुशासनका तत्त्वहरु / नवशेषताहरु

➢ शासनमा जनताको अधिकतम सहभाधगता

➢ ितन्त्र िच्छ ि धनष्पक्ष धनवाि चन प्रणालीलाई बढावा
➢ धवधिसम्मत शासन प्रणालीको सञ्चालन
➢ नागरिक समाज ि गैिसिकािी संिसंस्थाहरुको प्रवद्धि न
➢ जनकल्याणकािी साविजधनक नीधतहरुको तजुिमा ि कायाि न्वयन
➢ प्रजाताखन्त्रक शासन व्यवस्था
➢ प्रशासधनक ि िाजनीधतक जवार्दे धहता
➢ ितन्त्र न्यायपाधलकाको स्थापना
➢ आिािभुत मानव अधिकािको प्रत्याभूधत
➢ आधथिक कािोबाि ि धनणियमा पािदधशिता
➢ इमानदारिता ि नैधतकताको प्रवद्धि न
➢ भ्रिाचाि धनयिण
➢ आधथिक, िाजनीधतक ि व्यवस्थापकीय अधिकािहरुको धवकेन्द्रीकिण, धनक्षेपण
➢ उदाि आधथिक नीधतलाई बढावा
➢ प्रशासन ि शासकीय सुिािको धनिन्तिता
➢ सावाि जधनक सेवाहरुको धवतिणमा प्रभावकारिता
➢ न्यायसम्पादन सिलता,िच्छ, शीघ्रता ि धनष्पक्षता आधद ।

2
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

सुशानका आयामहरु

िाजनैधतक आयाम

➢ लोकताखन्त्रक शासन व्यवस्था

➢ कानुनी िाज्य
➢ िति, िच्छ धनष्पक्ष धनवाि चन
➢ मानव अधिकािको प्रत्याभूधत
➢ धवकेन्द्रीकिण
➢ प्रेस ितन्त्रता
➢ प्रभावकािी नागरिक समाज ।

आधथिक आयाम

➢ खुल्लाआधथिक नीधत
➢ धनजी क्षेत्रको धवकास
➢ उदािीकिण
➢ आधथिक असमानताको अन्त्य
➢ साविजधनक धनजी साझेदािी

सामाधजक आयामहरु

➢ सामाधजक न्याय ि सुिक्षा

➢ सामाधजक समावेधशकिण
➢ समतामुलक ि न्यायपूणि समाज
➢ सामाधजक सद् भाव
➢ समाधजक- सांस्कृधतक अन्तििुलन

प्रशासकीय आयाम

➢ सक्षम, छरितो ि नधतजामुखी प्रशासन

➢ दक्ष व्यवहारिक प्रशासन
➢ प्रभावकािी साविजधनक सेवा प्रवाह
➢ जनमुखी, उत्तिदायी ि पािदशी प्रशासन

3
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

नैधतक आयाम

➢ नैधतकता ि इमान्दारिताको प्रवद्धि न

➢ आचिण ि व्यवहािमा सुिाि
➢ Ethical Organization को धवकास ।

नेपालमा सुशासन कायम गनध भएका व्यवस्था

संवैिाधनक व्यवस्था

➢ प्रस्तावनामा नै संिीय लोकताखन्त्रक गणतिात्मक शासन व्यवस्थाको माध्यमबाट

धदगो शाखन्त,सुशासन,धवकास ि समृखद्धको आकां क्षा पुिा गने संकल्प गरिएको छ ।
➢ िािा ५१ मा िाज्य नीधत अन्तिगत िाजनीधतक तथा शासन व्यवस्था सम्वन्धी नीधतमा
साविजधनक प्रशासनलाई िच्छ, सक्षम,धनष्पक्ष,पािदशी,भ्रिाचािमुि,जनउत्तिदायी ि
सहभाधगतामूलक बनाउँ दै िाज्यबाट प्राप्त हुने सेवा सुधविामा जनताको समान ि
सहज पहुँ च सुधनधित गिी सुशासनको प्रत्याभू धत गने धवषय उल्लेख छ ।
➢ िाज्यका अंगहरुबीच शखि पृथकीकिण साथै धनयन्त्रण ि सन्तुलनको व्यवस्था
गरिएको छ । लोकतािीक मुल्य मान्यताप्रधत प्रधतवद्धता जाहे ि गरिएको छ ।
➢ १३ वटा संवैिाधनक अंगहरुको व्यवस्था गरिएको छ ।

कानुनी व्यवस्था

• सुशासन (व्यवस्थापन तथा संचालन) ऐन,२०६४ ि धनयमावली, ०६५

• भ्रिाचाि धनवािण ऐन, २०५९
• सुचनाको हक सम्वन्धी ऐन, २०६४
• साविजधनक खरिद ऐन, २०६३ ि धनयमावली, २०६४
• धनजामती सेवा ऐन, २०४९ ि धनयमावली २०५०
• सम्पधत सुद्धीकिण धनवािण ऐन, २०६४

संस्थागत व्यवस्था

• न्यायपाधलका
• संवैिाधनक धनकायहरु
• संसद् को िाज्य व्यवस्था तथा सुशासन सधमधत

4
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• नागरिक समाज
• आमसंचाि

अन्य व्यवस्थाहरु

• नागरिक वडापत्रको व्यवस्था

• साविजधनक सुनुवाईको व्यवस्था
• िुम्ती सेवा ि धशधवि संचालन
• लेखापिीक्षण
• गुनासो सुनुवाई संयिहरु ।

सुशासन हानसल गनध प्रशासन संचालनका आधारहरु

सुशासन (व्यवस्थापन तथा संचालन) ऐन,२०६४ को दर्ा ६ मा प्रशासधनक कायि सम्पादन

गदाि त्यस्तो कायिसम्पादन गने अधिकािीले संधविान तथा अन्य प्रचधलत कानुनमा व्यवस्था
भएका कुिाहरुको अधतरिि दे हायका आिािमा कायिसम्पादन गनुि पने व्यवस्था छः

• िािि ि जनताको वृहत्ति धहत

• समन्याय ि समावेशीकिण
• कानुनको शासन
• मानवअधिकािको प्रत्याभूधत
• पािदधशिता वस्तुधनष्ठता, जवार्दे धहता तथा इमान्दfरिता
• आधथिक अनुशासन एं व भ्रिाचािमुि, चुस्त ि जनमुखी प्रशासन
• प्रशासन संयिको तटस्थता तथा धनष्पक्षता
• प्रशासधनक संयन्त्रमा ि धनणियमा सविसािािणको पहुँ च
• धवकेन्द्रीकिण तथा अधिकाि धनक्षेपण
• जनसहभाधगता तथा स्थाधनय स्रोतको अधिकतम उपयोग ।

सुशासन कायम गनध नेपाल सरकारले अख्तियार गने नीनतहरु

सुशासन (व्यवस्थापन तथा संचालन) ऐन,२०६४ को दर्ा ७ मा संधविान तथा अन्य प्रचधलत
कानूनमा व्यवस्था भएका नीधत एवं म् समय समयमा अखियाि गरिएका नीधत अधतरिि
मुलुकको प्रशासधनक कायि सम्पादन गदाि नेपाल सिकािले दे हायका नीधत अखियाि गने
व्यस्था छ ।
5
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• आधथिक उदािीकिण
• गरिबी न्यूधनकिण
• सामाधजक न्याय
• प्रकृधतक स्रोत तथा अन्य स्रोतको दीगो कुशल व्यवस्थापन
• मधहला सशखिकिण तथा लैंधगक न्यायको धवकास
• वाताविण संिक्षण
• जनजाधत, दधलत तथा आधथिक एवम् सामाधजक रुपले धपछधडएको वगि उत्थान
• दु गिम क्षेत्रको धवकास तथा सन्तुधलत क्षेत्रीय धवकास ।

पन्ध्रौ योजनामा प्रशासकीय सुशासन

सोचः

• परिणाममुखी, समन्याधयक ि जनसेवी साविजधनक प्रशासन तथा धवकास व्यवस्थापन

।

लक्ष्यः

• जवार्दे ही, व्यावसाधयक ि सक्षम साविजधनक प्रशासनबाट साविजधनक सेवाप्रधतको

जनधवश्वास अधभवृखद्ध गने ि धवकासलाई नधतजामुखी बनाउने

उद्दे श्यः

• साविजधनक प्रशासनलाई सबल, समन्याधयक बनाई दक्ष, सेवाग्राहीमुखी ि

व्यावसाधयक बनाउनु
• साविजधनक सेवालाई भिपदो, सुलभ, गुणस्तिीय ि पहुँ चयोग्य बनाई धवकास
प्रधियालाई प्रभावकािी बनाउनु
• सेवा प्रवाह ि शासन प्रणालीमा बहुपक्षीय साझेदािी गनुि

िणनीधतः

• क्षमता धवकास योजना बनाई कमिचािी एवम् ताधलम प्रदायक संस्थाहरुको क्षमता
धवकास गने
• अन्तिसिकाि समन्वय ि सहकायिलाई प्रभावकािी एवम् व्यवखस्थत बनाउने

6
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• सेवा प्रवाहलाई नागरिक ि धवकासमैत्री बनाई धवकास व्यवस्थापनमा सहकािी तथा

धनजी क्षेत्रलाई आबद्ध गने ।
• िाििसेवकलाई आफ्नो कायि धजम्मेवािीप्रधत थप परिमाणमुखी ि उत्तिदायी बनाउने ।

सुशासन ऐन,२०६४ का मुख्य व्यवस्थाहरु

सुशासन (व्यवस्थापन तथा संचालन) ऐन,२०६४ मा सुशासन प्रत्याभुधत गने सम्बन्धमा

गरिएका मुख्य व्यवस्थाहरुलाई दे हाय बमोधजम उल्लेख गनि सधकन्छ ।

➢ प्रशासधनक कायि संचालनमा आिाि तय गरिएको छ,

➢ नेपाल सिकािले अखियाि गनुि पने नीधतहरु उल्लेख गरिएको छ
➢ मिी, मुख्य सधचव, सधचव धवभागीय प्रमुख ि कायाि लय प्रमुखको धजम्मेवािी उल्लेख
गरिएको छ
➢ धनणिय गदाि पािदधशिता कायम गनुि पने
➢ धनणिय गदाि अिीकािीको प्रत्यक्ष रुपमा आफ्नो धहत, िाथि वा सिोकाि भएका धनणिय
गनि नहुने व्यवस्था छ
➢ साविजधनक पदाधिकािीहरुसँग कायिसम्पादन किाि गनि सधकने उल्लेख छ
➢ प्रत्येक सिकािी कायाि लयले नागरिक वडापत्र िाख्नु पने व्यवस्था छ
➢ समय समय िुम्ती सेवा संचालन गनि सधकने व्यवस्था
➢ साविजधनक धनकायहरुले साविजधनक सुनुवाई गिाउनुपने व्यवस्था छ
➢ सिकािी धनकायहरुले गुनासो सुन्नका लाधग सबैले दे ख्ने ठाउँ मा गुनासो पेधटका
िाख्नुपने व्यवस्था छ
➢ एउटा साविजधनक पदाधिकािीले अको पदाधिकािीको अधिकाि धजम्मेवािी वा
कतिव्यउपि हस्तक्षेप गनि नहुने व्यवस्था छ
➢ प्रत्येक सिकािी कायाि लयले प्रविा तोक्नुपने उल्लेख छ
➢ साविजधनक पदाधिकािीले असल धनयतका साथ गिे को कमकािवाहीको धवषयलाई
धलएि धनज उपि कुनै कािवाही नहुने व्यवस्था गिे को छ ।

नेपालमा सुशासन कायम गने सन्दभधमा दे खा परे का समस्याहरु

• सिकािी धनणिय, ठे क्कापट्टा ि खरिद धबिी प्रधियामा पािदधशिताको कमी

• साविजधनक पदाधिकािीहरुमा उत्तिदाधयत्व ि धजम्मेवािी पन्छाउने प्रवृधत्त
7
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• साविजधनक सेवा प्रवाहमा धढलासुस्ती

• भ्रिाचािले संस्थागत रुप िािण गनुि
• न्याधयक कायिमा धढलाइ
• असक्षम वगिका लाधग न्यायको पहुँ च हुन नसकेको
• ऐन कानुनको कायािन्वयन पक्ष प्रभावकािी हुन नसकेको
• संवैिाधनक ि कानुनी रुपमा प्रत्याभूत सुचनाको हक व्यवहािमा उत्रन नसकेको
• नागरिक समाज सक्षम हुन नसकेको
• सुशासनको स्पि परिभाषा ि मापदण्ड तोधकन नसकेको
• िाजधनधतक एवं प्रशासधनक प्रधतवद्धताको अभाव िहे को
• प्रशासन सुिािले आशातीत गधत धलन नसकेको
• धनजी क्षेत्र ि सिकािी क्षेत्रको सहयात्रामा कमी दे खखएको
• िाजधनधतक संस्कािको अभाव दे खखएको
• शाखन्त सुिक्षाको खस्थधतमा सुिाि आउन नसकेको
• मानव अधिकाि हननका िटनाहरुको धवद्यमानता ।

सुशासन प्रवर्द्ध नका उपायहरु

➢ साविजधनक पदमा आसीन हुने सबै पदाधिकािीहरुको काम,कतिव्य, उत्तिदाधयत्त्व ि

धजम्मेवािीको कानू नी रुपमै स्पि धकटानी गने
➢ सिकािी कायिको पािदधशितासम्बन्धी छु ट्टै कानुनी व्यवस्था गरिनुपने
➢ नधतजामुलक प्रशासनयन्त्रको धवकास गने
➢ व्यवस्थापन पिीक्षणलाई प्रभावकािी रुपमा कायाि न्वयव गने
➢ साविजधनक नीधत तजुिमामा सिोकािवालाको सहभाधगतालाई बढावा धदने
➢ सेवा प्रवाहको गुणस्तिीयता वृखद्ध गने
➢ सिकािी कायाि लयमा कायि संस्कृधत ि कायि वाताविणको प्रवद्धि न गनेतर्ि धवशेष
ध्यान पुर्याउनु पने
➢ स्थानीय तहहरुको क्षमता अधभवृखद्ध गने
➢ धवद्यमान प्रशासधनक संगठनहरु पुनसंचना गने
➢ दण्ड ि पुिस्कािको व्यवस्थालाई प्रभावकािी रुपमा लागु गने
➢ अनुगमन ि मुल्यां कन पद्धधतमा प्रभावकारिता ल्याउने
➢ साविजधनक सेवाको मापदण्ड तोक्ने

8
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

➢ साविजधनक सुनुवाइको व्यवस्था प्रवद्धि न गने

➢ न्यायपाधलकाको सक्षमता वृखद्ध गने
➢ नागरिक समाजद्बािा कमिचािी पुिस्कृत हुने परिपाधटको धवकास गने
➢ एधककृत सेवा प्रणाली लागु गने
➢ भ्रिाचािलाई कडाइका साथ धनयन्त्रण गने ।

सदाचार प्रवर्द्ध नको पररचय

➢ सदाचाि (Ethics) धग्रक शब्द Ethos बाट बनेको हो जसको अथि व्यवहाि
(Character) भन्ने हुन्छ ।
➢ उधचत आचिण ि व्यवहािका साथै इमान्दारिता ि धनष्ठापूविक जीवन पद्दधत संचालन
गनुि नै सदाचाि हो ।
➢ यो असल आचिण, व्यवहाि ि अनुशासनको समधि हो
➢ कायिव्यवहािलाई व्यवखस्थत गने धनयम तथा धसद्धान्तलाई सदाचाि (Ethics) भधनन्छ
। यो व्यखि तथा समाजका लाधग धनदे शनात्मक हुन्छ ।
➢ यसले व्यखिगत िाथिलाई सामूधहक िथिमा समपिण गने शखि प्रदान गदि छ ।
➢ व्यखिगत ि संगठधनक जीवनमा सदाचाि पद्दधतको प्रयोग गनुिका साथै यसलाई
बढावा धदनु नै सदाचाि प्रवद्धि न हो ।
➢ समाजका समग्र प्रणालीहरुलाई सदाचाियुि (Ethical) बनाउन जोड धदने
कायिलाई सदाचाि प्रवद्धि न भधनन्छ ।
➢ सदाचाि प्रवद्धि नका माध्यमबाट सदाचािी व्यखि तथा सदाचाियुि संगठन (Ethical
Organization) को धनमाि ण गनि सधकन्छ ।

सावधजननक प्रशासनमा सदाचारको आवश्यकता/महत्त्व

➢ िाििसेवकहरुमा नैधतक आचिण, अनुशासन ि इमान्दारिताको धवकास गनि

➢ साविजधनक क्षेत्रमा जवार्दे धहता, धनष्पक्षता ि पािदधशिता प्रवद्धि न गनि
➢ भ्रिाचाि ि अधनयधमततालाई धनयिण गनि
➢ आधथिक अनुशासन ि कायिदक्षता बढाई साविजधनक कोषको सदु पयोग गनि
➢ धवकास प्रशासनमा िच्छता, दक्षता ि प्रभावकारिता अधभवृखद्ध गनि
➢ सां गठधनक मूल्य ि व्यखिगत मूल्य बीच सन्तुलन कायम गनि
➢ कमिचािीहरुमा सकािात्मक सोचको धवकास गनि

9
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

➢ असल कायि संस्कृधतको धवकास गनि

➢ व्यवसाधयक ि धनष्ठावान व्यखि तथा संगठनको धनमाि ण गनि
➢ सुशासन प्रवद्धि न गनि ।

सदाचारका आयामहरु

व्यखिगत सदाचाि

➢ असल आचिण ि व्यवहाि

➢ कतिव्य पिायणता
➢ आत्मअनुशासन ि इमान्दारिता
➢ नैधतक मूल्य सधहतको आदशि नागरिक

सामाधजक सदाचाि

➢ सामाधजक सद् भाव कायम गने

➢ असल सामूधहक मूल्य मान्यताको अनुशिण
➢ सामाधजक साँ स्कृधतक बहुलबाद
➢ सामाधजक सां स्कृधतक सम्पधतको संिक्षण

आधथिक सदाचाि

➢ आधथिक कायिधवधि / कनूनको परिपालना

➢ आधथिक स्रोत सािनको धमतव्ययी ि प्रभावकािी परिचालन
➢ साविजधनक सम्पधत्तलाई व्यखिगत र्इदाका लाधग प्रयोग नगने
➢ साविजधनक कोषको सदु पयोग

व्यवसाधयक सदाचाि

➢ व्यवसाधयक मूल्यमान्यताको अनुशिण

➢ सां गठनप्रधतको प्रधतवद्धता ि लगाव
➢ पदीय धजम्मेवािी कुशलतापूविक धनवाि ह गने
➢ सम्वद्ध कानून ि धनयमहरुमो पालना
➢ पेसाको सम्मान

10
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

नेपालमा सदाचार प्रवर्द्ध नका लानग गररएका व्यवस्था

संवैिाधनक व्यवस्था

➢ िािा ५० मा िाज्यको सामाधजक सां स्कृधत उद्दे श्य अन्तगित अनुशासन, मयाि दा ि
सामाधजक सधहष्णुतामा आिारित सामाधजक मूल्यहरुको धवकास गने धवषय समावेश
गरिएको छ ।
➢ िािा ५१ मा नागरिकका आिािभुत आवश्यकता सम्बन्धी नीधतमा धशक्षालाई
वैज्ञाधनक, प्राधवधिक, व्यवसाधयक सीपमूलक, िोजगािमूलक एवं जनमुखी बनाउँ दै
सक्षम, प्रधतस्पिी, नैधतक तथा िाधििय धहतप्रधत समधपित जनशखि तयाि गने धवषय
उल्लेख गरिएको छ ।
➢ नागरिकका कतिव्यहरुको व्यवस्था गरिएको छ ।

कानूनी / नीधतगत व्यवस्था

➢ धनजामती सेवा, ऐन, २०४९ ि धनयमावली, २०५०

➢ धनजामती कमिचािी हरुको आचिण सम्बन्धी धनयमावली, २०६५
➢ सुशासन (व्यवस्थापन तथा सञ्चालन) ऐन, २०६४ ि धनयमावली, ०६५
➢ साविजधनक पदिािण गिे का िाििसेवक कमिचािीहरुको आचािसंधहता, २०६८
➢ भ्रिाचाि धनवािण ऐन, २०५९ लगायतका कानूनी व्यवस्थाहरु
➢ पन्ध्रौ योजनामा शासकीय सुिाि, प्रशासकीय सुशासन ि भ्रिाचाि धनयिणसम्बन्धी
धवधभन्न व्यवस्था गरिएका छन् ।

नेपालमा सदाचार सम्बन्धी समस्याहरु

➢ नैधतक धशक्षाको अभाव

➢ व्यखिगत िाथि प्रेरित व्यवहाि हावी छ
➢ अनुशासन, आचिण ि इमान्दारिताको पक्ष कमजोि छ
➢ असल व्यवहाि ि सद् चरित्र प्रदशिन गने आदशि ि उदाहिणीय व्यखिको अभाव छ
➢ अधनयधमतता ि भ्रिाचािको व्यापकता
➢ साविजधनक क्षेत्रमा पािदधशिता ि जवार्दे धहता कायम हुन नसक्नु
➢ साविजधनक पदाधिकािीहरुमा व्यवसाधयक धनष्ठाको कमी छ
➢ अधिकाि प्राखप्तका लाधग संिषि चलेतापधन कतिव्य पिायणताको पक्ष कमजोि छ

11
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

➢ व्यखिगत, सामाधजक ि व्यवसाधयक धजम्मेवािी पन्छाउने प्रवृधत्तको धवद्यमानता छ ।

भ्रष्टाचार ननवारणको पररचय

➢ Corruption is the abuse of public power for private benefit.

➢ व्यखिगत र्इदाका लाधग साविजधनक है धसयताको दु रुपयोग गने कायिलाई भ्रिाचाि
भधनन्छ ।
➢ भ्रिाचाि िाज्य ि समाज धवरुद्बको िेत अपिाि (White collar crime) हो ।
➢ Corruption (C)= Monopoly (M) + Discretionary power (D)-
Accountability (A) – transparency (T)
➢ कानूनले गनुि भनेको काम नगनुि ि नगनुि भनेको काम गनुि नै भ्रिाचाि हो ।
➢ भ्रिाचाि धवरुद्धको संयुि िाििसंिीय महासखन्ध (२००३) ले साविजधनक धनजी ि
न्याधयक क्षेत्रमा हुने अधिकािको दु रुपयोगलाई भ्रिाचाि भनी परिभाधषत गिे को छ ।
➢ भ्रिाचािजन्य गधतधवधिहरुलाई धनयन्त्रण एवम् धनरुत्साधहत गनुि लाई भ्रिाचाि
धनवािण भधनन्छ ।

भ्रष्टाचारका कारणहरु

िाजनैधतक कािणहरु

➢ भ्रिाचाि धवरुद्ध िाजनैधतक प्रधतवद्धताको अभाव

➢ भ्रिाचािीलाई िाजनैधतक संिक्षण हुनु
➢ िाजनैधतक चन्दा ि महं गो चुनाव
➢ मापदण्डधबधहन िाजनैधतक धनयुखि

आधथिक कािणहरु

➢ गरिबी ि आधथिक असमानता

➢ बढ् दो महं गी, न्यून पारिश्रधमक
➢ थोिै समय ि धमहे नतमै िनी हुने लालसा बढ् नु

प्रशसधनक कािणहरु

➢ प्रधियामुखी ि अपािदशी कायि प्रणाली

➢ अधनयधमत पदस्थापन ि सरुवा
12
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

➢ प्रशासधनक जवार्दे हीताको कमी

➢ पािदशी ि सहभाधगतामूलक धनणिय प्रधियाको अभाव
➢ साविजधनक पदाधिकािीहरुमा नैधतकता, सदाचारिताको अभाव

सामाधजक साँ स्कृधतक कािणहरु

➢ खधचिलो सामाधजक व्यवहाि प्रणाली

➢ िनीको सम्मान गने प्रवृधत्त
➢ दे खाधसकी प्रवृधत्त मौलाउनु
➢ भ्रिाचािीलाई सामाधजक बधहष्काि गनि नसक्नु ।

कानूनी / न्याधयक कािणहरु

➢ कानूनको शासन स्थाधपत हुन नसक्नु

➢ न्याधयक धनमाि णमा धढलाइ
➢ भ्रिाचािीलाई उन्मुखि धदइनु
➢ न्याधयक धनणियमा एकरुपता नहुनु ।

अन्य कािणहरु

➢ धनयमनकािी धनकायको संस्थागत क्षमता कमजोि हुनु

➢ भ्रिाचाि धनयन्त्रण गनि उच्च प्रधवधिको अवलम्वन गनि नसक्नु
➢ अखियाि दु रुपयोग अनुसन्धान आयोगसंग आफ्नै जनशखि नहुनु
➢ नैधतक धशक्षाको अभाव
➢ नागरिक समाज ि संचाि जगत पूवाि ग्रही ि धवभाधजत हुनु ।

भ्रष्टाचारको प्रभाव

➢ सामाधजक असमानता ि गरिबी बढ् छ

➢ कानूनको शासन, सुशासन तथा लोकतान्त्रीक पद्दधत स्थाधपत गनि सधकदै न
➢ साविजधनक खरिद ि धवकास धनमाि ण प्रधियामा गुणस्तिहीन ि खधचिलो हुन्छ,
➢ साविजधनक सेवा प्रवाहको गुणस्ति िट् छ
➢ साविजधनक कोष ि स्रोत सािनको दु रुपयोग बढ् छ
➢ अनौपचारिक अथितिको धनमाि ण ि आतंकवादमा लगानी

13
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

➢ न्याय सम्पादनमा जधटलता उत्पन्न हुन्छ

➢ िाज्य प्रणाली प्रधत नागरिक धवश्वास िट् छ
➢ पूँजी ि प्रधतभा पलायन हुन्छ
➢ वैदेधशक लगानी िट् छ
➢ मानव धवकासका साथै धवकासका समग्र प्रधियाहरुमा पछौटोपन दे खापदि छ ।

नेपालमा भ्रष्टाचार ननवारणका लानग गररएका व्यवस्थाहरु

संवैिाधनक व्यवस्था

• िािा- ५१ मा िाजनीधतक तथा शासन व्यवस्था सम्वन्धी नीधतमा साविजधनक

प्रशासनलाई िच्छ, पािदशी, भ्रिाचािमुि बनाउदै सुशासनको प्रत्याभूधत गने धवषय
उल्लेख छ ।
• भाग -२१ मा अखियाि दु रुपयोग अनुसन्धान आयोग सम्विी व्यवस्था छ ।
• भाग -२२ मा महालेखा परिक्षकको व्यवस्था छ ।

कानूनी व्यवस्था

• भ्रिाचाि धनवािण ऐन, २०५९

• अखियाि दु रुपयोग अनुसन्धान आयोग ऐन, २०४८ ि धनयमावली २०५९
• धवशेष अदालत ऐन, २०५९
• धनजामती सेवा ऐन , २०४९ ि धनयमावली २०५०
• साविजधनक खरिद ऐन, २०६३ ि धनयमावली, २०६४
• आधथिक कायिधवधि तथा धवत्तीय उत्तिदाधयत्त्व ऐन , २०७६ ि धनयमावली, २०७७
• िाजि चुहावट (अनुसन्धान ि धनयन्त्रण ) ऐन, २०५२ ि धनयमावली, ०७०
• सम्पधत्त शुद्धीकिण धनवािण ऐन, २०६४ ,सम्पधत्त शुद्धीकिण धनवािण धनयमावली,
२०७३ ि सम्पधत्त शुद्धीकिण धनवािण (सूचीकृत व्यखि, समूह वा संगठनको सम्पधत्त
वा कोष िोक्का) धनयमावली, २०७०

संस्थागत व्यवस्था

• अखियाि दु रुपयोग अनुसन्धान आयोग

• िाधििय सतकिता केन्द्र
• व्यवस्थाधपका संसद ि संसदीय सधमधतहरु
14
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

• धवशेषअदालत
• महालेखा पिीक्षक
• सम्पधत्त शुद्धीकिण अनुसन्धान धवभाग
• िाजि अनुसन्धान धवभाग
• आमसंचाि ि नागरिक समाज

पन्ध्रौ योजनामा भ्रष्टाचार ननयन्त्रण

सोचः सदाचाियुि समाज धनमाि ण ।

लक्ष्यः भ्रिाचािजन्य कायि धनयिण गिी मयाि धदत एवम् िच्छ समाज धनमाि ण गने ।

उद्दे श्यः भ्रिाचािजन्य कायि धनयिण गिी सुशासनको अनुभूधत धदलाउनु ।

िणनीधत

➢ धवद्यमान नीधत तथा कानू नमा समयानुकूल परिमाजिन तथा कायािन्वयन गने
➢ भ्रिाचाि धवरुद्ध शून्य सहनशीलता सदाचाियुि समाज धनमाि ण गने
➢ भ्रिाचाि धवरुद्धको चेतनामूलक, धनिोिात्मक एवम् दण्डात्मक काम कािवाहीलाई
प्रभावकािी बनाउने
➢ साविजधनक सेवामा लाग्ने खचि , समायवधि तथा प्रधिया एवम् कायि धवधिको सम्बन्धमा
स्पिता ल्याई साविजधनक सेवालाई जवार्दे ही एवम् पािदशी बनाउने
➢ साविजधनक, धनजी, गैिसिकािी, सहकािी, बैंधकङ क्षेत्रमा हुने आधथिक
अधनयधमतताको धनयन्त्रण गिी धनजी क्षेत्रको सेवा प्रवाहलाई गुणस्तिीय एवं
सेवामुलक बनाउने ।

नेपालमा भ्रष्टाचार ननवारण सम्वन्धी समस्या

पन्ध्रौ योजनामा उल्लेख भए अनुसाि नेपालमा भ्रिाचाि धनवािण सम्वन्धी समस्याहरुलाई

दे हाय बमोधजम उल्लेख गनि सधकन्छः

➢ समाजमा आधथिक अपिाि धवरुद्धको जनमतलाई बधलयो बनाउन नसधकनु

➢ धनजी क्षेत्रको आधथिक अधनयधमततालाई कानुनी कािवाहीको पूणि रुपमा ल्याउन
नसधकनु
➢ छानधबन तथा अनुसन्धानको सबल प्रणालीको धवकास गनि नसधकनु
15
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

➢ साविजधनक सेवा धवशेष गिी खरिद तथा नागरिकसँग प्रत्यक्ष सिोकाि िहने
धनकायबाट सम्पादन हुने काम कािवाहीलाई अनलाइन प्रणालीमा पूणि रुपमा आवद्ध
गनि नसधकनु
➢ साविजधनक सेवालाई अनुमानयोग्य बनाउन नसक्नु ।

भ्रष्टाचार ननवारणका उपायहरु

➢ भ्रिाचाि धनवािणका लाधग िाजनैधतक एवम् प्रशासधनक प्रधतवद्धता कायम गने ि

सोही अनुरुप व्यवहाि गने
➢ सम्वद्ध कानूनको पूणि पालना गने
➢ साविजधनक गधतधवधिहरु पािदशी ि उत्तिदायी ढं गले संचालन गने
➢ भ्रिाचािजन्य गधतधवधि उपि धनमिमतापूविक कािबाही गने
➢ भ्रिाचािजन्य गधतधवधिको अनुसन्धानमा आिुधनक प्रधवधिको प्रयोग गने
➢ भ्रिाचाि धनवािणकालाधग धियाशील धनकायहरुको संस्थागत क्षमता अधभवृखद्धि गने
➢ भ्रिाचािीलाई सामाधजक बधहष्कािको नीधत अबलम्वन गने
➢ साविजधनक आधथिक कािोबािहरुमा िच्छता ि धनष्पक्षता कायम गने
➢ साविजधनक पदाधिकािी एवम् आमनागरिहरुमा नैधतकता , इमान्दारिता, सदाचारिता
धवकास गने
➢ नैधतक एवम् नागरिक धशक्षाको प्रवद्धि न गने
➢ बढ् दो महं गी अनुरुप कमिचािीहरुको तलबसुधविा पुनिावलोकन गने
➢ भ्रिाचाि धवरुद्धको जनमतलाई बधलयो बनाउने ।

भ्रष्टाचारको कसूर

भ्रिाचाि धनवािण ऐन, २०५९ को परिच्छे द २ मा व्यवस्था भए अनुसाि भ्रिाचािको कसूि

अन्तगित दे हायका भ्रिाचािजन्य कायिहरु पदि छन्

➢ रिसवत धलने धदने कायि

➢ धवनामूल्य वा कम मूल्यमा वस्तु वा सेवा धलने कायि
➢ दानदातव्य उपहाि वा चन्दा धलने कायि
➢ कधमशन धलने धदने कायि
➢ िाजि चुहावट गने कायि
➢ गैिकानुनी लाभ वा हानी पुर्याउने बदधनयतले गरिने कायि
16
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

➢ गलत धलखत तयाि गने कायि

➢ सिकािी कागजात सच्याउने कायि
➢ सिकािी वा साविजधनक संस्थाको कागजात नोक्सान गने कायि
➢ प्रश्नको गोपनीयता भङ्ग गने वा परिक्षाको परिणाममा र्ेिबदल गने कायि
➢ गैिकानूनी व्यापाि व्यवसाय गने कायि
➢ नपाएको ओहोदा पाए भन्ने कायि
➢ झुट्टा धवविण धदने कायि
➢ साविजधनक सम्पधत्तको हानी नोक्सानी गने कायि
➢ गैिकानूनी दबाब धदने कायि
➢ गलत प्रधतवेदन धदने कायि आधद ।

भ्रष्टाचारजन्य कसूरको अनुसन्धान, तहनककात र मुद्दा दायरी प्रनिया

भ्रिाचाि धनवािण ऐन, २०५९ को परिच्छे द -३ मा व्यवस्था भए अनुसाि भ्रिाचािजन्य

कसूिको अनुसन्धान, तहधककात ि मुद्दा दायिी प्रधियालाई दे हाय बमोधजम उल्लेख गनि
सधकन्छः

➢ आयोगमा उजुिी प्राखप्त ि प्रािखिक छानधवन

➢ आवश्यकता अनुसाि स्पधिकिण माग
➢ अनुसन्धान अधिकािीले कागजात पेश गनि लगाउने , बयान धलने
➢ बयान धलइसके पधछ आिोधपत व्यखिलाई आवश्यकता अनुसाि तारिखमा छोड् ने वा
ििौटीमा छोड् ने वा ििौटी नधदएमा थुनामा िाख्ने
➢ अनुसन्धान अधिकािीले आवश्यकता अनुसाि अनुसन्धान अधिकृत धनयुि गने
➢ अधभयुिले प्रमाण नाश गनि सक्ने वा अनुसन्धानमा प्रभाव पानि सक्ने अवस्था भएमा
मद्दा हे ने अधिकािीबाट अनुमती धलएि अनुसन्धान अधिकृतले अधभयुिलाई थुनामा
िाख्न सक्ने
➢ भ्रिाचाि गिे को पयाि प्त आिाि दे खखएका आयोगको धनणि य अनुसाि मुद्दा हे ने
अधिकािी समक्ष मुद्दा दायि गने ।

भ्रष्टाचार ननवारण ऐन, २०५९ ले गरे का नवशेष व्यवस्थाहरु

➢ अधभयुिलाई थुनामा िाख्न सधकने

➢ धवत्तीय कािोबाि तथा खाता िोक्का गनि सधकने
17
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

➢ िाहदानी जािी नगनि वा िोक्का िाख्न सधकने

➢ अधभयुिलाई स्थान छोड् न बन्दे ज गनि सधकने
➢ मुद्दा दायि हुन अगावै वा दायि भएपछी अधभयुि वा प्रधतवाधदको मृत्यु भएमा पधन
मुद्दाको कािबाही ि धकनािा गनि बािा नपने
➢ अनुसन्धानमा बािाधविोि गनेलाई सजाय गनि सधकने
➢ भ्रिाचाि भएको वा हुनसक्ने सुचना धदने िाििसेवकलाई कािबाही नहुने
➢ भ्रिाचाि गिी आजिन गिे को सम्पधत्त ि सोबाट बढे बढाएको अन्य सम्पधत्त समेत
जर्त हुने

रानष्टिय सतकधता केन्द्रको काम, कतधव्य र अनधकार

भ्रिाचाि धनवािण ऐन, २०५९ को परिच्छे द-४ मा भ्रिाचािजन्य कायिलाई प्रभावकािी रुपमा
धनयन्त्रण गनि तथा भ्रिाचाि धवरुद्ध जनचेतना अधभवृखद्ध गनि प्रिानमिीको प्रत्यक्ष िे खदे ख ि
धनयन्त्रणमा िहनेगिी िाधििय सतकिता केन्द्रको स्थापना गनि सधकने ि सो केन्द्रको काम,
कतिव्य ि अधिकाि दे हाय बमोधजम हुने व्यवस्था छ ।

➢ नेपाल सिकािका मिालय, कायािलय ि साविजधनक संस्थाबाट सम्पादन हुनुपने

कायिहरु धनयधमतरुपमा भए नभएको धवषयमा सुचना सङ्कलन गने
➢ नेपाल सिकािका मन्त्रालय, धवभाग, कायािलय वा साविजधनक संस्थाबाट
धनयधमतरुपमा हुनुपने कायि भएको नपाइएमा त्यस्ता धनकायलाई सो धवषयमा सतकि
गने
➢ साविजधनक पद िािण गिे को व्यखिले प्रचधलत कानूनबमोधजम धदएको सम्पधत्त
धवविण ि आयको अनुगमन गने
➢ भ्रिाचाि हुन सक्ने स्थान वा काममा धनयधमत धनगिानी िाख्ने , छड् के जाँ च ि अन्वेषण
गने आवश्यक व्यवस्था धमलाउने
➢ भ्रिाचाि धनयन्त्रण सम्बन्धमा अपनाउनुपने नीधत , िणनीधत ि तत्सम्बन्धी कानूनमा
कुनै सुिाि गनुिपने दे खखएमा नेपाल सिकािलाई आवश्यक सुझाव धदने
➢ नेपाल सिकािका मन्त्रालय, धवभाग , कायािलय वा साविजधनक संस्थामा उजूिी
पेटीका िाख्ने व्यवस्था धमलाउने
➢ भ्रिाचािको िोकथाम गने उद्दे श्यले आवश्यकताअनुसाि सम्बन्धीत धनकायलाई कुनै
सुझाव वा धनदे शन धदने

18
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

➢ भ्रिाचािसम्बन्धी कसूि अनुसन्धान गने पदाधिकािीबाट भ्रिाचािसम्बन्धी आवश्यक

धवविण वा सुचना प्राप्त गिी अद्यावधिक गिाई िाख्ने
➢ भ्रिाचािसम्बन्धी प्राप्त कुनै जानकािी सम्बखन्धत धनकायमा लेखी पठाउने
➢ भ्रिाचाि धनयन्त्रण सम्बन्धमा आइपने अन्य कायि गने वा गिाउने
➢ नेपाल सिकािले तोकेको अन्य कायि गने गिाउने ।

नवगतमा सोनधएका प्रश्नहरू

१. सुशासन भन्नाले के बुझ्नुहुन्छ ? साविजधनक प्रशासनमा सुशासनका प्रमुख

आिािहरू के क
२. सुशासनका आयामहरू लेख्नुहोस् । ५
३. सुशासन भन्नाले के बुधझन्छ ? नेपालमा सुशासन कायम गनि नसक्नुका चुनौधत ि
समािानका उपायहरू उल्लेख गनुिहोस् । १०
४. “पािदधशिता सुशासनको आिािस्ति हो ।“ उदािणसधहत उल्लेख गनुिहोस् । ५
५. नेपालमा सुशासन कायम गने सन्दभिमा दे खखएका समस्याहरू उल्लेख गनुिहोस् । ५
६. भ्रिाचाि धनयिणका लाधग पयाि प्त कानूनी तथा संस्थागत प्रवन्ध हुँ दाहुँ दै पधन
नेपालमा भ्रिाचाि धनयिण हुन नसक्नुका कािणहरू उल्लेख गदै धनवािणका
उपायहरू समेत प्रस्तुत गनुिहोस् । १०

सफलताको शुभकामना

19
Remove Watermark Wondershare
PDFelement

SEO Strategies for Document Optimization
No ratings yet
SEO Strategies for Document Optimization
18 pages
Vacation Assignment
No ratings yet
Vacation Assignment
12 pages
Nepali Literature Insights
No ratings yet
Nepali Literature Insights
368 pages
2 Oxpgyeopy 5 NNTZV
No ratings yet
2 Oxpgyeopy 5 NNTZV
174 pages
10 Nepali
No ratings yet
10 Nepali
4 pages
g102nd Nepp81
No ratings yet
g102nd Nepp81
6 pages
NSU Flayer
No ratings yet
NSU Flayer
2 pages
Ganga Ma'am
No ratings yet
Ganga Ma'am
19 pages
Nofip UL 2075 PDF Download Guide
No ratings yet
Nofip UL 2075 PDF Download Guide
7 pages
Muktimarga 2067 Kartik 15
No ratings yet
Muktimarga 2067 Kartik 15
8 pages
Class 11 and 12 Opt Nepali ..Com Nepali 11
100% (1)
Class 11 and 12 Opt Nepali ..Com Nepali 11
38 pages
Zabx Document Overview
No ratings yet
Zabx Document Overview
8 pages
Nepal Education and Research
No ratings yet
Nepal Education and Research
189 pages
Jatak Katha Nepali
100% (3)
Jatak Katha Nepali
119 pages
Nepal Rastriya Shikshak Sangathan - Dil Karki
No ratings yet
Nepal Rastriya Shikshak Sangathan - Dil Karki
5 pages
Al PDF
No ratings yet
Al PDF
12 pages
Compulsory Nepali (0011)
No ratings yet
Compulsory Nepali (0011)
3 pages
Grade-1 Mero Nepali
100% (1)
Grade-1 Mero Nepali
178 pages
सामाजिक अध्ययन तथा मानव मुल्य शिक्षा कक्षा चार
No ratings yet
सामाजिक अध्ययन तथा मानव मुल्य शिक्षा कक्षा चार
146 pages
नेपाली साहित्य प्रेमीहरूका लागि
No ratings yet
नेपाली साहित्य प्रेमीहरूका लागि
11 pages
Supreme 69655
No ratings yet
Supreme 69655
108 pages
8 Nepali
No ratings yet
8 Nepali
4 pages
NEP SET A XI-1st Term 79 FINAL PRINT
No ratings yet
NEP SET A XI-1st Term 79 FINAL PRINT
4 pages
16 Code of Conduct 31jestha Final 1526381095
No ratings yet
16 Code of Conduct 31jestha Final 1526381095
9 pages
Tax Bulletin - October 2015
No ratings yet
Tax Bulletin - October 2015
12 pages
SEO Strategies for Effective Content
No ratings yet
SEO Strategies for Effective Content
18 pages
Samajik Adhyayan Shikshak Nirdeshika - 9
No ratings yet
Samajik Adhyayan Shikshak Nirdeshika - 9
241 pages
SEO Strategies for Document Optimization
No ratings yet
SEO Strategies for Document Optimization
85 pages
Class 12 Nepali Book
100% (5)
Class 12 Nepali Book
191 pages
Class 5
No ratings yet
Class 5
93 pages
D) /F) G) KFNL: Siff !
No ratings yet
D) /F) G) KFNL: Siff !
176 pages
Nepali Letter Writing Guide
No ratings yet
Nepali Letter Writing Guide
33 pages
2nd Term 81
No ratings yet
2nd Term 81
30 pages
Nepali Literature Insights
No ratings yet
Nepali Literature Insights
8 pages
Thesis 3
No ratings yet
Thesis 3
12 pages
Health, Physical and Creative Arts 4
No ratings yet
Health, Physical and Creative Arts 4
135 pages
SEO Strategies for Document Optimization
No ratings yet
SEO Strategies for Document Optimization
17 pages
Mid Term Review 2066
No ratings yet
Mid Term Review 2066
120 pages
Full Thesis
No ratings yet
Full Thesis
103 pages
Nepali Literary Insights
No ratings yet
Nepali Literary Insights
32 pages
UL 2080 Download Instructions
No ratings yet
UL 2080 Download Instructions
8 pages
SEO Strategies for Effective Content
No ratings yet
SEO Strategies for Effective Content
60 pages
व्यवहारिक लेखन
No ratings yet
व्यवहारिक लेखन
43 pages
Action Research Sujata For Kasamu
No ratings yet
Action Research Sujata For Kasamu
6 pages
Fdflhs Cwoog Tyf DFGJ D"No Lziff: Siff %
No ratings yet
Fdflhs Cwoog Tyf DFGJ D"No Lziff: Siff %
156 pages
Bag Lung
No ratings yet
Bag Lung
105 pages
L.L.B Mock Test Paper
No ratings yet
L.L.B Mock Test Paper
12 pages
KJ (T ?KGB) XL ) JF DFH, ? KGB) XL: Æ HGGL HGD E'Ldzo:Ju (BLK U/Lo L Æ
No ratings yet
KJ (T ?KGB) XL ) JF DFH, ? KGB) XL: Æ HGGL HGD E'Ldzo:Ju (BLK U/Lo L Æ
5 pages
Nepali Language Education Guide
No ratings yet
Nepali Language Education Guide
7 pages
SEO-Optimized Title Creation
No ratings yet
SEO-Optimized Title Creation
4 pages
Dharan OD Ashad 2079 Final 1
No ratings yet
Dharan OD Ashad 2079 Final 1
79 pages
Byabaharik Lekhan
100% (1)
Byabaharik Lekhan
8 pages
Nepali Curriculum Development
No ratings yet
Nepali Curriculum Development
27 pages
Secretary Report For 29th Assembly Finale - rtf1
No ratings yet
Secretary Report For 29th Assembly Finale - rtf1
23 pages
Ramayan New Angle
No ratings yet
Ramayan New Angle
44 pages
12nepali Set B
No ratings yet
12nepali Set B
4 pages
Population
No ratings yet
Population
18 pages
LDF+SG LDNFPG) K - Lta4Tf: CFGBF) NG/ T Bnx¿Nfo (KM) L/ +O'Qm CLKN
No ratings yet
LDF+SG LDNFPG) K - Lta4Tf: CFGBF) NG/ T Bnx¿Nfo (KM) L/ +O'Qm CLKN
19 pages
Prabhu Bank
No ratings yet
Prabhu Bank
7 pages
Bachelor of Business Engineering 2023-2024
No ratings yet
Bachelor of Business Engineering 2023-2024
6 pages
Fifth BIMSTEC Summit Declaration
No ratings yet
Fifth BIMSTEC Summit Declaration
3 pages
Python
No ratings yet
Python
340 pages
ALS in the Philippines: Education Insights
No ratings yet
ALS in the Philippines: Education Insights
8 pages
Successful Candidates MT Preliminary
No ratings yet
Successful Candidates MT Preliminary
42 pages
Nature and Meaning of The State
No ratings yet
Nature and Meaning of The State
8 pages
A Short Biography of Shiv Khera
100% (3)
A Short Biography of Shiv Khera
4 pages
Ellen Wilsons Write-Up
No ratings yet
Ellen Wilsons Write-Up
2 pages
Benita Parry
No ratings yet
Benita Parry
20 pages
Law Policy - 2024 - Dressel - Courts and Authoritarian Populism in Asia Reflections From Indonesia and The Philippines
No ratings yet
Law Policy - 2024 - Dressel - Courts and Authoritarian Populism in Asia Reflections From Indonesia and The Philippines
21 pages
Bulgaria - Bulgarians Know Which Atrocities and Oppression Islamo (-Arabs) Are Capable Of, When Invading A Country
No ratings yet
Bulgaria - Bulgarians Know Which Atrocities and Oppression Islamo (-Arabs) Are Capable Of, When Invading A Country
20 pages
Law Students' Guide: Matrimonial Causes
No ratings yet
Law Students' Guide: Matrimonial Causes
19 pages
JMI MA History Application: Manoj Kumar
No ratings yet
JMI MA History Application: Manoj Kumar
2 pages
Navigation Acts
No ratings yet
Navigation Acts
2 pages
Descriptive Statistics Assignment
No ratings yet
Descriptive Statistics Assignment
3 pages
The Rise and Fall of State-Owned Enterprise in The Western World
100% (1)
The Rise and Fall of State-Owned Enterprise in The Western World
334 pages
U.S. Constitution Amendments Lesson
No ratings yet
U.S. Constitution Amendments Lesson
37 pages
The Heritage Hotel Manila Vs National Labor Union
No ratings yet
The Heritage Hotel Manila Vs National Labor Union
2 pages
Historical Evolution of Indian Constitution
No ratings yet
Historical Evolution of Indian Constitution
10 pages
Kathmandu
No ratings yet
Kathmandu
4 pages
10 Last Presidents
No ratings yet
10 Last Presidents
4 pages
The Athenian Decree Honoring Hebryzelmis of Thrace Reconsidered
No ratings yet
The Athenian Decree Honoring Hebryzelmis of Thrace Reconsidered
14 pages
Managing Millennials at Work
No ratings yet
Managing Millennials at Work
46 pages
Flight Passenger List December 2020
No ratings yet
Flight Passenger List December 2020
6 pages
(A Gender and Culture Reader) Katie Conboy - Nadia Medina - Sarah Stanbury - Writing On The Body - Female Embodiment and Feminist Theory-Columbia University Press (1997)
No ratings yet
(A Gender and Culture Reader) Katie Conboy - Nadia Medina - Sarah Stanbury - Writing On The Body - Female Embodiment and Feminist Theory-Columbia University Press (1997)
439 pages
Understanding the United Nations
100% (1)
Understanding the United Nations
19 pages
Passion for Pakistan's Economic Revival
No ratings yet
Passion for Pakistan's Economic Revival
3 pages
Bhartiyam Vidya Niketan: Duration: 3 Hours Maximum Marks: 80
No ratings yet
Bhartiyam Vidya Niketan: Duration: 3 Hours Maximum Marks: 80
7 pages
Practice Questions - 2
No ratings yet
Practice Questions - 2
6 pages
Leadership Styles: Strengths & Examples
No ratings yet
Leadership Styles: Strengths & Examples
23 pages
Strøm, Kaare, Wolfgang C. Müller, and Torbjörn Bergman. 2006. Delegation and Accountability in Parliamentary Democracies. OUP Oxford PDF
100% (1)
Strøm, Kaare, Wolfgang C. Müller, and Torbjörn Bergman. 2006. Delegation and Accountability in Parliamentary Democracies. OUP Oxford PDF
783 pages
Pakst Notes PDF
No ratings yet
Pakst Notes PDF
76 pages
SOMALIA Country Readers
0% (1)
SOMALIA Country Readers
251 pages