O„ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O„RTA MAXSUS TA‟LIM VAZIRLIGI

OLIY TA‟LIM TIZIMI PEDAGOG VA RAHBAR KADRLARINI QAYTA

TAYYORLASH VA ULARNING MALAKASINI OSHIRISHNI TASHKIL
ETISH BOSH ILMIY - METODIK MARKAZI

TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

HUZURIDAGI PEDAGOG KADRLARNI QAYTA TAYYORLASH VA
ULARNING MALAKASINI OSHIRISH TARMOQ MARKAZI

“KOMPYUTER INJINIRINGI”
yo‟nalishi

“LINUX OPERATSION TIZIMI”

MODULI BO‘YICHA

O„ Q U V –U S L U B I Y M A J M U A

ТОSHKENT - 2016
 O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‟RTA MAXSUS TA‟LIM VAZIRLIGI

OLIY TA‟LIM TIZIMI PEDAGOG VA RAHBAR KADRLARINI QAYTA

TAYYORLASH VA ULARNING MALAKASINI OSHIRISHNI TASHKIL
ETISH BOSH ILMIY-METODIK MARKAZI

TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

HUZURIDAGI PEDAGOG KADRLARNI QAYTA TAYYORLASH VA
ULARNING MALAKASINI OSHIRISH TARMOQ MARKAZI

“LINUX OPERATSION TIZIMI” moduli

bo'yicha
O‟QUV-USLUBIY MAJMUA

ТОШКЕНТ - 2016
 Mazkur o`quv-uslubiy majmua Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligining
2016 yil 6 apreldagi 137-sonli buyrug`i bilan tasdiqlangan o`quv reja va
dastur asosida tayyorlandi.

Tuzuvchi: TATU, “Axborot texnologiyalarining

dasturiy ta`minoti” kafedrasi assistenti U.R.Mardiyev

Taqrizchi: TATU, AKT bo`yicha maslahatchi prorektori,

Janubiy Koreyalik mutaxassis …....................... Li Chul Su

O`quv-uslubiy majmua Toshkent axborot texnologiyalari universiteti

Kengashining qarori bilan nashrga tavsiya qilingan
(2016 yil 29 avgustdagi 1(661)-sonli bayonnoma)
 OF
To CURRICULUM FOR THE (COMPUTER ENGINEERING> COIJRSE
STAFF
PROFESSIONAL DEVELOPMENT AND RETRAINING ACADEMIC
OF HIGHER EDUCATION

REVIEW
is presented on
Typical training prograrn of direction "Computer )lngineering"
pages 17 andcontains 8 modules.A typical curriculum includes
legal framework and

legal university standards, modern educational technology and

high pedagogical
pedagogical process, a
skills. use of information and communication technologies in
foreign language, the basics of system analysis and application
of the decision, the
methods of creating
scientific practical work on the basis of special directions, new
education and process , creativity and competence of the teacher, the ernbedded
system, new knowledg. on information security and Linux.

The title and content of the curriculufir of direction "computer Engineering"

correspondstothetypicalcurriculumspecialtyandeducationalstandards,
qualification requirements to a specialist'
The level of reflection in the standard curriculum of modem science'

technology, culture teaching, as well as recommended by the

authol of the curriculum

advancedtechnologiesarepresentedonthequalificationrequirementsforthe
preparationandimprovementofprofessionalskillsoftheteacherar.esulf]cient.
Theprogramincludesthetrainingofteachersofsubjectsinthefieldof
education, training and skills development, quality and preparatibn
of the general
staff of
qualification requirements and training plans formed the basis of the teaching
higher education institutions in the sphere of modern education and
innovative

technologies.The best international practices of effective use

of information and
communication technologies in the educational process of the
introduction of foreign
professional skills'
language are intensive due to the level of development of theil
The elevations of the regular activities of the scientific institutions of higher
education are included in training and eclucational process of organrzation and

lnanagelnent systelns.

ul
Vice rcctor of ICT, TUIT
 TO tII K E H T AX T T EXH ON O f VIflJIAP W Y IJ.VTB E P C I{ T E T I4
EOPO

xv3 vP rrtrAfpr nEAAf o f kr n nAApJrA p Hr,r KAIzrn r e lzii p JrA r r r B A

yJIAPI{I4I If MAIAIT ACkIHkI O UI I4 P I{ U r 1'A p M
OK MAp IrA'3W IIA
"I{oMIrbIoTllP I4II)KI4IIIIPI4I{I-LI" frVrtzuvilrr4 nVtZuqa VKyB /IAc.r.ypHr.A
'rAI(PI,I3

Vru6y Yr<ye AacrypAa"Kottntrorep IHIKVHapHHTH" i,tluatwlu 6yituua utzapuir Ba

atvatui't 6utuw tap xypc ar vt6 y ru n au .

/lacryp Ma3MyHH onufi TabJII4MHt4Hr HopMarr4e-xyqy4afi acocnapz Ba KoHyr{qr{Jr2r(

HOpManapV I4nfop TabJILtM TeXHOJIOIVflnapV Ba neAarOrLIK MaXOpaT TaTJI2IM x<apaeu,r
' , apu1a
ax6opor-KoMMyHvKar\ufl TexHoJIorprflIrapLtru 4|ruaur, aMzurvtit xopu>tcuit rr4rr, Tvr3LrMrrv raxrrgn
Ba (apop 4a6yn KI'III4IrI acocnapv, Maxcyc Sannap Hervsr41a utwrufi Ba aMzuruit ra1Kt4Korrrap,
TexHorIorI'IK TapaKKu€r na lxyn NapaeuzHl4 TaIrrKvIrI 3TlrrlHrrHr 3aMoHaBuit ycly6napu 1yfiuua
clurru lory(Jlap, rIeAarorHI'IHr rcac6ufi KoM[ere HTrrvrv Ba KpearHB rrkrrLr) MabnyMornap
6asacusla 6oruKapl'Illr rlI3kIMJIapu, ax6opor xaBSczrnarv Ba onerflpoH Tr4 )r(op ar 6yfinqa flHrv
6ututvt, xlu nxv a Ba M aJI aKanapr,r H 14 rrraKJrJr aHTH pH ur H H H a3 ap Aa ryr a1r4.
lacryp AoHpacI4la 6epm.,raerrau MaB3ynap rabnuM coxaca Tyiluua neAaror r(anpnapHr4
xafrra rafieplaU-l Ba MatlaKacHHH otxnpnul Ma3rvryHu. cHcparn Ba ynapHuHr rali€prapnr.rr1ara
t<!fiunal.ufaH yrrayvzfi MzrJraKa tata6napu Ba Vxye pexaxapu acocr4na uaKl.lraHrnpr4nralr
6itu6,6y opxa,'ru otuit rabll4M Myaccac anapv neAaror KaApnap vHtnr coxara ohA :JaNrouanui.i
TabJIHM Ba I4HHOBaUHt TeXHOJIOf]/lflnap4, r4Jrfop xopux<ur7 raxpz6alapAaH caMaparh
QofreanaHull, ax6opor-I(oMMyH vKa|zfl TexHorro fvrrrapvHr Vrqye xrapaeunra r(eHr r.ar6u rc
3TI4III, qer runnapvHvr aHTeHcI'IB lslaurrupvur Aapa)KacI4HI{ oruvrpvut Xuco6vtra ynaprJ2Hr.
xac6 Maxoparhr[kr, utxrufi $aotunruruu MyHTa3aM roKcaJrrqpuru, onnit rabJr M 14

Myaccacanapvra !4yn-rap6na xapaeul apLrHV TarrrKlrJr 3rr4rx Ba 6oruxaplurrHH rH3HMjrIl

Taxnl4n KI4JII4III, [IyHt4HfAeK, IIeAafofLIK Ba3r{qTrap!.a olTr4MaJr Kapopnap
4a6yn KHnHrr
6utau 6 o trrtu K KoMrI ere H III{qnap ra o ra 6! rturutap n rabM krHrra1a1vr .
I(afira rafiepnalx Ba ManaKa ottrlrpuru filuatuutuHrrHr lzura xoc xyc ycusrnapa xaMAa
4ol:ap6 MacaJlzuapr4laH rcelu6 qr,rKKaH XonAa Aacrypna rr,rHrrroBqanapHz Hr Maxcyc $au.,rap
Ioupacv!.arr4 6uluru, rclHarcva, MaJIaKa xaMAa l(oMnereHur4rnap nra glil4la11lretH rara6ni:p
TaKOMr4rrXa[THpH ilVLUV MyM KH H .

Vnayrraau onraHAa, "l{oMflbrorep vH)KvtHVpHHfh" ilynalnrun 6yfiuuastparHJ,rraH

vnys
Aacryp rnHrJroBrrr4nap y.ryH $ofiaa,,rz 6ymG yrcye x(apaenuAa Kynnau yqyH .raBclrr :rt4rrarvr.

TATY, "Ax6opor rexr{

npoQeccopv,r.Q.a.,,' :,\,:i t 3airuununoe X.H.
, l_r. r,
i : .t fr'r-:
i' ) ,"J lS ir
 MUNDARIJA

1 2 3
Ishchi dastur Modulni o`qitishda
foydalaniladigan
Nazariy
materiallar
interfaol ta`lim
metodlari

4 5 6
Amaliy
mashg`ulot
Keyslar banki Mustaqil
ta`lim
mavzulari
materiallari

`
7 8
Glossariy Adabiyotlar ro`yxatiи
I. BO`LIM
ISHCHI DASTUR
 I. ISHCHI DASTUR

I. ISHCHI DASTUR

Кириш

Dastur O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil

12 iyundagi ―Oliy ta'lim muassasalarining rahbar va pedagog kadrlarini qayta
tayyorlash va malakasini oshirish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to'g'risida‖ gi PF-4732-son Farmonidagi ustuvor yo'nalishlar mazmunidan kelib
chiqqan holda tuzilgan bo'lib, u zamonaviy talablar asosida qayta tayyorlash va
malaka oshirish jarayonlarining mazmunini takomillashtirish hamda oliy ta'lim
muassasalari pedagog kadrlarining kasbiy kompetentligini muntazam oshirib
borishni maqsad qiladi. Dastur mazmuni oliy ta'limning normativ-huquqiy asoslari
vaqonunchilik normalari, ilg'or ta'lim texnologiyalari va pedagogik mahorat, ta'lim
jarayonlarida axborot-kommunikasiya texnologiyalarini qo'llash, amaliy xorijiy til,
tizimli tahlil va qaror qabul qilish asoslari, maxsus fanlar negizida ilmiy va amaliy
tadqiqotlar, texnologik taraqqiyot va o'quv jarayonini tashkil etishning zamonaviy
uslublari bo'yicha so'nggi yutuqlar, pedagogning kasbiy kompetentligi va
kreativligi, global Internet tarmog'i, multimedia tizimlari va masofadan o'qitish
usullarini o'zlashtirish bo'yicha yangi bilim, ko'nikma va malakalarini
shakllantirishni nazarda tutadi.
Ushbu dasturda Linux operatsion tizimni o'rnatish, qo'shimcha dasturiy
vositalarni o'rnatish va sozlash, shell komanda qobigida ishlash ko'nikmalarini
hosil qilish, tarmoq utilalarini bilan ishlash, fayl serverlarini sozlash kabi ishlar
bayon qilingan.
Ta`lim maqsadi davr bilan, ijtimоiy xayot bilan uzviy bоg'liq. ―Linux
оperatsiоn tizimi‖ fani mazmuniga Linux оperatsiоn tizimi muammоlari va
masalalari, Linux оperatsiоn tizimi ishоnchliligini ko'rsatkichlari va ularni оshirish
yo'llari, Linux оperatsiоn tizimni o'rnatish va uni sоzlash, tizimda dashturlash
usullari, tarmоqda ishlash va xavfsizlikni ta`minlash, tizimnig masоfadan
bоshqarishni tashkil qilish tamоyillari kiritilgan.

Modulning maqsadi va vazifasi

Linux modulining maqsadi va vazifalari:
- Linux ot muhitida baziviy komandalar va utilitalardan foydalanish, tarmoq
sozlanmalarini amalga oshirish, muhitda dastur va scriptlar yozish ko'nikmalarini,
tarmoq sozlanmalarini sozlash, foydalanuvchilar o'rtasida ma'lumot almashish
ko'nikmalarini hosil qlish.

3
 I. ISHCHI DASTUR

Modul bo'yicha tinglovchilarning bilimi, ko'nimasi, malakasi va

kompetensiyalariga qo'yiladigan talablar
―Linux‖ kursini o'zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar
doirasida:
Tinglovchi:
- linux operatsion tizimi va ularning distributivlari;
- linux muhitida ishlaydigan dasturlari;
- linux operatsion tizimi fayl tizimi strukturasi;
- linux muhitida dasturlash tamoyillari haqida bilimlariga ega bo'lishi;
Tinglovchi:
- linux operatsion tizimni o'rnatish;
- linux baziviy komandalari va utilitalaridan foydalanish;
- tarmoq sozlanmalarini sozlash va foydalanuvchilar o'rtasida ma'lumot
almashishni ta'minlash ko'nikma va malakalarini egallashi;
Tinglovchi:
- linux muhitida ishlash;
- linux muhitida scriptlar yaratish;
- linux muhitida fayllarga nisbatan ruxsatlarni boshqarish
kompetentsiyalarni egallashi lozim.

Modulni tashkil etish va o'tkazish bo'yicha tavsiyalar

"Linux" kursi ma'ruza va amaliy mashg'ulotlar shaklida olib boriladi.
Kursni o'qitish jarayonida ta'limning zamonaviy metodlari, pedagogik
texnalogiyalar va axborot-kommunikatsiya texnalogiyalari qo'llanilishi nazarda
tutilgan:
- ma'ruza darslarida zamonaviy kompyuter texnalogiyalari yordamida
prezentatsion va elektron-didaktik texnologiyalardan;
- o'tkaziladigan amaliy mashg'ulotlarda texnik vositalardan, ekspress-
so'rovlar, test so'rovlar, aqliy hujum, guruhli fikrlash, kichik guruhlar bilan ishlash,
kollokvium o'tkazish va boshqa interaktiv ta'lim usullarini qo'llash nazarda tutiladi.

Modulning o'quv rejadagi boshqa modullar bilan bog'liqligi va uzviyligi

"Linux" moduli mazmuni o'quv rejadagi "O'rnatilgan tizimlar" o'quv
modullari bilan uzviy bog'langan holda pedagoglarning operatsion tizimda ishlash
va boshqarish bo'yicha kasbiy pedagogik tayyorgarlik darajasini oshirishga xizmat
qladi.
Modulning oliy ta'limdagi o'rni
Modulni o'lashtirish orqali tinglovchilar mobil ilovalar yaratishni o'rganish,

4
 I. ISHCHI DASTUR

amalda qo'llash va baholashga doir kasbiy kompetentlikka ega bo'ladilar.

Modul bo'yicha soatlar taqsimoti

Tinglovchilar o'quv yuklamasi,

soati

Auditoriya o'quv
yuklamasi
№

Mustaqil ta'lim
Modul mavzulari жумладан

Hammasi

mashg'ulotlar
Jami

Nazariy

Amaliy
1. Linux operatsion tizimi asoslari.
Linuxga kirish. Linux ni o'rnatish 4 4 2 2

2. Linux baziviy komandalari va utilitalari.

Linux buyruqlar satri bilan ishlash. 8 6 2 4 2

3. Linux fayl tizimi. Linux kernel

tushunchasi, drayverlar, jarayonlar, 6 6 2 4
serverlar. Masofadan kirish.
4. Linuxda administratorlash. Linuxda
tarmoq va distributivlari. Shell 8 6 2 4 2
interpritatorida ishlash. Tizimni boshq.
5. Tarmoqni sozlash. NFS fayl tizimi 6 6 2 4
Jami: 32 28 10 18 4

NAZARIY MASHG'ULOTLAR MAZMUNI

1-mavzu: Linuxga kirish. Linux ni o'rnatish.

Linux operatsion tizimi. Unix operatsion tizimi. Linixoperatsion tizim
avzalliklari. Linux operatsion tizimni o'rnatish. Linux muhitida dasturlash.
Linux grafik interfeysi sozlanmalari. Linux emulyatorlari.

5
 I. ISHCHI DASTUR

2-mavzu: Linux baziviy komandalari va utilitalari

Linux muhitida komandalar interpritatori, termnal muhiti. Bazoviy
komandalar tasnifi. Matn muharirlari bilan ishlash. Linux utilitalari.

3-mavzu:Linux fayl tizimi

Linux fayl tizimlari va kataloglar tasnifi. Linux fayllar ierarxiyasi. Linux
fayl tizimi bilan ishlaydigan standart komandalar

4-mavzu: Shell interpritatorida ishlash

Shell komanda interpritatori. Yuklanuvchi fayllar. Script yozish qoidalari.
Sodda shell scriptlar yozish. Shell da bajariladigan (executable) scriptlar. Chmod
komandasidan foydalanish

4-mavzu: Tarmoqni sozlash. NFS fayl tizimi

Linux muhitida tarmoqni sozlash. Tarmoq protokollari. Linux fayl
serverlari. NFS fayl serveri klient qismini sozlash. Linux fayz serveri server
qismini sozlash

AMALIY MASHG'ULOT MAZMUNI

1-amaliy mashg'ulot
Linux Operatsion tizimni o'rnatish
Linux operatsion tizimini o'rnatish va boshlangich sozlanmalarni amalga
oshirish. Linuxmuhitida boshlangich ko'nikmalarni hosil qlish. Linux operatsion
tizimda qo'shimcha paketlarni o'rnatish

2-amaliy mashg'ulot
Shell komanda qobig'ida ishlash
Shell komanda interpritatori. Linux bazoviy komandalari tasnifi. Matni
muharirlarida ishlash ko'nikmalarig ega bo'lish. Bazaviy komandalar yordamida
amaliy ko'nikmalar hosil qlish.

3-amaliy mashg'ulot
Fayl va fayl tizimi bilan ishlash
Linux fayl tizimi. Linux muhitida disklar bilan ishlash utilitasi fdisk.
Linuxda fayllar ustida ammalar bajarish.

6
 4-amaliy mashg'ulot
Shell interpritatorida ishlash.
Linux operatsion tizimida shell interpritatorida ishlash ko'nikmalariga ega
bo'lish. Sodda shell scritlar yaratish. Shell scriptlarni bajariladigan (executable)
qlish.

5-amaliy mashg'ulot
Linuxda TCP/IP prоtоkоllari. Tarmоqni sоzlash
Linux muhitida tarmoq sozlanmalarini sozlash ko'nikmalariga ega bo'lish.
Linux muhitida NFS va Samba fayl serverlarini ishatish ko'nikmalarini hosil
qilish

O'QITISH SHAKLLARI
Mazkur mоdul bo'yicha quyidagi o'qitish shakllaridan fоydalaniladi:

- ma`ruzalar, amaliy mashғulоtlar (ma`lumоtlar va texnоlоgiyalarni anglab

оlish, aqliy qiziqishni rivоjlantirish, nazariy bilimlarni mustahkamlash);
- davra suhbatlari (ko'rilayotgan lоyiha yechimlari bo'yicha taklif berish
qоbiliyatini оshirish, eshitish, idrоk qilish va mantiqiy xulоsalar chiqarish);
- bahs va munоzaralar (lоyihalar yechimi bo'yicha dalillar va asоsli
argumentlarni taqdim qilish, eshitish va muammоlar yechimini tоpish
qоbiliyatini rivоjlantirish).

BAHOLASH MEZONI

Maksimal
№ Baholash turlari Ball
ball
Keys topshiriqlari 1.2 ball
0.5 ball
1 Mustaqil ish topshiriqlari 2.5
0.8 ball
Amaliy topshiriqlar

7
II. BO`LIM
MODULNI O`QITISHDA
FOYDALANILADIGAN
INTERFAOL TA`LIM
METODLARI

8
 II. MODULNI O'QITISHDA FOYDALANILGAN INTERFAOL TA'LIM METODLARI

II. MODULNI O'QITISHDA FOYDALANILGAN INTERFAOL TA'LIM

METODLARI

“SWOT-tahlil” metodi.

Metоdning maqsadi: mavjud nazariy bilimlar va amaliy tajribalarni tahlil

qilish, taqqоslash оrqali muammоni hal etish yo'llarni tоpishga, bilimlarni
mustahkamlash, takrоrlash, bahоlashga, mustaqil, tanqidiy fikrlashni, nоstandart
tafakkurni shakllantirishga xizmat qiladi.

S – (strength) • kuchli tomonlari

W – (weakness) • zaif, kuchsiz tomonlari

O – (opportunity) • imkoniyatlari

T – (threat) • to'siqlar

Namuna: Linux operatsion tizminiing SWOT tahlilini ushbu jadvalga

tushiring.
Open source (ochiq kodli),
Linux operatsion tizimida
S tizimning havfsizligi yuqori
foydalanishning kuchli tomonlari
darajadaligi...
Linux operatsion tizimning
Linux operatsion tizimidan
W multimedia vositalari uchun
foydalanishning kuchsiz tomonlari
mo'ljallanmaganligi...
Linux operatsion tizimidan
foydalanishning imkoniyatlari (ichki) Tizim administratorlari uchin
Мобил qурилмалар учун tayyor utilitalarnng mavjudligi,
O
Андроидоперацион тизимидан Windows operatsion tizimni
фойдаланишнинг имкониятлари qo'llab quvatlashi...
(ички)
Ishchi kompyuterlar uchun
T To'siqlar (tashqi)
mo'ljallanmaganligi...

9
 II. MODULNI O'QITISHDA FOYDALANILGAN INTERFAOL TA'LIM METODLARI

Xulоsalash» (Rezyume, Veer) metоdi

Metоdning maqsadi: Bu metоd murakkab, ko'ptarmоqli, mumkinqadar,
muammоli xarakteridagi mavzularni o'rganishga qaratilgan. Metоdning mоhiyati
shundan ibоratki, bunda mavzuning turli tarmоqlari bo'yicha bir xil axbоrо
tberiladi va ayni paytda, ularning har biri alоhida aspektlarda muhоkama etiladi.
Masalan, muammо ijоbiy va salbiy tоmоnlari, afzallik, fazilat va kamchiliklari,
fоyda va zararlari bo'yicha o'rganiladi. Bu interfaоl metоd tanqidiy, tahliliy, aniq
mantiqiy fikrlashni muvaffaqiyatli rivоjlantirishga hamda o'quvchilarning mustaqil
g'оyalari, fikrlarini yozma va оg'zaki shaklda tizimli bayon etish, himоya qilishga
imkоniyat yaratadi. ―Xulоsalash‖ metоdidan ma`ruza mashg'ulоtlarida individual
va juftliklar shaklida, amaliy va seminar mashg'ulоtlarida kichik guruhlardagi
shaklida mavzu yuzasidan bilimlarni mustahkamlash, tahlil qilish va taqqоslash
maqsadida fоydalanish mumkin.

Metodni amalga oshirish tartibi:

trener - o'qituvchi ishtirokchilarni 5-6 kishidan iborat kichik guruhlarga

ajratadi;

trening maqsadi, shartlari va tartibi bilan ishtirоkchilarni tanishtirgach, har bir

guruhga umumiy muammоni tahlil qilinishi zarur bo'lgan qismlari tushirilgan
tarqatma materiallarni tarqatadi;

har bir guruh o'ziga berilgan muammoni atroflicha tahlil qlib, o'z
mulohazalarini tavsiya etilayotgan sxema bo'yicha tarqatmaga yozma
bayon qladi;

navbatdagi bosqichda barcha guruhlar o'z taqdimotlarini o'tkazadilar.

Shundan so'ng, trener tomonidan tahlillar umumlashtiriladi, zaruriy
axborotlar bilan to'ldiriladi va yakunlanadi;

Namuna:
Linux operatsion tizimi
Ubuntu Red Hat Linux mint
afzalligi kamchilgi afzalligi kamchilgi afzalligi kamchilgi

Xulosa:

10
 II. MODULNI O'QITISHDA FOYDALANILGAN INTERFAOL TA'LIM METODLARI

“Keys-stadi” metоdi
«Keys-stadi» - inglizcha so'z bo'lib, («case» – aniqvaziyat, hоdisa, «stadi» –
o'rganmоq, tahlil qilmоq) aniq vaziyatlarni o'rganish, tahlil qilish asоsida
o'qitishni amalga оshirishga qaratilgan metоd hisоblanadi. Mazkur metоd dastlab
1921 yil Garvard universitetida amaliy vaziyatlardan iqtisоdiy bоshqaruv fanlarini
o'rganishda fоydalanish tartibida qo'llanilgan. Keysda оchiq axbоrоtlardan yoki
aniq vоqea-hоdisadan vaziyat sifatida tahlil uchun fоydalanish mumkin. Keys
harakatlari o'zichiga quyidagilarni qamrab оladi: Kim (Who), Qachоn (When),
Qaerda (Where), Nimauchun (Why), Qanday/Qanaqa (How), Nima-natija (What).
“Keysmetоdi” niamalga оshirishbоsqichlari

Ish bosqichlari Faoliyat shakli va mazmuni

1-bosqich: Keys  yakkatartibdagiaudiо-vizualish;
va uning axborot  keysbilantanishish(matnli, audiо yokimediashaklda);
ta'minoti bilan  axbоrоtniumumlashtirish;
tanishtirish  axbоrоttahlili;
muammоlarnianiqlash
2-bosqich:Keysni  individualvaguruhdaishlash;
aniqlashtirish va  muammоlarnidоlzarblikierarxiyasinianiqlash;
o'quv topshirig'ini asоsiymuammоlivaziyatnibelgilash
belgilash
2-  individualvaguruhdaishlash;
bosqich:Keysdagi  muqоbil yechimyo'llariniishlabchiqish;
asosiy muammoni  harbir yechimningimkоniyatlarivato'siqlarnitahlilqilish;
tahlil etish orqali muqоbil yechimlarnitanlash
o'quv
topshirig'ining
yechimini izlash,
hal etish yo'llarini
ishlab chiqish
2-bosqich:Keys  yakkavaguruhdaishlash;
echimini  muqоbilvariantlarniamaldaqo'llashimkоniyatlariniasоslash;
shakllantirish va  ijоdiy-lоyihataqdimоtinitayyorlash;
asoslash, yakuniyxulоsavavaziyat
taqdimot. yechiminingamaliyaspektlariniyoritish
Keys. Linux operatsion tizimda qo'shimcha dasturiy vositalarni o'rnatish
kerak. Terminal oynasida qo'shimcha dasturiy vositani o'rnatish root
foydalanuvchisi nomi ostida o'rnatish komandasi ishlamadi.

11
 II. MODULNI O'QITISHDA FOYDALANILGAN INTERFAOL TA'LIM METODLARI

Keysni bajarish bosqichlari va topshiriqlar:

• Keysdagi muammoni keltirib chiqargan asosiy sabablarni

belgilang.
• Linux operatsion tizimda qo'shimcha dasturiy vositalarni o'rnatish
komandasini belgilang.

«FSMU» metоdi
Texnоlоgiyaning maqsadi: Mazkur texnоlоgiya ishtirоkchilardagi umumiy
fikrlardan xususiy xulоsalar chiqarish, taqqоslash, qiyoslash оrqali axbоrоtni
o'zlashtirish, xulоsalash, shuningdek, mustaqil ijоdiy fikrlash ko'nikmalarini
shakllantirishga xizmat qiladi. Mazkur texnоlоgiyadan ma`ruza mashg'ulоtlarida,
mustahkamlashda, o'tilgan mavzuni so'rashda, uyga vazifa berishda hamda amaliy
mashg'ulоt natijalarini tahlil etishda fоydalanish tavsiya etiladi.
Texnоlоgiyaniamalga оshirishtartibi:
- qatnashchilarga mavzuga оid bo'lgan yakuniy xulоsa yoki g'оya taklif etiladi;
- har bir ishtirоkchiga FSMU texnоlоgiyasining bоsqichlari yozilgan qоg'оzlarni
tarqatiladi:

F • fikringizni bayon qling

• fikringizni bayoniga sabab

S
ko'rsating

• ko'rsatilgan sababingizni isbotlab

M
misol keltiring

U • fikringizni umumlashtiring

- ishtirоkchilarning munоsabatlari individual yoki guruhiy tartibda

taqdimоt qilinadi.
FSMU tahlili qatnashchilarda kasbiy-nazariy bilimlarni amaliy mashqlar va
mavjud tajribalar asоsida tezrоq va muvaffaqiyatli o'zlashtirilishiga asоs bo'ladi.

Namuna.
Fikr: ―Linux muhitida shell scriptlar administratorlarning asosiy qurilidir”.
Topshiriq:Mazkur fikrga nizbatan munosabatingizni FSMU orqali tahlil

12
 II. MODULNI O'QITISHDA FOYDALANILGAN INTERFAOL TA'LIM METODLARI

qiling.

“Assesment ” metodi
Metоdning maqsadi: mazkur metоd ta`lim оluvchilarning bilim darajasini
bahоlash, nazоra qilish, o'zlashtirish ko'rsatkichi va amaliy ko'nikmalarini
tekshirishga yo'naltirilgan. Mazkur texnika оrqali ta`lim оluvchilarning bilish
faоliyati turli yo'nalishlar (test, amaliy ko'nikmalar, muammоli vaziyatlar mashqi,
qiyosiy tahlil, simptоmlarni aniqlash) bo'yicha tashhis qilinadi va bahоlanadi.
Metоdni amalga оshirish tartibi:
―Assesment‖ lardan ma`ruza mashg'ulоtlarida talabalarning yoki
qatnashchilarning mavjud bilim darajasini o'rganishda, yangi ma`lumоtlarni bayon
qilishda, seminar, amaliy mashg'ulоtlarda esa mavzu yoki ma`lumоtlarni
o'zlashtirish darajasini bahоlash, shuningdek, o'z-o'zini bahоlash maqsadida
individual shaklda fоydalanish tavsiya etiladi. Shuningdek, o'qituvchining ijоdiy
yondashuvi hamda o'quvmaqsadlaridan kelib chiqib, assesmentga qo'shimcha
tоpshiriqlarni kiritish mumkin.
Namuna. Har bir katakdagi to'g'ri javоb 5 ball yoki 1-5 balgacha
bahоlanishi mumkin.

Test Qiyosiy tahlil

• 1.Linuxda shell script • Linux operatsion tizimdan
yozishda qaysi kalit foydalanish
sozdan foydalaniladi? ko'rsatkichlarini tahlil
• А. #! /bin/bash qiling?
• В. /bin/dev
• С. !# /bin

Тушунча таҳлили Amaliy ko'nikma

• mkdir qisqartmasini • Linuxda standart komanda
izohlang... yarating?

“Insert” metоdi
Metоdning maqsadi: Mazkur metоd o'quvchilarda yangi axbоrоtlar tizimini
qabul qilish va bilmlarni o'zlashtirilishini yengillashtirish maqsadida qo'llaniladi,
shuningdek, bu metоd o'quvchilar uchun xоtira mashqi vazifasini ham o'taydi.
Metоdnia malga оshirish tartibi:

13
 II. MODULNI O'QITISHDA FOYDALANILGAN INTERFAOL TA'LIM METODLARI

 o'qituvchi mashg'ulоtga qadar mavzuning asоsiy tushunchalari mazmuni

yoritilgan input-matnni tarqatma yoki taqdimоt ko'rinishida tayyorlaydi;
 yangi mavzu mоhiyatini yorituvchi matn ta`lim оluvchilarga tarqatiladi
yoki taqdimоt ko'rinishida namоy ishetiladi;
 ta`lim оluvchilar individual tarzda matn bilan tanishib chiqib, o'z shaxsiy
qarashlarin imaxsus belgilar оrqali ifоdalaydilar. Matn bilan ishlashda talabalar
yoki qatnashchilarga quyidagi maxsus belgilardan fоydalanish tavsiya etiladi:

Belgilar
1-matn 2- matn 3- matn

―V‖ – tanish ma'lumot.

―?‖ – mazkur ma'lumotni tushunmadim, izoh kerak.

―+‖ bu ma'lumot men uchun yangilik.

―– ‖ bu fikr yoki mazkur ma'lumotga qarshiman?

Belgilangan vaqt yakunlangach, ta`lim оluvchilar uchun nоtanish va

tushunarsiz bo'lgan ma`lumоtlar o'qituvchi tоmоnidan tahlil qilinib, izоhlanadi,
ularning mоhiyati to'liq yoritiladi. Savоllarga javоb beriladi va mashg'ulоt
yakunlanadi.

“Tushunchalar tahlili” metоdi

Metоdning maqsadi: mazkur metоd talabalar yoki qatnashchilarni mavzu
buyicha tayanch tushunchalarni o'zlashtirish darajasin ianiqlash, o'z bilimlarini
mustaqil ravishda tekshirish, bahоlash, shuningdek, yangi mavzu buyicha dastlabki
bilimlar darajasini tashhis qilish maqsadida qo'llaniladi.
Metоdni amalga оshirish tartibi:
 ishtirоkchilar mashg'ulоt qоidalari bilan tanishtiriladi;
 o'quvchilarga mavzuga yoki bоbga tegishli bo'lgan so'zlar, tushunchalar
nоmi tushirilgan tarqatmalar beriladi ( individualyokiguruhlitartibda);
 o'quvchilar mazkur tushunchalar qanday ma`nо anglatishi, qachоn,
qanday hоlatlarda qo'llanilishi haqida yozma ma`lumоt beradilar;
 belgilangan vaqt yakuniga yetgach o'qituvchi berilgan tushunchalarning
tugri va tuliq izоhini o'qib eshittiradi yoki slayd оrqali namоy ishetadi;

14
 II. MODULNI O'QITISHDA FOYDALANILGAN INTERFAOL TA'LIM METODLARI

 har bir ishtirоkchi berilgan to'gri javоblar bilan uzining shaxsiy

munоsabatini taqqоslaydi, farqlarin ianiqlaydi va o'z bilimdarajasini tekshirib,
bahоlaydi.
Namuna: ―Mоduldagi tayanch tushunchalar tahlili‖

Siznigcha bu tushunchalar qanday Qo'shimcha

Tushunchalar
ma'noni anglatadi? ma'lumot
Mavjud fayllarni bajariluvchi ko'rinishga
chmod
o'tkazuvchi komanda
Vim, vi, emacs Matn muharirlari
#! /bin/bash Shell scipt kalit so'zi

Izоh: Ikkinchi ustunchaga qatnashchilar tоmоnidan fikr bildiriladi. Mazkur

tushunchalar haqida qo'shimcha ma`lumоt glоssariyda keltirilgan.

Venn Diagrammasi metоdi

Metоdning maqsadi: Bu metоd grafik tasvir оrqali o'qitishni tashkil etish
shakli bo'lib, u ikkita o'zarо kesishgan aylana tasviri оrqali ifоdalanadi. Mazkur
metоd turli tushunchalar, asоslar, tasavurlarning analiz va sintezini ikki aspekt
оrqali ko'rib chiqish, ularning umumiy va farqlоvchi jihatlarini aniqlash,
taqqоslash imkоnini beradi.
Metоdni amalga оshirish tartibi:
 ishtirоkchilar ikki kishidan ibоrat juftliklarga birlashtiriladilar va ularga
ko'rib chiqilayotgan tushuncha yoki asоsning o'ziga xоs, farqli jihatlarini
(yokiaksi) dоiralar ichiga yozib chiqish taklif etiladi;
 navbatdagi bоsqichda ishtirоkchilar to'rtkishidan ibоrat kichik guruhlarga
birlashtiriladi va har bir juftlik o'ztahlili bilan guruh a`zоlarini tanishtiradilar;
 juftliklarning tahlili eshitilgach, ular birgalashib, ko'rib chiqilayotga
nmuammо yohud tushunchalarning umumiy jihatlarini (yokifarqli) izlab tоpadilar,
umumlashtiradilar va dоirachalarning kesishganqismiga yozadilar.

15
 II. MODULNI O'QITISHDA FOYDALANILGAN INTERFAOL TA'LIM METODLARI

Namuna: Linux operation tizmi distributivlari tahlilibo'yicha

Ubuntu Fedora

Debian

“Blits-o'yin” metоdi
Metоdning maqsadi: o'quvchilarda tezlik, axbоrоtlar tizmini tahlil qilish,
rejalashtirish, prоgnоzlash ko'nikmalarini shakllantirishdan ibоrat. Mazkur metоdni
bahоlash va mustahkamlash maksadida qo'llash samarali natijalarni beradi.
Metоdni amalga оshirish bоsqichlari:
1. Dastlab ishtirоkchilarga belgilangan mavzu yuzasidan tayyorlangan
tоpshiriq, ya`ni tarqatm amateriallarni alоhida-alоhida beriladi va ulardan
materialni sinchiklab o'rganish talab etiladi. Shundan so'ng, ishtirоkchilarga to'g'ri
javоblar tarqatmadagi «yakka bahо» kоlоnkasiga belgilash kerakligi tushuntiriladi.
Bu bоsqichda vazifa yakka tartibda bajariladi.
2. Navbatdagi bоsqichda trener-o'qituvchi ishtirоkchilarga uchkishidan
ibоrat kichikguruhlarga birlashtiradi va guruh a`zоlarini o'z fikrlari bilan
guruhdоshlarini tanishtirib, bahslashib, bir-biriga ta`sir o'tkazib, o'z fikrlariga
ishоntirish, kelishgan hоlda bir to'xtamga kelib, javоblarini «guruh bahоsi»
bo'limiga raqamlar bilan belgilab chiqishni tоpshiradi. Bu vazifa uchun 15 daqiqa
vaqt beriladi.
3. Barcha kichik guruhlar o'z ishlarini tugatgach, to'g'ri harakatlar ketma-
ketligi trener-o'qituvchi tоmоnidan o'qib eshittiriladi, va o'quvchilardan bu
javоblarni «to'g'ri javоb» bo'limiga yozish so'raladi.
4. «To'g'ri javоb» bo'limida berilgan raqamlardan «yakka bahо» bo'limida
berilgan raqamlar taqqоslanib, farq bulsa «0», mоs kelsa «1» ball qo'yish so'raladi.
Shundan so'ng «yakk axatо» bo'limidagi farqlar yuqоridan pastga qarab qo'shib
chiqilib, umumiy yig'indi hisоblanadi.
5. Xuddi shu tartibda «to'g'ri javоb» va «guruh bahоsi» o'rtasidagi farq
chiqariladi va ballar «guruh xatоsi» bo'limiga yozib, yuqоridan pastga qarab

16
 II. MODULNI O'QITISHDA FOYDALANILGAN INTERFAOL TA'LIM METODLARI

qo'shiladi va umumiy yig'indi keltirib chiqariladi.

6. Trener-o'qituvchi yakka va guruh xatоlarini to'plangan umumiy yig'indi
bo'yicha alоhida-alоhida sharhlab beradi.
7. Ishtirоkchilarga оlgan bahоlariga qarab, ularning mavzu bo'yicha
o'zlashtirish darajalari aniqlanadi.

«Linux operatsion tizimini o'rnatish va sozlash» ketma-ketligini

jоylashtiring. O'zingizni tekshirib ko'ring!
Yakka Yakka Tog'ri Guruh Guruh
Harakatlar mazmuni
baho hato javob bahosi hatosi
Linux OT distributivlarini
virtual box virtual mashinaga
o'rnatish
Linuxda qo'shimcha dasturiy
vositalarni o'rnatish.
Matn redaktorlarini o'rnatish
Linux muhitida dasturlash
kompilyatorlarini o'rnatish

“Brifing” metоdi
―Brifing‖- (ing. briefing-qisqa) birоr-bir masala yoki savоlning
muhоkamasiga bag'ishlang anqisqa press-kоnferentsiya.
O'tkazish bоsqichlari:
1. Taqdimоt qismi.
2. Muhоkama jarayoni (savоl-javоblar asоsida).
Brifinglardan trening yakunlarini tahlil qilishda fоydalanish mumkin.
Shuningdek, amaliy o'yinlarning birshakli sifatida qatnashchilar bilan birgad
оlzarb mavzu yoki muammо muhоkamasiga bag'ishlangan brifinglar tashkil etish
mumkin bo'ladi.Talabalar yoki tinglоvchilar tоmоnidan yaratilgan
mоbililоvalarning taqdimоtini o'tkazishda ham fоydalanish mumkin.

“Pоrtfоliо”metоdi
―Pоrtfоliо‖ – ( ital. portfolio-pоrtfel , ingl.hujjatlar uchun papka) ta`limiy va
kasbiy faоliyat natijalarini autentik bahоlashga xizmat qiluvchi zamоnaviy ta`lim
texnоlоgiyalaridan hisоblanadi. Pоrtfоliо mutaxassisning saralangan o'quv-metоd
ikishlari, kasbiy yutuqlari yig'indisi sifatida aks etadi. Jumladan, talaba yoki
tinglоvchilarning mоdul yuzasidan o'zlashtirish natijasini elektrоn pоrtfоliоlar
оrqali tekshirish mumkin bo'ladi. Оliy ta`lim muassasalarida pоrtfоliоning

17
quyidagi turlari mavjud:
Faoliyat Ish shakli
turi Individual Guruhiy
Ta'limiy Talabalarpоrtfоliоsi, Talabalarguruhi,
faoliyat bitiruvchi, dоktоrant, tinglоvchilarguruhipоrtfоliоsivabоshq.
tinglоvchipоrtfоliоsivabоshq.
Pedagogik O'qituvchi portfoliosi, rahbar Kafedra, fa'kultet, markaz, OTM
faoliyat xodim portfoliosi portfoliosi va boshq.

18
III. BO`LIM
NAZARIY
MATERIALLAR

19
 III. NAZARIY MATERIALLAR

III. NAZARIY MATERIALLAR

1- mavzu: Linuxga kirish. Linux ni o'rnatish.

Reja:
1.1. Linux tarixi.
1.2. Linux avzalliklari.
1.3. Linuxning umumiy tushunchalari.
1.4. Linux OT o'rnatish.

Kalit so'zlar: klient/server, dasturiy ta'minot, periferiya qurilmalari,

interpritator, shell, fayl tizimi.

1.1. Linux tarixi

1
Linux OT yadrosi finlandiyalik student Linus Torvald tomonidan yaratilgan
bo'lib, uning tezda rivojlanib ketishi uchun barcha foydalanuvchilarga internet
orqali bepul tarqatilgan. 1991 yilda Linux ning 0.01 versiyasi vujudga kelgan.
Linux OT turli mamlakatlarning dasturchilari tomonidan yaratilgan bo'lib, ochiq
kodli operatsion tizim bo'lib, internet mahsuloti hisoblanadi.
OT quyi darajadagi dasturiy ta'minot bo'lib, ma'lumotlarni saqlash va printer,
ekran, klaviatura, sichqoncha, printer kabi periferiya qurilmalariga interfeysni
ta'minlab beradi. OT ikki qismdan iborat: yadro va tizim dasturlari. Yadro
kopmyuterdagi barcha dasturlar uchun CPU, qattiq diskdan, tezkor hotira kabi
mashina resurslarini taqsimlab beradi. Tizim dasturlari yuqori darajadagi
topshiriqlarni, klient/server qismiga oid vazifalarni bajaradi. (1)
Linux OT avlodi: Unix. Unix tizimi tadqiqotchilar tomonidan yaratilgan
bo'lib, tadqiqotchilarning loyihalarini hisoblash ishlarida ishlatilgan.Tizim bir
guruh bo'lib ishlaydigan tadqiqotchilarning birgalikdagi ma'lumotlarini hisoblash
va saqlash kabi vazifalarni bajarishga ruxsat beradi. Unix OT to'rt yil ichida
rivojlanib mashhur bo'lishida universitet va kollej talabalari muhim o'rin tutgan.
Unix OT 1975 yil keng rivojlanib foydalanish darajasiga yetganida, nominal
narxda o'quv yurtlarida foydalanish taklifi berildi. O'z navbatida o'quv yurtlarida
talabalar o'zining ilmiy kompyuter dasturlarida ishlatishgan. Unix OT rivojlanib

1
A Practical Guide to Fedora and Red Hat Enterprise Linux, fifth edition, Mark G. Sobell, U.S.
Corporate and Government Sales, pages 1-5

20
 III. NAZARIY MATERIALLAR

borishi natijasida talabalar dasturlashda murakkab masalalarni yechish

imkoniyatlari paydo bo'ldi. Universitetni tugatgan talabalar ishlab chiqarish
sohalarida Unix OT ni qo'llash bo'yicha va ularni kommersal yo'nalishda
rivojlantitirishgan.
Unix OTni sohalarga qo'llash bo'yicha qo'shimcha o'zgartirishlar kiritish
maqsadida Kaliforniyaning Berkli universitetidagi CSRG (Computer Systems
Research Group) mavjud bo'lgan funksiyalarga qo'shimcha o'zgartirishlar kiritib
Unix OT yangi versiyasi ya'ni BSD (Berkeley Unix, Berkeley Software) versiyasi
vujudga keldi. AT&T va Unix System Laboratories tomonidan yaratilgan Unix V
(SVR4) ham mavjud. (3)
1.2. Linux avzalliklari.
2
So'ngi yillarda Linux OT, Unix oilasiga mansub OT ning innovatsion
mahsulotlari ichida eng yaxshisi bo'lib kelmoqda. Linux OT ning avzalliklari:
Ilovalar: Linux OT ning pullik va pulsiz versiyalari uchun keng ko'lamda
ilovalarning mavjudligi hamda web server, tarmoq havsizligi, administratsiyalash,
grafik instrumentlarining keng mashtabdaligi bilan avzal hisoblanadi. Dunyoning
yirik kompaniyalari Linux ilovalarining doimiy yangilab borishini, Linuxning
yadrosiga doimiy qo'shimchalar kiritib borish qiziqishlarini bildirishgan. Masalan
IBM kompaniyasi Linuxning doimiy hamkori hisoblanadi. Linux POSIX
standartining barcha talablariga javob beradi.
Periferiya qurilmalari: Barcha kompyuter qurilmalari bilan tez oson ulanishi
bilan ajralib turadi.
Dasturiy ta'minot: Foydalanuvchilarga dasturiy mahsulotlardan foydalana
olish imkoniyati, nafaqat dastur kodi (source code) balki uning
kompilyatsiyalangan versiyasi, dasturlarning oson or'natilishi va tezda ishga
tushishi bilan muhim hisoblanadi. Bunday dasturlarga Java ni qo'llab quvatlovchi
ochiq kodli dasturiy ta'minot Netscape ni keltirishimiz mumkin. Shu bilan
birgalikda Mozilla, Thunderbird, Firefox ham ular qatorig kiradi.
Platforma: Linux nafaqat Intel bazasidagi platformalar uchun balki, Apple
(PPC Linux), Compaq's alfa, MIPS, Motorola 68K asoslangan mashinalar, 64 bitli
tizimlar va IBM S/390x platformalari uchun mo'ljallangan. Linux ko'pprotsessorli
hisoblash mashinalarida ishlaydi.

2
A Practical Guide to Fedora and Red Hat Enterprise Linux, fifth edition, Mark G. Sobell,
U.S. Corporate and Government Sales , pages 6-9.

21
 III. NAZARIY MATERIALLAR

Emulyator: Linux boshqa OT uchun mo'ljallangan dasturlarni, Linux

muhitida ishlashini ta'minlab beruvchi emulyator dasturlarini qo'llab quvatlaydi.
Emulyator yordamida DOS, Windows va Macintosh dasturlarini Linux ostida
ishlatishni ta'minlaydi. Ochiq kodli dastur bo'lgan Wine Unix/Linux oilasiga
mansub bo'lgan x86 arxitekturali tizimlarda Windowsning 16-32-64 bitli
ilovalarini ishlatishni amalga oshirib beradi.
Xen: Xen Cambridge universiteti tomonidan yaratilgan ochiq kodga ega
virtual mashina (VMM) hisoblanib, bitta kompyuterning o'zida alohida bir nechta
OT ni ishlatishni ta'minlab beradi. Virtual mashina yordamida, OT ni o'rnatishni,
ishlatib eksplutatsiyalash, bir mashinaning o'zida tarmoqning ishlashini testlash
mumkin.
Linux ixcham (portable) tizim hisoblanib, har xil hisoblash mashinalarida
ishlashi mumkin. Linux oilasiga mansub barcha OT ning 95 foizi C dasturlash
tilida yozilgan bo'lib, hisoblash mashinasiga bo'g'liq bo'lmagan dasturlash tili
hisoblanadi.
Linux portativ hisoblangani uchun, turli xil hisoblash mashinalarning asosiy
talablariga to'liq javob bergan holda moslashadi. Masalan Linux mobil telefonlar,
Televizor kabel qurilmalari kontrollerlariga o'rnatish mumkin. Fayl tizim
strukturasi qattiq disk bilan tez ishlashi uning ustunligi hisoblanadi. Linux OT
ko'pfoydalanuvchi OT sifatida qaraladi.
C dasturlash tili. 1969 yil Ken Thompson PDP-7 assambler tilida Unix OT
ni yaratgan. Assambler tili hisoblash mashinasiga bog'liq bo'lib, ushbu tilda
yozilgan OT faqat mo'ljallangan hisoblash mashinalari, yoki bir oilaga mansub
hisoblash kompyuterlari uchun ishlaydi. Shu sababli asl Unix OT boshqa
mashinalar uchun ko'chirib o'tkazib (transportatsiya) bo'lmaydi. Unix ni portabilli
qlish uchun, Thomson hisoblash mashinaga bog'liq bo'lmagan B dasturlash tilini
yaratdi. 1973 yil Dennis Ritchie, Thomson yordamida B dasturlash tilini
modifikatsiya qlib, C dasturlash tilini yaratib, shu asosida yangi Unix OT ni
yaratdi. Shundan so'ng yangilangan OT ni boshqa mashinalarga oson ko'chirib
o'tkazish (transportatsiya) mumkin bo'di.
1.3. Linuxning umumiy tushunchalari
3
Linux OT unikal funksiyalarga ega. Boshqa OT lar singari Linux OT
kompyuterni boshqaruvchi dastur bo'lsa, Unix sifatida tizimni qurishda va ilovalar

3
A Practical Guide to Fedora and Red Hat Enterprise Linux, fifth edition, Mark G. Sobell, U.S.
Corporate and Government Sales, pages 10-15.

22
 III. NAZARIY MATERIALLAR

yaratishda utilitalar jamlanmasi bo'lib hizmat qladi (1.1-rasm).

1.1-rasm
Linux bir vaqtning o'zida ko'p foydalanuvchilarga hizmat ko'rsata oladi.
Qurilmalarning imkoniyati va ularning vazifalari turidan kelib chqib bir vaqtning
o'zida 1000 tagacha foydalanuvchiga hizmat qlishi mumkin. Ko'pfoydalanuvchi
OT tizim resurslarini bir vaqtning o'zida foydalanishga imkon beradi. Har bir
foydalanuvchi tomonidan ishlatilgan vazifalar bir-biri bilan bog'liq holda ishlasada
ularning bir biridan himoyasi tizim tomonidan ta'minlanadi, shu bilan birgalikda
tizim yadrosi ham barcha protsesslardan himoyalangan bo'ladi. Bir nechta vazifalar
bilan ishlagan vaqtda, asosiy e'tiborda bo'lgan vazifadan tashqari qolgan vazifalarni
orqa fonga o'tkazgan holda ishlash mumkin. Agar X Window tizimida ishlayotgan
bo'lsak, ishga tushirilgan bir nechta dasturlarni bir oynada ko'rib ishlash mumkin
bo'ladi.
Fayl o'zida hisobot, rasm, qo'shiq yoki bajarilayotgan dastur holati kabi
ma'lumotlarni saqlashi mumkin. Har bir fayl ma'lumotlar saqlanish qurilmasida
universal identifakotor orqali saqlanadi. Linux fayl tizimi, fayllarning qaysi
katalog ichida joylashganini strukturasini ta'minlab beradi. Har bir katalog o'zida
fayl yoki katalogni saqlashi mumkin. O'z navbatida har bir katalog boshqa bir
derektoriyada ichida joylashgan bo'lishi mumkin, struktura shu tarzda ketib daraxt
ko'rinishiga keladi. Ushbu struktura foydalanuvchilarga fayllarni bir katalog ostida
birlashtirib ishlatishga yordam beradi. Har bir foydalanuvchi o'zining asosiy
katalogiga ega bo'ladi (1.2-rasm).

23
 III. NAZARIY MATERIALLAR

1.2-rasm
Ko'p foydalanuvchi OTlar singari, Linux OT foydalanuvchilarga o'zlarining
ma'lumotlarini boshqa foydalanuvchilardan himoyalash imkonini beradi. Shu bilan
birgalikda tizim tanlangan ma'lumot va dasturlarni bir nechta foydalanuvchilar
bilan birgalikda ishlatilishini oddiy lekin samarali havfsizlik sxemasi yordamida
ta'minlab beradi. Ushbu havfsizlik darajasi foydalanuvchilarning u yoku bu faylga
nisbatan o'qish, yozish va bajarish huquqlarini belgilab beradi. Oxirgi yillarda
ruxsatlarni boshqarish funksiyasi (ACL) barcha Linux OTning yadrolariga va
Fedora/RHEL ga qo'shilgan. Ruxsatlarni boshqarish funksiyasi foydalanuvchilarga
va administratorlarga fayllarga nisbatan quyi darajadagi boshqarish huquqlarni
beradi.
Shell: komandalar interpritatori va dasturlash tili. Shell komanda
interpritatori - foydalanuvchi va OT o'rtasidagi interfeysni amalga oshirib beruvchi
matn muhiti hisoblanadi. Komandalarni ekranga kiritish orqali, shell komandani
interpritatsiya qladi va foydalanuvchi tomonidan so'ralgan dasturni chaqiradi.
Komandalar interpritatori shell Linux uchun mo'ljallangan.
Quyida eng ko'p ishlatiladigan 3 ta interpritatorlar keltirilgan.
 Bourne Again Shell (bash), Unix ning asl shell interpritatori hisoblanadi.
 TC Shell (Tcsh), Shell ning kengaytirilgan versiyasi bo'lib, Unix BSDning
qismi sifatida yaratilgan.
 Z Shell (zsh), u bir nechta interpritatorlarning funksiyalarini o'zida
akslantirgan, shu jumladan Korn shell interpritatorini ham.
Interpritatorlarning o'zining klaviatura orqali kiritilgan komandalarni OTga

24
 III. NAZARIY MATERIALLAR

jo'natish funksiyalaridan tashqari, shell interpritatori yuqori darajadagi dasturlash

tili ham hisoblanadi.Shell komandalari faylda bajarilishi jihatidan ketma ket tarzda
yozilib boradi (Linuxda ushbu holat shell stenariyalari, Windows paketli fayllar
deb nomlanadi).
Foydali utilitalar.Linux o'zida, komandalar deb nomlanuvchi, minglab
foydali dasturlarni qamrab oladi. Ushbu utilitalar foydalanuvchilar talabidan kelib
chiqqan holda berilgan fuknsiyalarni bajaradi. Masalan sort utilitasi, ro'yhatdagi
ma'lumotlarni alfavit yoki nomerlangan ko'rinishda yoki ro'yhatdagi ma'lumotlarni
detallarning nomi bo'yicha, familiya, shaharlar, index, telefon nomer, yoshi kabi
taqsimlab chiqadi. Sort utilitasi dasturlashning asosiy intrumenti hisoblanadi va u
Linux tizimining standart qismi hisoblanadi. Boshqa utilitalar foydalanuvchilarga
fayllarni saqlash, bosmaga chqarish, nusxa olish, o'chirish, format qlish,
muxarirlash kabi amallarni bajarishga imkon beradi.
Tizimli administratsiyalash. Linux foydalanuvchilarga komanda qatorida
kanallar va filterlar qo'yish imkonini ham beradi. Kanallar bir dasturning
xulosasini boshqa dasturga chiquvchi ma'lumot sifatida jo'natadi. Filterlar
kanallarning bir ko'rinishi bo'lib, qaysiki kiruvchi ma'lumotlar patokini qayta
ishlab,chiquvchi ma'lumotlar potokini qabul qladi. Filter boshqa dasturning
xulosasini qayta ishlab, natijani o'zgartiradi. Filterdagi chiquvchi ma'lumot boshqa
dastur uchun kiruvchi ma'lumot bo'ladi. Kanal va filterlar ba'zan aniq bir vazifani
bajarish uchunbirgalikda ishlaydi. Masalan ma'lumotni tartiblab, bosmaga chqarish
uchun uchta utilitadan foydalaniladi.
Foydalanuvchilarning grafik interfeysi. X Window tizimi Massachuset
texnalogiya universiteti tomonidan yaratilgan bo'lib, u asosan Linuxda
foydalanuvchilarning grafik interfeysini ta'minlab beradi. X ni qo'llab quvatlovchi
ishchi oyna yoki terminalda foydalanuvchi kompyuterda bir ishchi oynada bir
nechta oynani ochishi, grafik ma'lumotlar bilan ishlashi, rasm chizishi, kino
ko'rishi mumkin.
X Window ikki qatlamga bo'linadi. Ishchi oyna menegeri va oyna (window)
menegeri. Ishchi oyna menageri rasmga mo'ljallangan interfeys bo'lib, shell
interpritatori orqali to'gri kelgan komandani terib manipulyatsiyalashning o'rniga,
tizim dasturi bilan o'zaro aloqa qilgan holda kerakli dasturni ikonkasi orqali
chaqirib olishni ta'minlaydi.
Oyna (window) menegeri ishchi oyna menegeri ostida ishlab, dasturlarni
ishga tushurish, dastur oynasini ochish, yopish imkoniyatini beradi. Microsoft
Windows tomonidan kalit elementlari rangi o'zgartirilsa, X ostidagi oyna (window)
menegeri oynaning umumiy ko'rinishini sozlab beradi (1.3-rasm): shuningdek biz

25
 III. NAZARIY MATERIALLAR

oynaning umumoy ko'rinishini o'zgartrishimiz, virtual ishchi oynani sozlashimiz,

menyu yaratishimiz va h.k. larni amalga ishirishimiz mumkin.

1.3-rasm.
Tarmoq utilitalari. Linux tarmoq utilitalari, har xil tarmoqlarda ajratilgan
ruxsatlarni ta'minlab beradi. Qo'shimcha tarzda lokal yoki global tarmoqda
joylashgan fayllarga nisbatan ruxsartlarni olishda tarmoq utilitalaridan
foydalaniladi.
4. Linux OT qadamma-qadam o'rnatish.
4
Live rejimda Fedorani o'rnatish. Live rejimda ishlaganimizda Linuxni
kompyuterga o'rnatmasdan ishga tushiramiz. Kompyuterni live rejimdan keyin
qayta yuklagan vaqtda tizim yuklanmaydi. Agar biz live rejimdan keyin Windows
tizimini yuklasak, tizim live rejimdan oldin qanday holatda turgan bo'lsa shunday
holatda yuklanadi. Live rejimda ishlaganimzda Fedorani o'rnatmasdan uning
qanday holatda bo'lishini ko'rishimiz mumkin. Red Hat Enterprise Linux da live
rejim taklif qilinmagan.
Tizimni yuklash. Fedorani yuklashdan oldin, o'rnatish yoki live rejimga
o'tish oynasi chiqishdan oldin, Linux hotiraga o'qilishi kerak. Ushbu jarayonga

4
A Practical Guide to Fedora and Red Hat Enterprise Linux, fifth edition,
Mark G. Sobell, U.S. Corporate and Government Sales, pages 52-54.

26
 III. NAZARIY MATERIALLAR

minimal RAM uchun bir necha daqiqa sarflanadi. Tizim ishga tushirilayotgan
vaqtda, avtanom tarzda yuklanishi uchun 10 soniya kutib turiladi (1.4-rasm).

1.4-rasm
Agar biz tizimni Fedoraning Desktop Live Mediadan o'rnatmoqchi bo'lsak,
GNOME desktop menegerni o'rnatish lozim. Qachonki biz Fedoraning Desktop
Live Mediadan o'rnatganimizda avtanom tarzda liveuser nomi ostida
foydalanuvchi qayd yozuvini yaratgan holda tizimga kirib GNOME ishchi oynasi
ochiladi (1.5-rasm).

1.5-rasm.
Agar biz Fedora KDE live Mediadan o'rnatmoqchi bo'lsak, KDE desktop
menegerini o'rnatishimiz kerak bo'ladi.

27
 III. NAZARIY MATERIALLAR

Tizimni qattiq diska o'rnatish. O'rnatish boshlanagan vaqtda Fedoraning

asosiy oynasi ochiladi va bunda hech qanday amal bajarilmadi, keyingi qadamga
o'tadi (1.6-rasm).

1.6-rasm.
Keyingi qadamda o'rnatilmoqchi bo'lgan tizimning tili tanlanadi. Tanlangan
til bir vaqtning o'zida soatlar oraligini sozlanmasini sozlab beradi (1.7-rasm).

1.7-rasm.
Keyingi qadamda klaviatura tili tanlanadi (1.8-rasm).

28
 III. NAZARIY MATERIALLAR

1.8-rasm.
Fedorada tizimni har xil tipli saqlash qurilmalariga o'rnatish mumkin. Oddiy
saqlash qurilmasi yoki maxsus saqlash qurilmasiga o'rnatish mumkin (1.9).

1.9-rasm.
Biz tizimni o'rnatishda oddiy saqlash qurilmasi-qattiq diskka
o'rnatamiz. Saqlash qurilmasini tanlashimizda, ishchi oynada barcha

29
 III. NAZARIY MATERIALLAR

qurilmalarning ro'yhati chiqadi (1.10-rasm).

1.10-rasm.
Har bir saqlash qurilmasi, alohida qatorlarda ko'rsatiladi. Agar biz bir nechta
saqlash qurilmasini tanlab ko'rsatsak, anaconda funksiyasi qaysi qurilmaga OT
o'rnatilishi va qaysi qurilmaga fayl tizimi qo'shilishini aniq ko'rsatishni talab etiladi
(1.11-rasm).

1.11-rasm.
Yuqoridagi oynaning chap tomonida barcha saqlash qurilmalari joylashgan
bo'lsa, o'ng tomonda o'rtalishi kerak bo'lgan saqlash qurilmasi ro'yhati joylashgan.
Agar bizning kompyuterimizda oldin Fedora yoki Red Hat Linux OT o'rnatilgan
bo'lsa, tizimni yangilash taklif etiladi (1.12-rasm).

30
 III. NAZARIY MATERIALLAR

1.12-rasm.
Keyingi qadamda root foydalanuvchisi parollari kiritiladi va bu root
foydalanuvchisining tizimdagi o'rni juda muhim hisoblanadi, shuning uchun unga
qo'yiladigan parol esdan chiqmasligi lozim. Root foydalanuvchisi Windows OT
dagi administrator foydalanuvchisi bilan bir darajadai foydalanuvchi hisoblanadi.
Root foydalanuvchisi yordamida dasturlar paketi, tizimni yangilash va tizimga
hizmat ko'rsatish kabi amallar bajariladi (1.13-rasm).

1.13-rasm.
Tizimni yuklovchi qismini sozlashda GRUB funksiyasidan foydalaniladi.

31
 III. NAZARIY MATERIALLAR

GRUB (Grand Unified Bootloader) - odatiy holatda tizimni yuklovchi funksiya

hisoblanadi (grub DOS, Windows kabi OT lar muhitida ishlamaydi) (1.14-rasm).

1.14-rasm.
Agar kopmyuterda boshqa OT lar bo'lmasa yoki ularni o'chirib tashlasak,
GRUB odatiy holatda o'rnatiladi. Agar kompyuterda boshqa OT lar o'rnatilgan
bo'lsa, Fedora avtanom tarzda ularni aniqlaydi va yuklanishini sozlaydi.
Barcha sozlanmalar amalga oshgandan keyin tizim qayta yuklanib,
foydalanuvchilar qayd yozuvi sozlanadi. Shu bilan tizim ishga tayyor holatga
keladi (1.15-rasm).

1.15-rasm.
Nazorat savollari:
1. Linux qaysi tilda yozilgan?

32
 III. NAZARIY MATERIALLAR

2. Shell interpritatori nima va u yadro bilan qanday ishlaydi?

3. Dastur utilitalari nima?
4. Linux file tizimi qanday ko'rinishda bo'ladi va sababi?
5. Ko'pfoydalanuvchi tizim deganday nimani tushinasiz?
Foydalanilgan adabiyotlar.
1. A Practical Guide to Fedora and Red Hat Enterprise Linux, fifth edition,
Mark G. Sobell, U.S. Corporate and Government Sales.
2. A-Practical-Guide-to-Linux-Commands-Editors-and-Shell-
Programming-2nd-Edition.
3. A Practical Guide to Linux Commands, Editors, and Shell Programming,
second edition.
4. http://opensource.com
5. http://distrowatch.com
6. http://fedora.com
7. http://ubuntu.com
8. http://debian.com
9. http://www.wikipedia.org
10.http://www.intuit.ru

33
 III. NAZARIY MATERIALLAR

2-mavzu: Linuxda bazaviy buyruqlar va utilitlar

Reja:
2.1. Boshlang`ich utilitlar.
2.2. Fayllar bilan ishlash.
2.3. Jarayonlar o`rtasidagi aloqalar.
2.4. Fayllarni siqish va arxivlash.

Kalit so'zlar: utilitalar, standart komandalar, fayllar bilan ishlovchi

komandalar, jarayonlar, fayllarni arxivlash, shell script.

2.1. Boshlang`ich utilitlar.

5
Linux ning muhim afzalliklaridan biri shundaki, minglab utilitlar orqali
cheksiz amallarni bajarilishidadir. Linuxda utilitlardan foydalanishingiz uchun
bilvosita buyruqlar satridan yoki bevosita menyudagi ikonkalaridan foydalangan
holda ishlatishingiz mumkin. Quyidagi keltirilgan bo`limlarda bir qancha
boshlang`ich va muhim utilitlar muhokama qilinadi; bu utilitlar belgiga asoslangan
interfeys da mavjuddir. Bazi bir muhim utilitlar GUI(Foydalanuvchi grafik
interfeysi) da ham mavjud, boshqalari esa faqat GUI (Foydalanuvchi grafik
interfeysi ) uchun mavjuddir.
Keyingi bo`limlarda katalog termini ko`plab ishlatiladi. Katalog bu – o`zida
fayllarni mujassamlashtirgan resurs hisoblanadi. Boshqa operatsion tizimlar
xususan Windows va Macintosh, xususan gap GUI Linux haqida boradigan bo`lsa,
katalog papka deb yuritiladi.
Quyidagi buyruqlar Linux da terminal orqali amalga oshiriladi.
ls - Fayllarning nomlari keltirilgan ro`yhatni chiqarish
cat – Matn faylda mavjud matnlarni ekranga chop qilish
cat buyruq utiliti orqali matn faylda mavjud bo`lgan kontekst (matn)ni
ekranga chop qilinadi. Ushbu buyruq utility catenate(ulamoq) so`zidan olingan
bo`lib, bir biri bilan bog`lamoq degan ma`noni anglatadi.
$ ls
practice
$ cat practice
This is a small file that I created
with a text editor.

5
A Practical Guide to Fedora and Red Hat Enterprise Linux, fifth edition, Mark G. Sobell,
U.S. Corporate and Government Sales, pages 149-151.

34
 III. NAZARIY MATERIALLAR

cat buyrug`ini quyidagi tartibda yozishimiz kerak bo`ladi: cat buyrug`I

probel bilan ajratilgan holda fayl nomi yoziladi.
rm – Faylni o`chirish
rm(remove) utiliti faylni o`chirishga xizmat qiladi. Ushbu buyruqni amalga
oshirish quyidagichadir: rm buyruq utiliti probel bilan ajratilgan holda fayl nomi
keltiriladi hamda enter tugmasi bosiladi.
rm buyrug`ini xavfsiz holda keltirilgan variant:
$ rm –i toolist
rm: remove regular file ‗toollist‘? y

Yuqorida keltirilgan misolda toollist deb nomlangan faylni xavfsiz holda

o`chirish yo`li keltirilgandir. Bunda rm dan so`ng kelgan –i buyrug`i orqali faylni
o`cherish uchun ha yoki yo`q degan tanlash imkoni beriladi.
less ls more: Matn faylni bitta ekranda chop etish
Uzungligi bitta ekrandan katta bo`lgan faylni ko`rishni xoxlasangiz, less
utilitisini yoki more utilitisini ishlatishingiz mumkin.
hostname: Tizim nomini ekranga chop qilish
hostname utiliti ishlab turgan tizimingizni nomini ekranga chop qilib beradi.
Ushbu utilitani ishonchingiz komil bo`lmagan tizimga kirgan bo`lganingizda
ishlatishingiz mumkin.
$hostname
bravo.example.com

2.2. Fayllar bilan ishlash

6
Ushbu bo`limda fayllar ustida qidirish, ko`chirish, tartiblash, solishtirish,
chop qilish utilitalari o`z ichiga oladi.
Buyruqlar satri orqali faylning bir yoki undan ortiq harfini yozgandan so`ng
TAB tugmasini bosgandan keyin faylning to`liq nomini avtomatik tarzda
kompyuter tomonidan buyruqlar satriga yoziladi.
cp: Faylni nusxalash
cp(copy) utiliti fayldan nusxa olishga xizmat qiladi. Bu utilita orqali istalgan
turdagi fayldan nusxa olish mumkin.
Ushbu buyruqni amalga oshirish uchun quyidagilarni buyruqlar satriga
yozish talab etiladi:

6
A Practical Guide to Fedora and Red Hat Enterprise Linux, fifth edition, Mark G. Sobell,
U.S. Corporate and Government Sales, pages 151-157.

35
 III. NAZARIY MATERIALLAR

cp fayl_nomi fayl_manzili
Bu yerda fayl_nomi bu nusxa olinishi kerak bo`lgan fayl, fayl_manzili esa
shu fayl joylashgan manzil hisoblanadi.
$ ls
memo
$ cp memo memo.copy
$ls
memo memo.copy

mv: Fayl nomini o`zgartirish

mv(move) utiliti orqali fayldan nusxa olmasdan turib uning nomini
o`zgartirish mumkin.
mv existing-filename new-filename
Bu yerda existing-filename bu mavjud o`zgartirilishi kerak bo`lgan fayl
hisoblanadi, new-filename esa mavjud faylga yangi nom hisoblanadi.
$ls
memo
$mv memo memo.0130
$ls
memo.0130

Yuqoridagi rasmda memo bu eski fayl nomi, o`zgartirishdan so`ng esa

ushbu faylning nomi memo.0130 ga o`zgardi.
lpr: Faylni chop etish
lpr(line printer) utiliti orqali bir yoki bir nechta fayllarni printer uchun
pechatga berishimiz mumkin. Bunda printer uchun pechatga berilgan barcha
fayllar navbatda turadi. Linux da printer uchun pechatga beriladigan
fayllardan bitta printerdan turib doimiy ravishda bir necha kishi chiqartirib
olishi mumkin. Ya`ni bunda bir necha kishi bitta printerga so`rov amalga
oshirish imkoniyati mavjuddir. Lpstat –p orqali tizimda mavjud bo`lgan
printerlarning ro`yhatini olishimiz mumkindir.
Lpstat –o orqali printerga chiqartirish uchun berilgan fayllar haqida
ma`lumotlar olish imkoniga ega bo`linadi.
$ lpq
lp is ready and printing
Rank Owner Job Files Total Size
Active alex 86(standard input) 954061 bytes

36
 III. NAZARIY MATERIALLAR

Lprm utiliti orqali pechatga berilgan faylni navbatdan o`chirib tashlash

mumkin.
$ lprm 86
grep: Satr bo`yicha qidirish
grep utilitisi orqali bir yoki bir nechta fayllarning ichidan qidirilayotgan satr
yoki belgini qidirish mumkin. Ushbu utilita faylga hech qanday o`zgartirish
kiritmasdan turib qidirilayotgan satr yoki belgi mavjud bo`lgan qatrlarni ekranga
chop qiladi.
$ cat memo
Helen:
In our meeting on June 6 we
discussed the issue of credit.
Have you had any further thoughts
about it?
Alex
$ grep ‗credit‘ memo
discussed the issue of credit.

Bu yerda cat utilitasi orqali memo degan matn faylida mavjud matn ekranga
chop qilindi. grep utilitasi orqali esa credit degan so`zni memo degan fayldan
qidirish nazarda tutilyapti. Natija sifatida esa qidirilayotgan so`z qatnashgan qator
ekranga chop qilinyapti.
head:Faylning boshini ekranga chop qilish
head utilitisi orqali faylning standart holda birinchi 10 qator matni ekranga
chop qilinadi.
$ head –l months
Jan

tail:Faylning oxirini ekranga chop qilish

tail utilitisi ham head utilitasiga uxshab standart holda faylning oxirgi 10
qator matnini ekranga chop qilishga yordam beradi.
$ cat months
Jan
Feb
Mar
Apr
May
Jun

37
 III. NAZARIY MATERIALLAR

Jul
Aug
Sep
Oct
Nov
Dec
$ head months
Jan
Feb
Mar
Apr
May
Jun
Jul
Aug
Sep
Oct
$ tail -5 months
Aug
Sep
Oct
Nov
Dec
sort: Faylni tartib bo`yicha saralab ekranga chop qilish
sort utilitasi orqali faylni o`zgartirmasdan turib fayldagi matnni har bir qatori
bo`yicha saralashga xizmat qiladi.
$ cat days
Monday
Thuesday
Wednesday
Thursday
Friday
Saturday
Sunday
$ sort days
Friday
Monday
Saturday

38
 III. NAZARIY MATERIALLAR

Sunday
Thursday
Thuesday
Wednesday

Bu yerda days degan matn faylning ichidagi matn chop qilinib sort utilitasi
orqali har bir qatorga ko`ra alfavit tartibda joylashtirilyapti.
uniq: Faylda ko`p takrorlangan qatorlarni o`cherish
uniq(unique) utilitasi orqali faylni o`zgartirmasdan turib, unda ko`p
takrorlangan qatorlarni o`chirib ekranga chop qilishga xizmat qiladi.
$ cat dups
Cathy
Fred
Joe
John
Mary
Mary
Paula
$ uniq dups
Cathy
Fred
Joe
John
Mary
Paula

Bu yerda dups degan matn faylning ichidagi barcha matnlar ekranga chop
qilinib, uniq utilitasi orqali esa ko`p takrorlangan qatorlarni o` chirib tashlandi
ya`ni Mary ni.
diff: Ikkita faylni solishtirish
diff(difference) utilitasi ikkita faylni o`zaro solishtirib ular o`rtasidagi farqni
ekranga chop qiladi. Ushbu utilita faylni o`zgartirmasdan turib, hisobot yoki xat
yoki dastur kodining ikkita versiyalarini solishtirish uchun foydalidir.
file: Fayl haqida ma`lumot olish
file utilitasi orqali Linux tizimida faylni ochmasdan turib, u haqdagi
ma`lumotlarni olishingiz mumkin. Quyidagi misolda file utilitasi orqali
letter_e.bz2 faylni haqidagi ma`lumotlarni kurish mumkin.
$ file letter_e.bz2

39
 III. NAZARIY MATERIALLAR

lette_e.bz2: bzip2 compressed data, block size = 900k

Bu yerda letter_e.bz2 ma`lumotlari bzip2 ga ko`ra zip (arxiv)langan ,

ma`lumot hajmo 900 kilobayt

2.3. Jarayonlar o`rtasidagi aloqalar

7
Kanal(|) lar Linux operatsion tizmining ajralmas qismi sanaladi. Jarayonlar
o`rtasidagi aloqalar UNIX va Linux ning ajratib turadigan xususiyatlari
hisoblanadi. Kanal (vertikal ko`rinishdagi | bilan yoziladi) shunday turdagi
aloqalarga kiradi. Sodda qilib aytganda, kanal(|) bir utilitning chiqishi bo`lib
boshqa utilitning kiruvchi ma`lumotlari sifatida junatiladi. Unix/Linux
terminalogiyasidan foydalanib, kanal bir jarayonning standart jarayonni chiqishini
olib va buni boshqa jarayonning standart kirishi uchun yo`naltiriladi. Ko`p qismi
shundaki, ekrandagi jarayon standart chiquvchiga uzatiladi. Agar buni siz
yo`naltirmagan bo`lsangiz, bu chiquvchi ekranda hosil bo`ladi. Kanal(|) dan
foydalanib, siz chiquvchini yo`naltirishingiz mumkin bu boshqa utilitning standart
kiruvchisi o`rnida bo`ladi. Misol uchun,
$ cat months | head
Jan
Feb
Mar
Apr
May
Jun
Jul
Aug
Sep
Oct
Keyingi buyruq katalogdagi fayllar sonini aniqlashda yordam beradi.
wc(word count) utilitasi –w yordami bilan fayldagi so`zlar sonini ekranga
chiqaradi.
$ ls | wc –w
14

7
A Practical Guide to Fedora and Red Hat Enterprise Linux, fifth edition, Mark G. Sobell,
U.S. Corporate and Government Sales, pages 158-162.

40
 III. NAZARIY MATERIALLAR

Siz kanaldan printerga chiquvchi sifatida junatishda foydalanasiz.

$ tail months | lpr
Echo va date Linux utilitalari to`plamida tez-tez ishlatiladigan
utilitalardandir.
echo: Matnni ekranga chiqarish
echo utilitasi ushbu buyruqdan so`ng qanday yozilsa shuni ekranga
chiqaradi.
$ ls
memo memo.0714 practice
$ echo Hi
Hi
$ echo This is a sentence.
This is a sentence.
$ echo star: *
star: memo.memo.0714 practice

Oxirgi misol shuni ko`rsatadiki, buyruqlar satri orqali kiritilgan ushbu (* -

yulduzcha) komanda katalogda mavjud bo`lgan barcha fayllar ro`yhatini ekranga
chiqaradi.
date: Kun va vaqtni ekranga chiqarish
date utilitasi joriy kun va vaqtni ekranga chiqaradi:
$ date
Thue Feb 5 14:41:11 PST 2008

Quyidagi misolda siz date utilitasini formatini tanlab ,sanani ekranga

chiqarish tarkibini tanlashingiz mumkin:
$ date + ―%A %B %d‖
Thuesday February 05

script: shell interpretatoridagi seanslarni yozib borish

script utilitasi siz kiritgan va tizim javob qaytargan javoblarni shu jumladan
tizimga kirgan seansni barchasini yoki bir qismi yozib quyadi. Bu utilita faqat
terminal yoki terminal emulyator sifatida belgiga asoslangan qurilmalar uchun
foydalidir. Vim orqali seansga yozib olinadi, lekin vim kursor joylashishi va har
xil shrift qalinligini boshqarishda simvollardan boshqarilishi noqulay.
Standart holda script utilitasi typescript nomli faylni seansga yozib oladi.
Boshqa turdagi fayl nomini ishlatmoqchi bo`lsangiz, script buyrug`idan so`ng
probel tashlagan holda yangi fayl nomini yozishingiz kerak. Faylga yozish uchun,

41
 III. NAZARIY MATERIALLAR

script utilitasidan so`ng –a variantdan foydalaniladi, aks holda script buyrug`i

mavjud faylning ustiga yozadi. Quyidagi misolda seans script utilitasi orqali yozib
olinyapti:
$ script
Script started, file is typescript
$ date
Sun Jan 20 10:28:56 PST 2008
$ who am i
alex pts/4 Jan 8 22:15
$ apropos vim
Vim (1) - Vi IMproved, a programmers text editor
Vimdiff (1) - edit two or three versions of a file with…
Vimtutor (1)` - the vim tutor
$exit
Script done, file is typscript

script seansini to`xtatish uchun exit buyrug`idan foydalaniladi. Siz cat, less,
more yoki editor buyruqlari orqali yaratilgan fayllarni ko`rishingiz mumkin.
$ cat typescript started on Sun Jan 20 10:24:44 2008
$ date
Sun Jan 20 10:28:56 PST 2008
$ who am i
alex pts/4 Jan 8 22:15
$ apropos vim
Vim (1) - Vi IMproved, a programmers text editor
Vimdiff (1) - edit two or three versions of a file with…
Vimtutor (1)` - the vim tutor
$exit
Script done, file is typscript

Agar siz vim, emacs yoki boshqa tahrirlagich(editor) lar bilan faylni
tahrirlamoqchi bo`lsangiz, typescript faylning oxirgi qatorlarida ^M ta belgilardan
bartaraf etish uchun dos2unix ni qo`llashingiz mumkin.
unix2dos: Linux va Macintosh operatsion tizimidagi fayllarni Windows
OT ga konvertlash
Agar siz Linux tizimida yaratilgan matn faylni Windows yoki Macintosh OT
da ishlaydigan biror kishi bilan ulashmoqchi bo`lsangiz faylni konvertlashingiz
kerak bo`ladi. unix2dos utilitasi Linuxdagi matn faylni Windows yoki Macintosh

42
 III. NAZARIY MATERIALLAR

dagi operatsion tizimga konvertlaydi. Quyidagi misolda memo.txt (editor orqali

yaratilgan fayl) faylni DOS format faylga konvertlaydi:
$ unix2dos memo.txt
Hech qanday boshqa variantlarsiz unix2dos original faylni ustiga yozadi.
So`ng esa siz ushbu faylni email orqali Windows yoki Macintosh tizimida
ishlaydigan biror kishiga jo`natishingiz mumkin.
Dos2unix
dos2unix utilitasi Windows yoki Macintosh dagi faylni Linux tizimida o`qiy
olinishi uchun konvertlashda ishlatiladi.
$dos2unix memo.txt
Matn faylni Windows yoki Macintoshdan Linux OT ga o`tish uchun tr
buyrug`ini ham ishlatsangiz bo`ladi. Quyidagi misolda, -d variant bilan keltirilgan
tr buyrug`I RETURNS larni o`chirishga yordam beradi
$ cat memo | tr –d ‗\r‘ > memo.txt
Bu yerda katta (>) belgisi memo.txt faylning standart chiqishi ga
yo`naltiradi. Unix2dos I ishlatmasdan turib faylni konvertlash oson emas.

2.4. Fayllarni siqish va arxivlash

8
Katta fayllar diskdan ko`p joyni egallaydi va kichkina fayllarga qaraganda
tarmoq orqali bir tizimdan boshqa tizimga ma`lumot uzatilayotganda ko`p vaqtni
oladi. Agar sizga katta fayllardan tez tez foydalanish kerak bo`lmasa , siz ularni
CD , DVD diskda saqlashingiz mumkin yoki ularni qattiq diskdan o`chirishingiz
mumkin. Agar siz faylni davom ettirmoqchi bo`lsangiz, ularni CD diskdan
ko`chirib olishingiz biroz noqulaylik tug`diradi. Fayllarni diskda egallab turgan
joyini kamaytirish uchun ularni to`liq o`chirmasdan turib, siz faylni biror bir
ma`lumotini yo`qotmay turib faylni siqib qo`yishingiz mumkin.
Bzip2 utilitasi faylni analiz qilish orqali siqadi va uni qaytadan yaxshi
kodlashtiradi. Faylning yangi ko`rinishi tubdan farq qiladi. Ma`lumotga ko`ra,
yangi faylda ishlatilmaydigan belgilar ko`p uchraydi. Umuman olganda bzip2
utilitasi ko`p takrorlanadigan ma`lumotli fayllar uchun ishlaydi, jumladan matn va
rasmli ma`lumotlar, shuningdek ko`plab rasmli ma`lumotlar allaqachon siqilgan
holda bo`ladi.
Quyidagi misolda zerikarli faylni ko`rsatishgan. Har 8000 chi qatorda 72 ta e
harfi va yangi qatorga o`tuvchi belgidan tashkil topgan. Faylning sig`imi diskning
bir yarim megabaytdan qismini tashkil qiladi.

8
A Practical Guide to Fedora and Red Hat Enterprise Linux, fifth edition,
Mark G. Sobell, U.S. Corporate and Government Sales, pages 161-166 .

43
 III. NAZARIY MATERIALLAR

$ ls –l
-rw-rw-r-- 1 sam sam 584000 Mar 1 22:31 letter_e

Fayl to`g`risida ko`p ma`lumot ls – l yordamida ekranga chiqariladi.Bu

yerda letter_e degan fayl 584,000 baytni tashkil etadi. Bzip2 ning –v (--verbose)
variant yordamida faylning hajmini qanchaga kamaytirish borasida hisobot beradi.
Bunda fayl 99,99 % ga kichrayadi.
$bzip2 –v letter_e
letter_e: 11680.00:1, 0.001 bits/byte, 99,99% saved, 584000 in, 50 out.
$ ls –l
-rw-rw-r-- 1 sam sam 50 Mar 1 22:31 letter_e.bz2

Kichraygandan so`ng fayl 50 baytni tashkil etdi.Bzip2 utilitasi orqali faylni

nomini .bz2 kengaytmali faylga o`zgartirish mumkin.Bu nom faylni siqilganini
,buni qaytadan ochmasdan turib ko`rib yoki pechatga berib yuborishdan eslatib
turadi. Quyidagi haqiqatga yaqin bo`lgan misol zach.jpg nomli kompyuter
grafikali rasm berilgan:
$ls –l
-rw-r--r—1 sam sam 33287 Mar 1 22:40 zach.jpg

Bzip2 utilitasi orqali ushbu faylni hajmini faqat 28 % ga kamaytirish

mumkin chunki rasm allaqachon siqilgan formatda:
$ bzip2 –v zach.jpg
zach.jpg: 1.391:1, 5.749 bit/byte, 28.13% saved, 33287 in, 23922 out.
$ls –l
-rw-r--r-- 1 sam sam 23922 Mar 1 22:40 zach.jpg.bz2

bunzip2vabzcat: siqilganfaylniqaytadanochish
bunzip2utilitasiyordamidasiz bzip2
bilansiqilganfaylniqaytadantiklashingizmumkin.
$ bunzip2 letter_e.bz2
$ ls –l
-rw-rw-r-- 1 sam sam 584000 Mar 1 22:31 letter_e
$ bunzip2 zach.jpg.bz2
$ ls –l
-rw-r--r-- 1 sam sam 33287 Mar 122:40 zach.jpg

Bzcat utilitasi bzip2 bilan siqilgan fayllarni ekranga chiqaradi. Cat ni .bz2

44
 III. NAZARIY MATERIALLAR

fayllariga teng kuchli holda, bzcat siqilgan ma`lumotlarni qayta ochib ularni
ichidagi axborotni ekranga chiqaradi. Cat ga o`xshab ,bzcat faylni ichini
o`zgartirmaydi. Quyida keltirilgan kanal bzcatning chiqishi head uchun kiruvchiga
yo`naltiriladi faylning birinchi ikkita qatorini ekranga chiqarish uchun.
$bzcat letter_e.bz2 | head -2
eeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
eeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee

Bzcat ishga tushgandan so`ng, letter_e.bz nomli faylning ichki qismi

o`zgarmaydi, fayl esa diskda siqilgan holda saqlanaveradi.
Bzip2recover utilitasi orqali cheklangan miqdorda ma`lumotlarni tiklashga
yordam beradi. Bzip2recover buyrug`i orqali siqilgan faylning zararlangan
qismlarini tiklashga yordam beradi.
gzip:Faylni siqish
gzip(GNU zip deb ham yuritiladi) utilitasi ancha eski va unumdorligi bzip2
ga nisbatan ancha pastdir. Bu tur bzip2 ga juda o`xshab ketadi.Gzip orqali siqilgan
fayllar .gz kengaytmasi bilan belgilab qo`yiladi. Linux tizimida internet orqali
ko`chirib olinadigan fayllarning aksariyat qismi gzip formatdadir.
Compress utilitasi ham fayllarni siqishga yordam beradi, albeit gzip dek
emas.Bu utilita fayllarni siqib ularning kengaytmasiga .z qo`shimchani qo`shib
qo`yadi.
Gzip qarshi zip ga
Gzip va gunzip hamda zip va unzip utilitalarini adashtirib yubormang.
Oxirida keltirilgan ikki turdagi zip lar yagona siqilgan fayl ko`rinishiga keltirib
windows tizimida import va eksport qilishga yordam beradi. Zip va unzip utilitalari
PKZIP bilan mutanosib ravishda ,Windowsda fayllarni siqish va arxivlashga
yordam beradi.
tar:arxivlarni ochish va joylash
tar utilitasi ko`p funksiyalarni amalga oshiradi. Bugun bir nechta fayllardan
yoki katalog ierarxiyasidan yagona fayl(tar file, arxiv yoki tarball) va tar fayllarni
yechib olishda foydalanilyapti. Cpio utilitasi ham o`xshash bo`lib bir xil funksiyani
bajaradi.
Siz bzip2,compress yoki gzip larni tar fayllarni siqish uchun ishlatasiz. Siz
internetdan ko`chirib olgan fayllariz allaqachon shunaqa formatda bo`ladi. Tar
orqali jarayondan o`tgan va bzip2 orqali siqilgan fayllarning kengaytmasi tez tez
.tar.bz2 yoki .tbz kengaytmada bo`ladi.
Siz tar langan yoki gzip langan faylni ikki xil usulda ochib olishingiz
mumkin.

45
 III. NAZARIY MATERIALLAR

$ ls –l mak*
-rw-rw-r-- 1 sam sam 1211924 Jan 20 11:49 make-3.80.tar.gz
$ gunzip mak*
$ ls –l mak*
-rw-rw-r-- 1 sam sam 4823040 Jan 20 11:49 make-3.80.tar
$ tar –xvf mak*
make-3.80/
make-3.80/po/
make-3.80/po/Makefile.in.in
…
make-3.80/tests/run_make_tests.pl
make-3.80/tests/test_driver.pl
Buyruqlarning joylashishi
Whereis va apropos utilitalari esizdan chiqqan yoki joylashgan joyini siz
bilmaydigan buyruqlarni topishga yordam beradi. Locate utilitasi orqali local
tizimda joylashgan fayllarni qidiradi.
which and whereis: Utilitani joylashtirish
Linux OT da buyruq berganizda, shell interpretator buyruq berilgan nom
ostida mos keladigan barcha katalogdagi dasturlarni ro`hyatini aniqlab birinchi
uchraganni ishga tushuradi. Bu kataloglar ro`yhati qidiruv manzili deb ataladi.
Agar qidiruv manzili o`zgartirilmagan bo`lsa ,shell interpretator faqat standart
kataloglar ichidan izlaydi. Tizimdagi boshqa kataloglarda ham foydali utilitalar
bo`lishi mumkin.
Which utilitasi fayllarning to`liq manzilini ekranga chop qiladi.Lokal
tizimda bir nom ostida uchraydigan bir nechta buyruqlar bo`lishi mumkin.
Buyruqlar satriga biror buyruqni yozsangiz, shell interpretator qidiriv manzilidan
buyruqlarni qidiradi va birinchi topgan buyruqni ishga tushuradi. Quyidagi misolda
which buyrug`I yordamida tar buyrug`ining joylashgan joyini keltiryapti:
$ which tar
/bin/tar

Buyruqlar kutilmagan yo`llar bilan ishlayotgandek ko`rinsa which utilitasi

foydalidir. Misol uchun, agar tar yaxshi ishlamayotgan bo`lsa ya`ni local versiyasi
zararlangan bo`lsa, /bin/tar ni o`rniga /usr/local/bin/tar ni ishlatishingiz mumkin.
Whereis utilitasi sizning qidiruv manzilingiz yordamida utilitani standart
joylashuviga yaqin fayllarni joyi bo`yicha qidirishga yordam beradi. Misol uchun,
tar gao`xshashfayllarnijoylashuvjoyiniko`rishingizmumkin:
$ whereis tar

46
 III. NAZARIY MATERIALLAR

tar: /bin/tar /usr/share/man/man1/tar.1.gz

apropos:kalit so`z bo`yicha qidirish

Agar birorishqilmoqchibo`lganizdabuyruqninominibilmasangiz, apropos
bilanbirortakalitso`ziniyordamidaqidirishingizmumkin. Bu utilita yordamida kalit
so`ziga mos keladigan kichkina turdagi qatorlarni topishda yordam beradi. man
utilitasi –k variant bilan birgalikda ham, apropos ga o`xshab bir xil natija
chiqaradi.
Nazorat savollari:
1. Linuxda qaysi komanda orqali foydalanuvchilarning tizimga kirganligini
bilish mumkin?
2. Quyidagi keltirilgan komandada nima yuz beradi, agar keltirilgan fayl
fayli nomli fayl mavjud bo'lsa?
$ cp to_do done
$ mv to_do done
3. Quyida keltirilgan komandalar farqini aytib bering?
$ echo cat
$ cat echo
4. Qaysi komanda yordamida fayl oxiridagi ma'lumotni ko'rish mumkin?
5. Qaysi komanda yordamida fayl boshidagi ma'lumotni ko'rish mumkin?

Foydalanilgan adabiyotlar.
1. A Practical Guide to Fedora and Red Hat Enterprise Linux, fifth edition,
Mark G. Sobell, U.S. Corporate and Government Sales.
2. A-Practical-Guide-to-Linux-Commands-Editors-and-Shell-
Programming-2nd-Edition.
3. A Practical Guide to Linux Commands, Editors, and Shell Programming,
second edition.
4. http://opensource.com
5. http://distrowatch.com
6. http://fedora.com
7. http://ubuntu.com
8. http://debian.com
9. http://www.wikipedia.org
10.http://www.intuit.ru

47
 III. NAZARIY MATERIALLAR

3-mavzu: Linux fayl tizimi.

Reja:
3.1. Iararxik fayl tizimi.
3.2. Ishchi katalog.
3.3. Manzil nomlar.
3.4. Kataloglar bilan ishlash.
Kalit so'zlar: fayl tizimlari,ierarxik fayl tizimlar, kataloglar, disk bo'lagi,
fayl strukturasi.
Fayl tizimi o‘zida bir qancha ma‘lumotlar strukturasi namoyish etgan
xolda, disk bo‘lagida bo‘ladi hamda o‘zida fayllar katalogini ushlab turadi. Fayl
tizimlar asosiy foydalanuvchi hisoblangan hamda tizimni mavjudligini bildiruvchi
shu bilan birga ishlashi uchun zaruriy ma‘lumotlarni saqlaydi.

3.1. Ierarxik fayl tizimi

9
Ierarxik struktura ko‘pincha piramida ko‘rinishida bo‘ladi. Bunga misol
tariqasida oila shajarasini kuzatuv orqali shu tipga mahsul strukturani uchratish
mumkin: Otani bolasi bor, u bola o‘z navbatida bir qancha bolalar ular ham ko‘p
bolalarga ega bo‘lishi mumkin. Bu ierarxik strukturaga oila daraxti deb nomlanadi.

3.1- rasm. Oila daraxti

Oilaviy daraxtdek Linux fayl tizimi ham daraxt deya nomlanadi. U

9
A Practical Guide to Fedora and Red Hat Enterprise Linux, fifth edition, Mark G. Sobell,
U.S. Corporate and Government Sales, pages 188-192.

48
 III. NAZARIY MATERIALLAR

bog‘langan fayllardan iborat bo‘ladi. Bu struktura fayllarni tartiblashtirishga imkon

beradi, shuning uchun ham aniq bir faylni bemalol topishingiz mumkin. Linuxning
standart tizimida foydalanuvchi bitta katalogdan boshlaydi va foydalanuvchi ichida
xoxlagan darajagacha yaratishi mumkin. Bir qancha kataloglar osti darajalarni
yaratish orqali foydalanuvchi zaruriy darajagacha strukturasini kengaytirishi
mumkin.
Odatda bitta katalogosti bitta mavzuga bag‘ishlanadi, masalan, odam,
loyiha yoki hodisa. Mavzu katalogostida bo‘limlar bo‘lishi lozimmi yo‘qmi shuni
bildirishi mumkin. Masalan, 3.2- rasmda kotiba katalogosti o‘z nomiga mos. Bu
katalog uchta katalogostini saqlaydi: biznes, eslatma va shaxsiy. Biznes-katalog
kotibaning har xatlarini saqlovchi fayllardan iborat bo‘ladi. Agarda siz bitta
mijozga ko‘p xatlarni saqlamoqchi bo‘lsangiz chunonchi sut ishlab chiqaruvchi
korxonaga, unda katalogostini shu mijozga bag‘ishlashingiz mumkin.

3.2 -rasm. Kotibaning kataloglari.

Linux fayl tizimining eng asosiy tomonlaridan biri foydalanuvchi
ehtiyojiga qarab adaptatsiyalanish xususiyatga egaligi. Siz bu imkoniyatdan
foydalanib sizga qulay hamda foydali holda fayllarni strukturalashtirishingiz
mumkin.
Oila daraxt ikabi, fayl tizimini ifodalovchi daraxt odatda yuqoridan pastga
ildizlari bilan tasvirlanadi. 3.2va 3.3 rasmda daraxt fayllarni ildiz bilan bog‘lash
orqali ildizidan pastga o‘sayotgani tasvirlangan. Yo‘l oxirida oddiy fayl yoki fayl
direktoriyasi bo‘ladi. Yo‘l oxirida oddiy faylar yoki oddiygina fayl boshqa
yo‘llarni ushlab turmaydi. Ma‘lumotnomalarda ildizga yaqinlarni ota va ildizdan
uzoqdalarni bolalar deya ataladi. Yo‘l nomlanishi o‘zida shoxdan tortib faylgacha
bir qator nomlarni o‘zida mujassamlashtiradi.

49
 III. NAZARIY MATERIALLAR

3.3- rasm. Katalog va oddiy fayllar

Fayl nomi
Har bir fayl o‘z nomiga ega. Fayl nomi uzunligi fayl tizimi taiga bog‘liq
bo‘ladi. Linux bir nechta fayl tizimlarni qo‘llab-quvvatlashdi. Zamonaviy fayl
tizimlar 255 gacha simvolli nomga ega fayllarni yaratishga imkoniyat bersa, bir
qancha fayl tizimlar esa qisqa fayl nomini tanlash bilan chegaralaydi. Xozirda Fayl
nomida deyarli xoxlagan simvolni ishlatishingiz mumkin, lekin chalkashishdan
qochish maqsadida quyidagi ro‘yhatni ko‘rib chiqamiz:
- Bosh harflar (A-Z);
- Kichkina harflar (a-z);
- Raqamlar (0-9)
- Tag chiziq (_)
- Nuqta (.)
- Vergul (,)
/ yoki ildiz
Ildiz direktoriya har doim / (slesh) nomlanadi va shu bitta simvol bilan
ifodalanadi. Boshqa fayllar bu simvolni nom sifatida ishlata olmaydi. Shu bilan
birga, fayl manzili fayl nomidagi satr hisoblanib kataloglar slesh bilan ajratilgan
bo‘ladi.
Bitta ota-onada bir xil ismdagi farzandlari bo‘lmaganidek, bitta katalogda
bir xil nomdagi fayllar bo‘lmaydi. Xar xil ota-onada bir xil nomli farzandlari

50
 III. NAZARIY MATERIALLAR

bo‘lganidek, boshqa boshqa katalogda bir xil nomli fayllar bo‘lishi mumkin.
Siz tanlayotgan fayl nomi biron nimani anglatishi kerak. Ko‘p hollarda
katalogdagi muhim fayllar foydasiz nomlar bilan saqlanadi. Bunday nomlar yomon
tanlov bo‘lib, sababi ular fayl qanday ma‘lumot saqlayotganini esga solmasligi
mumkin. Quyidagi ro‘yhatda nomlar faylda saqlanayotgan ma‘lumot haqida
axborot bera oladi:
- Yozishmalar
- Yanvar
- Davis
- Hisobot
- 2001
- Qarzdorlik_hisoboti
Fayl nomlari uzunligi DOS yoki Windowsning eski versiyalarida fayl nomi
uchun 8 ta simvol va kengaytmasi 3 simvolgacha bo‘lishi mumkin edi. Ba‘zi
UNIX tizimlarida 14 simvolli chegara mavjud bo‘lsa, Macintoshning eski
variantlarida 31 simvolli chegara mavjud. Agarda fayl nomi qisqa bo‘lsa, uni chop
qilish oson bo‘ladi; keyinchalik kengaytmasiga ba‘zi fayl tizimlarda mavjud
bo‘lgan kichik chegaralanishdan oshirish mumkin bo‘ladi. Qisqa faylnomlarining
salbiy tomoni shundaki, ular uzunroq faylnomidagidek to‘la ma‘lumotni
ifodalamasligi mumkin.
Uzun faylnomlilarda faylning to‘laroq ma‘lumotini yoritish mumkin. Fayl
nomini to‘la yozib o‘tirmasligingiz uchun shellda nomni o‘zi tugatish imkoniyatiga
ega. Fayl nomlarida katta yoki/va kichik harflardan foydalanish imkoniyati
mavjud. Linux registrni bog‘liqligi tufayli, YANVAR, Yanvar va yanvar fayllari
bir biridan farq qiladi. Fayl nomlarida probellardan foydalanish mumkin, lekin bu
yomon fikr hisoblanadi. Sababi, probel maxsus simvol hisoblanib, buyruqlar
satrida ko‘rsatib o‘tilishi lozim. Probel o‘rniga nuqta yoki tag chiziqcha
foydalananing: joe.05.04.26, new_stuff
Agarda probel mavjud bo‘lgan fayl nomi bilan ishlayotgan bo‘lsangiz,
masalan, boshqa operatsion tizim fayl bo‘lsa, bunday holda siz buyruqlar satrida
joy ko‘rsatib, fayl nomini teskari slesh yoki qo‘shtirnoq yozish lozim bo‘ladi.
Keyingi ikki buyruq my file nomli faylni printerga chop qilishga jo‘natadi:
$ lpr my\ file
$ lpr “my file”
Fayl nomi kengaytmalari
Kengaytmalar fayl nomining ajralmas bir bo‘lagi hisoblanadi. 6-1 jadvalda

51
 III. NAZARIY MATERIALLAR

ko‘rsatilgan kengaytmalar faylni saqlayotgan ma‘lumotlari haqida qanday axborot

berishi mumkin ko‘rsatilgan. Ba‘zi dasturlar, C dasturlash tili kompilyatori kabilar
aniq maxsus kengaytmali fayllar uchundir; ba‘zi xollarda kengaytmalar zaruriy
bo‘lmay qoladi. Kengaytmalarni faylni osonroq tushunish uchun bemalol
ishlatishingiz mumkin.
Fayl kengaytmalari (1- jadval)
Kengaytmali faylnomlar Kengaytmaga izoh
Compute.c C dasturlash tilining manba fayli
Compute.o Dastur uchun obyekt kod
Compute Ijrochi sifatidagi fayl
Memo.0410.txt Matnli fayl
Memo.pdf PDF fayl; GUI ostidagi xpdf orqali
o‘qiladi
Memo.ps PostScript fayl; GUI ostidagi gs orqali
o‘qiladi
Memo.Z Siquvchi orqali siqilgan fayl; compress
orqali yoki gunzip orqali ochish
mumkin
Memo.tgz yoki memo.tar.gz Gzip orqali siqilgan tar arxiv fayl
Memo.gz Gzip orqali siqilgan fayl; zcat yoki
gunzip orqali ochiladi/o‘qiladi
Memo.bz2 Bzip2 orqali siqilgan; bzcat yoki
bunzip2 orqali ochiladi/o‘qiladi
Memo.html Veb bovzerlardan foydalanish orqali
ko‘riladi fayl
Photo.gif, photo.jpq, photo.jpeg, Grafik ma‘lumotni saqlanayotgan
photo.bmp, photo.tif yoki photo.tiff fayl/rasm

Yashiringan fayl nomlari

Davriylik bilan boshlangan fayl nomlini yashiringan fayl nomi deya
ataladi, sababi, ls odatda uni ko‘rsatmaydi. Ls –a buyruqi barcha fayl nomlarini
ko‘rsata oladi, xatto yashirinlarni ham. Fayl nomlari odatda davriylik bilan
boshlanadi, shu sababli ham ular yashirin bo‘ladi va kataloglar ro‘yhgatini
tartibsizlikka olib kelmaydi. Fayl rejasi ham yashirin bo‘ladi. Ikkita maxsus
yashirin yozuvlar mavjud bo‘lib ular bitta yoki ikkili davriyli bo‘lib, har bir
katalogda paydo bo‘ladi.

3.2. Ishchi katalog

52
 III. NAZARIY MATERIALLAR

Linux tizimiga foydalanuvchi interfeysida kirganizda, siz har doim

katalogga bog‘langan bo‘lasiz. Siz bog‘langan katalog ishchi yoki joriy katalog
deb nomlanadi. PWD (ishchi katalog chop qilish) utilida ishchi katalog yo‘li
nomini tasvirlaydi.
Bosh katalog
Agarda ilk bora Linux tizimiga kirsangiz yoki terminal emulyator
darchasini ishga tushirganizda, sizning ishchi katalogingiz bosh katalog
hisoblanadi. Bosh katalog nomini ko‘rsatish uchun tizimga kirgan zahoti PWD dan
foydalaning.
Argumentlarsiz ls utilitidan foydalanish ish katalogdagi fayllar ro‘yhatini
chop qiladi. Sababi, sizning bosh katalogingiz ishchi katalogda shu paytgacha
foydalangan yagona hisoblanadi va ls sizning bosh katalogdagi fayllar ro‘yhatini
chop qiladi.
Boshlangich fayllar
Boshlang‘ich fayllar, bosh katalogingizda paydo bo‘ladi va shell hamda
boshqa dasturlarga siz hamda sizning sozlamalaringizni haqida ma‘lumot beradi.
Bu fayllarning bir qismi shell ga qanday tipdagi terminaldan foydalanayotganiz
haqida xabar beradi va sty utilita o‘chirigich hamda qatorlarni o‘chiruvchi
tugmalarni o‘rnatib beradi.
Yoki siz yoki tizim administrator bosh katalogda mavjud bo‘lgan shell
buyruqlarini o‘zida jamlagan faylni shellni ishga tushiruvchiga joylashtirishi
mumkin. Shell har safar kirganizda buyruqlarni amalga oshiradi. Yuklovchi fayllar
yashirin nomlarga ega bo‘lgani sababli, bosh katalogda mavjud yoki yo‘qligini
bilish uchun –a buyrug‘idan foydalanishingiz zarur bo‘ladi. Grafik interfeys
boshlangich ishga tushuvchi fayllarga ega. Odatda bu fayllar bilan to‘g‘ridan
to‘g‘ri ishlamaysiz, lekin ischi stoldagi ikonka yordamida ishga tushish ketma-
ketlikni nazorat qilish mumkin.
Login: alex
Password:
Last login: Wed Oct 20 11:14:21 from bravo
$ pwd
/home/alex/

3.3. Manzil nomlar

Absolyut manzillar
Har bir fayl manzil nomiga ega. 3.3- rasmda ierarxik strukturadagi fayl
tizim shaklida kataloglar manzil nomlar hamda oddiy fayllar ifodalangan. Absolyut
har doim testari slesh bilan ildiz katalog nomi bilan boshalanadi. Keyin siz faylga

53
 III. NAZARIY MATERIALLAR

olib boradigan absolyut manzilni ildiz katalogdan tortib barcha oraliqdagi

kataloglar tuzilgan manzilni yasashingiz mumkin. Qatordagi fayl nomidagi oldingi
va keying guruh nomlarini bir-biridan slesh bilan ajratiladi. Bu fayl nomi manzili
absolyut manzil deyiladi, sababi ildiz katalogdan tortib faylgacha yo‘lni ifodalaydi.
Manzilning bir qismi bo‘lgan eng oxirgi sleshdan keying nom oddiy fayl nomim
fayl nomi yoki bazovoy nom deya nomlanadi
~ (tilde) manzil nomda
Absolyut nomni ifodalashni boshqacha ko‘rishida shell ~ simvoli orqali
bosh katalog manzil nomining boshida yozilib kengaytiriladi. Bu qisqa nom
yordamida qaysi katalog ishchi katalogligiga qaramasdan o‘zingizning faylingizni
.bashrc ishchi faylda namoyish qilishingiz mumkin:
$ less -/.bashrc
Tilda bosh katalogdan yoki begona katalogdan boshlangan manzillarga tez
jo‘natadi. Shell joriy foydalanuvchi bosh katalog boshida foydalanuvchi nomidan
oldin joylashadigan tildani kengaytiradi.

3.3-rasm. Absolyut manzil nomlari

Masalan, ruxsatnomasi mavjud deya tasavvur qilsakda, AlexScootning
.bashrc faylini quyidagi buyruqlar orqali tekshira oladi:
$ less ~scott/.bashrc
Relativ manzil nomlar
Relativ manzilda ishchi katalogdan to faylgacha kuzatilib boriladi. Manzil
nomi ishchi katalogga nisbatan bo‘ladi. Ildiz katalogdan (/) yoki (~) tilda bilan
boshlanmagan barcha manzillar relativ manzillar hisoblanadi. Absolyut manzil
kabi relativ manzil nom ham ko‘plab kataloglar bo‘ylab boradigan yo‘lni kuzatish

54
 III. NAZARIY MATERIALLAR

mumkin. Faylga olib boradigan eng oddiy qarindosh manzil ishchi katalogda faylni
identifikatsiya qiluvchi oddiy fayl nomi hisoblanadi. Relativ manzildan
foydalanayotganda ishchi katalog qaysiligini bilish lozim.
Siz relativ fayl nomidan murojat qilayotgan fayl joylashuvi ishchi
katalogga bog‘liqdir. Har doim, nisbiy manzilni faylga nisbatan qo‘llashingizdan
oldin, qaysi katalog ishchi katalogligini bilishingiz lozim. Katalog tekshiruvida
PWD dan foydalaning. Agarda siz mkdir ni foydalanayotganda siz o‘ylagan joyda
turmagan bo‘lsangiz yangi katalog kutilmagan joylarda paydo bo‘lib qolishi
mumkin.
Absolyut manzildan foydalanayotganda qaysi katalog ishchi katalog
hisoblanishi muhimmas.

Ishchi katalog qiymati

Ishchi katalogdagi xoxlagan faylga murojatni amalga oshirish uchun siz
faqatgina oddiy fayl nomi kerak. Boshqa katalogdagi faylga murojat qilish uchun
faylga olib boradigan manzildan foydalanishingi kerak bo‘ladi. Manzil nomini
terish foydasiz va xato qilishga katta ehtimoli bo‘ladi. Bu imkoniyat, GUI ostida
fayl nomi yoki belgini tanlash orqali xatoliklar kamligini ta‘minlaydi. Siz uzun
manzil nomlarga ehtiyojni kamaytirish maqsadida aniq bir topshiriq uchun ma‘lum
bir ishchi katalogni tanlashingiz mumkin.

3.4-rasm. Relativ manzil nomlar.

Sizning ishchi katalogni tanlovingiz, sizga boshqa amalga oshira olmagan

amallarni qilishga imkoniyat bermaydi-u shunchaki bir qancha operatsiyalarni

55
 III. NAZARIY MATERIALLAR

oddiylashtiradi xolos.
Ishchi katalogni ajdodlari bo‘l ganfayllar oddiy fayl nomlar ibilan xavola
bo‘ladi. Ishchi katalog ning nevaralariga xavola qilishda qisqa nisbiy manzillarda
nfoydalanish mumkin: slesh bilan ajratilgan ikki fayl nomlari. Katta strukturali
kataloglardagi fayllarni manipulyatsiya qilishda manzil nomlari o‘rnida
qisqamanzillar ishlatilishi vaqtni hamda asabni tejaydi. Aniq bir maqsad uchun
tez-tez foydalaniladigan fayllardan iborat ishchi katalogni tanlasangiz, ulkan
manzil nomlardan qochish uchun kichkinaroq nomlardan foydalangan afzaldir.

3.4. Kataloglar bilan ishlash

10
Bu bo‘lim ishlashni yengillashtirish, kataloglar orasida yurish, fayllar va
kataloglarni kataloglar o‘rtasida nusxalash uchun qanday qilib katalog yaratish
(mkdir), kataloglararo o‘tish (cd), katalogni o‘chirish haqida boradi.
mkdir: Katalog yaratish
Mkdir utiliti katalog yaratadi. Mkdir argumenti sifatida yangi katalogning
manzil hamda nomi bo‘ladi. Kataloglar strukturasini tashkillashtirish borasidagi
misolni 3.4-3.5 rasmda ko‘rishingiz mumkin.

3.5-rasm. Misolda shakllantirilgan fayl strukturasi

10
A Practical Guide to Fedora and Red Hat Enterprise Linux, fifth edition, Mark G. Sobell, U.S.
Corporate and Government Sales, pages 193-194.

56
 III. NAZARIY MATERIALLAR

pwdAlexni o‘zini bosh katalogida (/home/alex) ishlayotganini, ls bosh

katalogdagi fayllarni ko‘rsatyapdi: demo, names, temp. Alex mkdir dan
foydalanishidan bosh katalogida avlodini literatures katalogini yaratyapdi. U
relativ manzil yo‘lidan foydalanyapdi, sababi, ishchi katalogni avlodi bo‘lib qolishi
istayapdi. Albatta, shu katalogni yaratishida absolyut manzildan foydalansa
bo‘lardi: mkdir/home/alex/literature
$ pwd
/home/alex
$ ls
$ mkdir literature
$ ls
Demo literature names temp
$ ls -F
Demo literature/ names temp
$ls literature
$

Keyin (ls orqali yangi katalogni tekshiradi. Ls -f orqali har bil katalogni
oxirida slesh, ishchi fayllar keyin yulduzcha bilan ifodalaydi. Keyin ls katalogni
tashkil etuvchilarni chop qiladi. Shu tariqasida ls yana literature katalogda
ishlatilganda, hech qanday natija chiqmaydi, sababi katalogda hech qanday fayl
yoki katalog mavjudmas.
Quyidagi buyruqlar orqali promo katalogni yaratishda ikki xil yo‘ldan
foydalanishi mumkinligini ko‘rish mumkin. Birinchi navbatda /home/alex manzil
ishchi katalogga tekshiriladi va relative manzil yo‘li orqali:
$ pwd
/home/alex
$ mkdir literature/promo
Ikkinchi usuli absolyut manzil yo‘lidan foydalanish:
$ mkdir /home/alex/literature/promo
Mkdir da -p xususiyatdan foydalanish orqali bitta buyruq bilan literature
hamda promo katalogni yaratish mumkin:
$ pwd
/home/alex
$ ls
Demo names temp
$ mkdir -p literature/promo

57
 III. NAZARIY MATERIALLAR

Yoki
$ mkdir -p /home/alex/literature/promo
Cd: boshqa ishchi katalogga o’zgartirish
Cd utilit ishchi katalogni o‘zgatira oladi, lekin ichidagi kontentni o‘zgartira
olmaydi 9- rasmda /home/alex/literature katalogni ischi katalogga aylantirishni
ikki xil yo‘li ko‘rsatilib o‘tilgan. Birinchisida Alex cd hamda absolyut manzil nomi
orqali literature ni ishchi katalogga o‘zgartirdi – bunday paytda qaysi sizni ishchi
katalog ekanligi ahamiyatsiz qachonki absolyut manzil nomidan foydalansangiz.
$ cd /home/alex/literature
$ pwd
/home/alex/literature
$ cd
$ pwd
/home/alex/
$ cd literature
$ pwd
/home/alex/literature
cd utilitasi
Pwd alex tomonidan qilingan o‘zgarishni tasdiqlaydi. Argumentsiz cd ni
ishlatilsa, bosh katalogingiz ishchi katalogga o‘zgartiradi. Shu holat 9- rasmda
ko‘rsatilgan bo‘lib, Alex argumentsiz cd dan foydalangani uchun ham bosh
katalogni ishchi katalogga aylantirdi. Bosh katalogda ishlayotganini bilgani uchun,
cd ni ortidan oddiygina qilib literature katalog nomini yozdi va pwd orqali
o‘zgarishni tasdiqladi.
Bosh kataloginizga nisbatan ishchi katalog
Ishchi katalog bosh katalog degani emas. Bosh katalog seans vaqtida va
odatda sessiyadan sessiyagacha o‘zgarmay qoladi. Tizimga kirganingizda o‘sha
katalogda ish boshlaysiz, ya‘ni sizning bosh katalogingizda.
Bosh katalogingizdan farqli o‘laroq, ishchi katalog o‘zingizga
yoqqanchalik tez-tez o‘zgartirib turishingiz mumkin. Odatda ko‘pchilik
odamlarning noto‘g‘ri fikri bo‘yicha joriy katalogni ishchi katalogga
o‘xshatganlaridek sizda ishchi kataloglar to‘plami yo‘q. Qachonki tizimga
kirganizda cd utiliti bilan katalogni o‘zgartirmaguncha sizning bosh katalogingiz
ishchi katalog hisoblanadi. Agarda siz Scottning bosh katalogiga o‘zgartirishingiz
kerak bo‘lgan bo‘lsa, unda Scottning bosh katalogi sizning ishchi katalogingizga
aylanadi.
. va .. kataloglar yozuvi
Mkdir utiliti har bir yaratgan katalogingizda ikkita yozuv qoldira: bitta

58
 III. NAZARIY MATERIALLAR

nuqta (.) va ikkita nuqta (..) . (.) ishchi katalogni sinonimi hisoblanadi a o‘z joyida
ishlatilishi mumkin. Bu ma‘lumotlar yashirindir, sababi ularni ismlari nuqta bilan
boshlanadi.
Literature katalogini ishchi katalogga o‘zgartirishda (..) uch xil xolatda
foydalanilgan: ilk borasida, ajdod katalogdagi (/home/alex) tarkibi ro‘yhatini
ko‘rishda, ikkinchisida esa memoA faylni ajdod katalogga nusxalashda va uchinchi
marotabada ajdod katalog tarkibi ro‘yhatini ko‘rishda.
$ pwd
/home/alex/literature
$ ls ..
demo literature names temp
$ cp memoA ..
$ ls ..
demo literature memoA names temp
O‘zining ishchi katalogi qilib (literature ning katalogostisi) promo ga
o‘zgaritishda cd dan foydalangandan so‘ng, Alex bosh katalogdagi faylni tahrir
qilish uchun vim utilitidan foydalanishida relative manzil yo‘lidan foydalana oladi.
Utiliti yoki dastur fayl nomi yoki manzil yo‘lini talab qilganida absolyut yoki
relativ manzil nomidan yoki oddiy fayl nomidan xoxlagan joyingizda
foydalanishingiz mumkin. Bunday harakatlar ls, vim, mkdir, rm va linux utilitining
ko‘pchilik utilitda amalga oshirish mumkin.
Nazorat savollari:
1. inode nimani anglatadi?
2. Quyidagi komandalar ketma-ketligidan hosil bo'lgan hatolikni tushintirib
bering?
$ ls -l
total 1
drwxrwxr-x 2 alex pubs 1024 Mar 2 17:57 dirtmp
$ ls dirtmp
$ rmdir dirtmp
rmdir: dirtmp: Directory not empty
$ rm dirtmp/ *
rm: No match.
3. Qanday -i nomli fayl yaratish mimkin?
4. Qaysi komanda orqali fayllar o'chiriladi?
5. .. nuqta nima vazifani bajaradi. root directoriyasi yo'lini ko'rsatuvchi
belgini ko'rsating?

59
 III. NAZARIY MATERIALLAR

Foydalanilgan adabiyotlar.
1. A Practical Guide to Fedora and Red Hat Enterprise Linux, fifth edition,
Mark G. Sobell, U.S. Corporate and Government Sales.
2. A-Practical-Guide-to-Linux-Commands-Editors-and-Shell-
Programming-2nd-Edition.
3. A Practical Guide to Linux Commands, Editors, and Shell Programming,
second edition.
4. http://opensource.com
5. http://distrowatch.com
6. http://fedora.com
7. http://ubuntu.com
8. http://debian.com
9. http://www.wikipedia.org
10. http://www.intuit.ru

60
 III. NAZARIY MATERIALLAR

4-mavzu: Shell interpretatorida ishlashi

Reja:

4.1. Sodda shell skriptlarini yozish.

4.2. Parametrlar va o‘zgaruvchilar.
4.3. Jarayonlar.
4.4. Buyruqlarni qayta ishga tushirish va tahrirlash.

Kalit so'zlar: shell scriptlar, yuklovchi fayllar, chmod, bin, bash, root.

4.1. Sodda shell skriptlarini yozish

11
Shell qobig‘i buyruq interpretatori va yuqori sath dasturlash tili
hisoblanadi. Buyruq interpretatori sifatida shell komandalar qatoriga kiritilgan
komandalarni qayta ishlaydi. Yuqori sath dasturlash tili sifatida shell scripts nomli
faylda saqlanuvchi buyruqlarni qayta ishlaydi. Boshqa tillar kabi shell
o‘zgaruvchilar va oqimni boshqarish buyruqlariga ega(masalan, for sikllari va if
shart operatori). Shellni buyruqlar qatori interpretatori sifatida foydalanilganda
ishlaydigan muhitingizni sozlashingiz mumkin. Siz o‘z displeyingizda joriy
katalog nomini, funksiya yaratishni yoki cp psevdonimini qo‘yishingiz, aspektlarni
o‘zgartirish uchun kalitso‘zlardan foydalanish va boshqalarni amalga oshirish
mumkin. Siz bundan tashqari hisobotlar to‘plamini ishga tushuruvchi uzun script
uchun qiyin buyruqni saqlovchi ish bajarilgandan so‘ng sizga chop etishni va
yuborishni eslatishdan iborat shell ssenariysini yozishingiz mumkin. Boshqa
ssenariylar dasturlar hisoblanib, ular faqatgina dasturni ishga tushurmaydi.
Ko‘pchilik shell ssenariylari Bourne Again Shell ostida ishga tushurilish uchun
yozilgan. Bir foydalanuvchili rejimda tizim yuklanishini yoki tizimga texnik
xizmat ko‘rsatishni, ma‘murlashni yoki ta‘mirlash ishlarini amalga oshirish shell
bilan tanishishni eng yaxshi usuli hisobalandi.
Sarlavha
Bourne Again Shell Bell Labarotories dagi AT&T xodimi Stiv Born
tominidan yozilgan Bourne Shell ga asoslangan. Ko‘plab yillar davomida haqiqiy
Bourne Shell kengaytirilib kelindi, ammo haligacha bazaviy shell bilan ko‘plab
UNIX tizimlari ta‘minlangan. O‘zining uzoq va muvaffaqiyatli tarixi davomida

11
A Practical Guide to Fedora and Red Hat Enterprise Linux, fifth edition, Mark G. Sobell,
U.S. Corporate and Government Sales, pages 279-298.

61
 III. NAZARIY MATERIALLAR

original shell UNIX tizimini boshqarish uchun yordam beruvchi skriptlar yozishda
foydalanilingan. Linux tizimida ba‘zi bir skriptlar Bourne Again Shell ssenariysi
ko‘rinishida paydo bo‘lmoqda. Bourne Again Shell original Shell da bo‘lmagan
ko‘plab kengaytmalar va funksiyalarni o‘zida jamlasa ham original shell bilan
moslik mavjud, shuning uchun ham ssenariylarni bash qobig‘i ostida ishga
tushurish mumkin. UNIX tizimlarida haqiqiy Bourne Shell sh deb nomlangan.
Linux tizimlarida sh bashni ta‘minlash uchun Bourne Shell ishlab turishini talab
etuvchi havola bo‘lib xizmat qiladi. sh chaqirilganda Bourne Shellni
emulyatsiyalash uchun barcha imkoniyatni ishga soladi. V Unix tizimi Devid korn
tomonidan yozilgan Korn Shell(ksh)ni namoyish etdi. Bu qobiq ko‘plab original
Bourne Shell funksiyalar bilan kengaytirilib, qo‘shimcha imkoniyatlar qo‘shildi.
Bourne Again Shell ba‘zi buyruqlar psevdonimi va buyruqlar qatorini tahrirlash
imkoniyati xususiyatlari Korn Shell o‘xshash tomonlariga asoslangan. POSIX
oilasiga mansub standartlar PASC komiteti tomonidan ishlab chiqiladi.
POSIX 1003.2 qobiqning standart funksionalligini izohlaydi. Bourne Again
Shell POSIX standartining talablarga mos funksiyalar bilan ta‘minlaydi. Buni
bajarish uchun to‘liq kuch bilan harakat qilinadi. Bashni chaqirayotganingizda
--posix shaklida amalga oshirilish POSIX standartiga to‘liq moslikni ta‘minlaydi.
Shell bazaviy xususiyatlar(Shell Basics)
Bu xususiyatlar yuklanish fayllarini yozish va undan foydalanish va standart
xatolikni yo‘naltirish, shell soda ssenariylarini yozish va bajarish, buyruqlarni
guruhlash, vazifalarni boshqaruvini realizatsiyalash va stek kataloglarni
manipulatsiyalshni qamrab oladi.
Yuklanuvchi fayllar
Shellni ishga tushurganda avtomatik tarzda yuklanuvchi fayllarni
inisializatsiyalaydi. Shell ishga tushuvchi fayllar u interaktivmi(bash buyrug‘ini
olish singari) yoki interaktiv emasmi(shell skriptni bajarishda yakka foydalanilgan)
shunga bog‘liq. Siz fayldagi buyruqni bajarish uchun o‘qish ruxsatiga ega
bo‘lshingiz kerak. Fedora/RHEL mos buyruqlarni ba‘zi shunday fayllarga joylaydi.
Shellga kirish
Bu bo‘limda ko‘riladigan fayllar ro‘yhatga olingan va --loginoption
parametri bilan ishga tushurilgan shellda bajariladi. Kirish o‘ziga xos interaktivdir.
Shell birinchi bo‘lib /etc/profile dagi buyruqlarni bajarardi. Super foydalanuvchi
bu faylni bash foydalanuvchi uchun tizim uchun umumiy bo‘lgan
xarakteristikalarida standart qilib o‘rnatishi mumkin.
So‘ngra shell faylni ~/.bash_profile, ~/.bash_login va ~/.profile ketma-ketlik
bo‘yicha birinchi fayldagi buyruqni bajarish uchun izlaydi. Siz aniqlashtirish
uchun buyruqlarni keltirilgan fayllardan biriga joylashingiz mumkin. Boshida

62
 III. NAZARIY MATERIALLAR

standart /etc/profile bo‘ladi.

Tizimdan chiqishda bash ~/.bash_logoutfile fayldagi buyruqni bajaradi. Tez-
tez buyruqlar seansdan so‘ng tozalanadi, ayniqsa vaqtinchalik fayllarni o‘chiruvchi
va faylga yo‘naltiruvchi buyruqlar.
Ishga tushurish fayllarni yaratish
Ko‘plab yuklanuvchi fayllar va toifalar shellda mavjud, sizga kerakli narsa
uy katalogdagi .bash_profile va .bashrc fayllari hisoblanadi. Bu kabi buyruqlarga
misol: .bash_profile da ishga tushurish buyrug‘i, .bashrc da tizimga kirish
uchun(.bashrc mavjud bo‘lganda). Bu o‘rnatma orqali .bashrc dagi buyruqlar
kirgan va kirmagan shell orqali bajariladi.
if[ -f ~/.bashrc]; then source ~/.bashrc; fi
[ -f ~/.bashrc] sizning .bashrc nomli fayl uy katalogingizda mavjudligini
tekshiradi.
.(nuqta) yoki source: joriy shellda ishga tushurish fayllari
.bashrc ishga tushish faylini tahrirlashdan so‘ng o‘zgartirish kuchga kirish
uchun qayta kirib chiqish shart emas. Ishga tushurish faylini .(nuqta) yoki
o‘rnatilgan manba orqali ishga tushurish mumkin. Boshqa buyruqlar kabi .(nuqta)
buyruqlar qatorida bo‘sh joy(SPACE) bilan kelishi kerak. .(nuqta) yoki source dan
foydalanish shell ssenariyni ishga tushurishga o‘xshab ketadi. .(nuqta) yoki source
dan ssenariylarda o‘zgaruvchilarni kiritish kabi o‘zgarishlar bilan ishga tushurishda
foydalanish shellga o‘z ta‘sirini ko‘rsatadi. Siz .(nuqta) yoki source buyrug‘idan
har qanday skriptni ishga tushurishda fayl sifatida sodir bo‘lmaydi.
Quyidagi misolda, .bashrc bir necha o‘zgaruvchilarni o‘rnatadi va PS1
o‘rnatadi, host nomini so‘raydi. .(nuqta) yangi qiymatlarni kuchga kirishini
ta‘minlaydi.
$ cat ~/.bashrc
export TERM=vt100 # set the terminal type
export PS1="$(hostname -f): " #set the prompt string
export CDPATH=:$HOME # add HOME to CDPATH string
stty kill '^u' # set kill line to control-u
$ . ~/.bashrc
bravo.example.com:

Standart xatolikni yo’naltirish

Bu bo‘lim standart chiqarish konsepsiyasini qamrab olib, buyruqni standart

chiqishini yo‘naltirishni tushuntirgan. Standart chiqishga qo‘shimcha ravishda
buyruqlar standart xatolik chiqishiga yuborilishi mumkin. Buyruqlar ma‘lumot

63
 III. NAZARIY MATERIALLAR

bilan aralsh holda saqlash uchun xatolik xabarlarini standart xabar shaklida
yuborishi mumkin.
Standart chiqishlarda bajarilgan kabi shell standart xatolik buyruqlarni
ekranga yuboradi. Agarda yo‘naltirilmasa siz chiqish buyrug‘i signali bilan
yuborilayotgan signal orasidagi farqni bilolmaysiz va bu standart xatolik kabi
jo‘natiladi.
Deskriptor fayl – bu dastur o‘z natijasini yuboruvchi va kiritish formasidan
kirish ma‘lumotlarini oluvchi joydir. Dastur bajarilish davomidadastur ishga
tushurish jarayoni 3 faylni ochadi: 0(standart kirish), 1(standart chiqish) va
2(standart xatolik). Yo‘naltirish chiqish simvoli qisqa 1> ko‘rinishga ega bo‘lib,
shellga standart chiqishga yo‘naltirishni buyuradi. Xuddi shu kabi, < simvol 0<
qisqartmasi bo‘lib, standart kirishga yo‘naltiradi. 2> simvoli standart xatolikni
yo‘naltiradi.
Quyidagi misollar standart chiqish va standart xatolikni turli xil va bir xil
fayllarga yo‘naltirishni ko‘rsatadi. Cat utilitasini mavjud bo‘lmagan fayl nomi
bilan ishga tushirganimizda cat standart xatolik fayliga xatolik haqida xabar
yuboradi va mavjud faylni esa nusxalaydi va standart chiqishga yuboradi. Agar
yo‘naltirilmasa ekranga ikkala xabar ham chiqadi.

$ cat y
This is y
$ cat x
cat: x: no such file or directory
$ cat x y
Cat: x: No such file or directory
This is y.

Keyingi misolda standart chiqish va standart xatolik turli fayllarga

yo‘naltirish ko‘rsatilgan. 2> yozuvi shellga standart xatolini qayerga jo‘natishni
ko‘rsatadi(fayl descriptor 2). 1> esa shellga standart chiqishni xabar qiladi(fayl
descriptor 1). Siz > orniga 1> ni ishlatishingiz mumkin.

$cat x y 1> hold 2> hold2

$cat hold1
This is y.
$cat hold2
Cat: x: No such file or directory
This is y.

64
 III. NAZARIY MATERIALLAR

Keyingi misolda fayl deskriptori 1 duplikati bo‘lishi uchun fayl deskriptori 2

e‘lon qilinib, chiqish fayl deskriptori 1 uchun quvur orqali tr buyrug‘i orqali
yuborilmoqda.

$cat x y 2>&1 | tr ―[a-z]‖ ―[A-Z]‖

CAT: X: NO SUCH FILE OR DIRECTORY
THIS IS Y.

Sodda shell skriptlar yozish

Shell ssenariylari shell bajarishi mumkin bo‘lgan buyruqlardan iborat

bo‘lgan fayl hisoblanadi. Shell ssenariysidagi buyruqlar tinmasdan shellga javob
tariqasida kiritishingiz bo‘lgan har qanday buyruq tushuniladi. Masalan, shell
ssenariylaridagi buyruqlarni Linux utilitasi, kompilyatsiyalangan dastur yoki
shellning boshqa ssenariysi ishga tushurishi mumkin. Buyruqlar qatorida berilgan
buyruq shell ssenariysidagi faylga havoladan foydalanishi mumkin va chiqishga
yo‘naltirishi yoki quvur orqali faylni yuborishi mumkin.
Qo‘shimcha qilib aytganda, buyruqlardan buyruqlar qatorida foydalanish
mumkin, buyruylar oqimini boshqarish esa ko‘pincha shell skriptlarda
foydalaniladi. Bu guruhga tegishli buyruqlar strukturalashgan dasturlash tilidan
foydalangan holda ko‘rsatmalarni bajarilish tartibini o‘zgartirilgani kabi ssenariyda
buyruqlar bajarilish tartibini o‘zgartirishi mumkin.
Shell birin-ketin shell ssenariysidagi buyruqlar bajaradi va
interpretatsiyalaydi. Shunday qilib shell ssenariysi oddiy va tez qaytariluvchi va
murakkab vazifalar seriyasini boshlashni imkonini beradi.

Chmod: faylni bajariluvchi qilish

Shell ssenariysiga buyruq sifatida o‘z nomingizni berib bajarish uchun siz
ssenariydagi fayl ustida o‘qish va bajarish uchun ruxsatga ega bo‘lishingiz kerak.
O‘qishga ruxsat skriptdagi faylni o‘qishga imkon beradi. Bajarishga ruxsat esa
shell va tizim egasi, guruh yoki barchaga fayl bajarishga ruxsat borligini xabar
qiladi; bu fayl tarkibi bajarilishi mumkinligini anglatadi.
Shell ssenariysini oddiy matn muharriri orqali yaratilganda bajarilish uchun
ruxsatga ega bo‘lmaydi. Quyidagi misolda skriptdan iborat whoson nomli fayl
keltirilgan:
$ cat whoson

65
 III. NAZARIY MATERIALLAR

date
echo "Users Currently Logged In"
who
$ whoson
bash: ./whoson: Permission denied

siz whoson ga buyruq sifatida o‘z nomingizni berib bajara olmaysiz, chunki,
sizda faylni bajarish uchun ruxsatga ega emassiz. Shell whoson ni bajariluvchi fayl
deb tanimaydi va bajarilishda xatolik haqida xabar qiladi. Faylga bash argumenti
sifatida nom berganingizda bash argumentni shell ssenariysida bo‘lish va bajarish
uchun qabul qiladi. Bu holda bash bajarilishi mumkin va whoson bajarilishga
ruxsat olishi kerak bo‘lmagan argument hisoblanadi.

$ ls -l whoson
-rw-rw-r-- 1 alex group 40 May 24 11:30 whoson
$ chmod u+x whoson
$ ls -l whoson
-rwxrw-r-- 1 alex group 40 May 24 11:30 whoson
$ whoson
Sat May 24 11:40:49 PDT 2008
Users Currently Logged In
jenny pts/7 May 23 18:17
hls pts/1 May 24 09:59
scott pts/12 May 24 06:29 (bravo.example.com)
alex pts/4 May 24 09:08

chmod utilitasi fayl bilan bog‘liq holda ruxsat huquqini o‘zgartiradi.

Yuqorida ls –l qo‘shimchasi bilan whoson ga chmod fayl egasiga bajarilish uchun
ruxsatni oldin va keyin berishi ko‘rsatilgan.
Birinchi ls defisni (-)4 simvol sifatida ko‘rsatib, egaga faylni bajarilish
uchun ruxsat yo‘qligini ko‘rsatmoqda. Keyin chmod egaga bajarilish uchun ruxsat
bermoqda: fayl egasiga (u) bajarilish uchun ruxsat(x) qo‘shish (+) uchun u+x
chmod chaqirilmoqda. Ikkinchi argument fayl nomi hisoblanadi. Ikkinchi ls x ni 4
o‘rinda ko‘rsatmoqda, bu bilan fayl egasi bajarilishga ruxsatga egaligini
ko‘rsatmoqda.
Agarda boshqa foydalanuvchilar fayl bajamoqchi bo‘lsa faylga ruxsatni
guruh yoki barchaga o‘zgartirish zarur. Har qanday foydalanuvchi fayl nomini
buyruq sifatida foydalanish uchun bajarish uchun ruxsatga ega bo‘lishi kerak.
Agarda fayl shell skript ko‘rinishida bo‘lsa uni ishga tushurishga urinuvchi

66
 III. NAZARIY MATERIALLAR

foydalanuvchi faylni o‘qish uchun ruxsatga ega bo‘lishi zarur. Ikkilik bajarilish
uchun o‘qishga ruxsat kerak emas.
#! Shell berilishi

Siz opertasion tizimga shell faylni bajarish to‘grisida xabar qiluvchi mxsus
simvollar ketma-ketligini faylning birinchi qatoriga qo‘yishingiz mumkin.
Operatsion tizim bajarishdan oldin dasturning birinchi simvollarini tekshiradi, bu
simvollar tizimni muvaffaqiyatsiz bajarilishdan saqlaydi. Agarda ssneriyning
birinchi 2 simvoli #!ga to‘g‘ri kelsa tizim ssenariy bajarilish kerak bo‘lgan fayl
utilitalariga yo‘lni ko‘rsatuvchi simvollarni interpretatsiyalaydi. Bu nafaqat shellga
balki har qanday boshqa dasturga yo‘l bolishi mumkin. Keying misol bash skriptni
ishga tushurishi kerakligini ko‘rsatadi:

$ cat bash_script
#!/bin/bash
echo "This is a Bourne Again Shell script."

#! Simvollari ayniqsa shelldan ssenariyni ishga tushurushda qo‘l keladi, u

bilan birga skript ham ishga tushuriladi. Keyingi misol tcsh yordamida bajarilishi
kerak bo‘lgan script ko‘rsatilgan:

$ cat tcsh_script
#!/bin/tcsh
echo "This is a tcsh script."
set person = jenny
echo "person is $person"

#! qatori orqali operatsion tizim qaysi shell ishga tushurishingizdan qat‘iy

nazar ssenariyni tcsh orqali bajarilishni kafolatlaydi.
Shell ssenariysida bajarilayotga ssenariyda shell nomini ko‘rsatish uchun ps
–f dan foydalanishingiz mumkin. Keyingi 3 qatorda ps bash qobiq ishga tushish
jarayonini, tcsh script ishga tushish jarayonini va PS buyrug‘ bajarilishi
ko‘rsatilgan.

$ cat tcsh_script2
#!/bin/tcsh
ps -f
$ tcsh_script2

67
 III. NAZARIY MATERIALLAR

UID PID PPID C STIME TTY TIME CMD

alex 3031 3030 0 Nov16 pts/4 00:00:00 -bash
alex 9358 3031 0 21:13 pts/4 00:00:00 /bin/tcsh ./tcsh_script2
alex 9375 9358 0 21:13 pts/4 00:00:00 ps -f

agarda #! simvollaridan foydalanmasangiz shell hisoboti siz ishga

tushurishni so‘ragan buyruqni topa olmaydi. Keyinchalik #! dan bo‘sh
joy(space)lar ishlatish talab etilmaydi. Agarda #! qator tashlab o‘tilsa masalan,
bashdagi tcsh script shell xatolik haqidagi xabarni generatsiyalashi mumkin yoki
kerakli tarzda ishlamasligi mumkin.

4.2. Parametrlar va o’zgaruvchilar

12
Shell ichida foydalanuvchi foydalanishi mumkin bo‘lgan qiymatlar shell
parametrlari bilan bog‘liq. Shell parametrlarining bir necha ko‘rinishlari mavjud.
Harflardan, raqamlardan va pastki chiziq simvolidan iborat nomli parametlar
odatda shell o‘zgaruvchi yoki oddiy o‘zgaruvchi deyiladi. O‘zgaruvchi nomi
raqam bilan emas, balki, harfdan yoki pastki chiziq simvolidan boshlanishi kerak.
Masalan, A76, MY_CAT va _____ nomlaridan foydalanish mumkin va 69-ko‘cha
(raqam bilan boshlanish) va MY-NAME (defisdan iborat) dan foydalanib
bo‘lmaydi.
Siz nomlovchi va qiymat o‘zlashtiruvchi shell o‘zgaruvchilar foydalanuvchi
tomonidan yaratilgan o‘zgaruvchilar hisoblanadi. Foydalanuvchi tomonidan
yaratilgan o‘zgaruvchilarni istalgan vaqt o‘zgartirish mumkin yoki ularni faqatgina
o‘qish uchun qilib qo‘yishingiz mumkin, shunday uni qiymatarni o‘zgartirishingiz
mumkin emas. Siz foydalanuvchi tomonidan yaratilgan o‘zgaruvchilarni global
qilib qo‘yishingiz mumkin. Global o‘zgaruvchilar barcha qobiq va dasturlar uchun
ochiqdir. Bir shart bilan, global o‘zgaruvchilarda faqat katta harflardan boshqa
o‘zgaruvchilarda esa kichik harfalrdan foydalanish maqsadga muvofiq.
Bourne Again Shell o‘zgaruvchi qiymati o‘zlashtirish sintaksisi quyida
keltirilgan:

VARIABLE=value

Tenglik belgisi(=) ikki tomonida ham probel bo‘lmasligi lozim. Tenglikka

12
A Practical Guide to Fedora and Red Hat Enterprise Linux, fifth edition, Mark G. Sobell, U.S.
Corporate and Government Sales, pages 299-314.

68
 III. NAZARIY MATERIALLAR

quyida misol keltirilgan:

$ myvar=abc

Bourne Again Shell sizga buyruqlar qatorida o‘zgaruvchilarga tenglikni

amalga oshirishga imkon beradi. Bu belgilanishlar buyruqar qobig‘I uchun local
hisoblanadi, ya‘ni buyurish uchun faqatgina. My_script shell skripti TEMPDIR
qiymatini ko‘rsatadi. Keyingi buyruqmy_script ni ishga tushurib TEMPDIR ni
/home/sam/temp qilib o‘rnatadi. Echo interaktiv shell my_script ishga tushgandan
so‘ng TEMPDIR uchun hech qanday qiymatga ega emasligini ko‘rsatadi. Agarda
TEMPDIR my_script ishlayotgan interaktiv shelldao‘rnatilgan bo‘lsa bu uning
qiymatiga hech qanday ta‘sir ko‘rsatmaydi.

$ cat my_script
echo $TEMPDIR
$ TEMPDIR=/home/sam/temp my_script
/home/sam/temp
$ echo $TEMPDIR

4.3. Jarayonlar

Jarayon strukturasi
13
Fayl strukturasiga o‘xshab jarayon strukturasi ham onalari, bolalari va
hatto root ierarxikdir. Ona jarayon o‘z navbatida boshqa jarayonlarga bo‘linuvchi
bola jarayonga bo‘linadi.(Bo‘linish (fork) so‘zi, yo‘llarning bo‘linishi kabi bir
jarayonni ikkitaga aylanishini bildiradi. Avval ikkita fork biri ona, biri bola
bo‘lishidan tashqari bir xil bo‘ladi.) Yangi jarayonlar yaratuvchi operatsion tizim
kundalik ishi(rutinasi) yoki tizim chaqiruvi (system call) fork deb nomlanadi.
Tizim boshlanganda, Linux ijroni boshlaganda u 1 raqamli PID bilan
initsalizatsiyani, spontan (ixtiyoriy) jarayon deb nomlanuvchi yagona jarayonni
boshlaydi. Bu jarayon jarayon strukturasida root direktoriyasi fayl strukturasida
egallagandek pozitsiyani egallaydi: Bu tizim va foydalanuvchilar ishlaydigan
hamma jarayonlarning ajdodidir. Tizim multifoydalanuvchi rejimida ishlaganida
init getty yoki mingetty jarayonlarini ishga tushiradi (loginni ko‘rsatadi: terminal

13
A Practical Guide to Fedora and Red Hat Enterprise Linux, fifth edition, Mark G. Sobell,
U.S. Corporate and Government Sales, pages 314-318.

69
 III. NAZARIY MATERIALLAR

va virtual konsoldagi yordam). Kimdir yordamga javob berib RETURNni

bosganda getty foydalanuvchi nomi va parol kombinatsiyasini tekshiruvchi, login
deb nomlanuvchi utilita ustidan nazoratni o‘z qo‘liga oladi. Foydalanuvchi
kirgandan keyin login jarayoni foydalanuvchining shell jarayoniga aylanadi.
Jarayon identifikatsiyasi
Linux har bir jarayonning boshida unikal PID (process identification-
jarayon identifikatsiyasi) raqam o‘rnatadi. Qancha uzoq muddat jarayon mavjud
bo‘lsa, u shuncha payt bir xil PID raqamga ega bo‘ladi. Bitta seans davomida bir
xil jarayon har doim login shellini bajaradi. Yangi jarayonni bo‘layotganingizda,
masalan, tahririlovchidan foydalanilganda yangi (bola) jarayonning PID raqami
uning ona jarayoninikidan turlicha bo‘ladi.Siz login shellga qaytib kirganingizda,
boshida kirganingizdagi huddi o‘sha jarayon, huddi o‘sha PID raqam bilan
bajarilayotgan bo‘ladi. Quyidagi misol ishlayotgan ps jarayon shell (ona)
jarayonidan bo‘linib chiqganini ko‘rsatadi(242-bet). Siz uni –f parametri orqali
chaqirganingizda ps har bir jarayon haqidagi ma‘lumotning to‘liq ro‘yxatini
ko‘rsatadi. PS displeyi qatori bilan CMD ustunidagi bash ishlayotgan shell
jarayoniga qaraydi. PID deb nomlangan ustun PID raqamni aniqlaydi. PPID deb
nomlangan ustun ona jarayon PID raqamini aniqlaydi. PID va PPID ustunlaridan
ishlayotgan shell jarayoni (PID 21341) sleep rejimidagi jarayonning (PID 22789)
onasi ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Sleepning ona PID raqami shellning PID
raqami (21341) bilan bir xil bo‘ladi.
$ sleep 10 &
[1] 22789
$ ps -f
UID PID PPID C STIME TTY TIME CMD
alex 21341 21340 0 10:42 pts/16 00:00:00 bash
alex 22789 21341 0 17:30 pts/16 00:00:00 sleep 10
alex 22790 21341 0 17:30 pts/16 00:00:00 ps -f
ps man buyrug‘i ps to‘g‘risidagi ma‘lumotlarni sahifaga chiqaradi va –f
qo‘shimchasi bilan ustunlar ko‘rinishida chiqaradi. Ikkinchi sleep va ps-f
komandalar juftligi shell haligacha o‘sha-o‘sha jarayonni ishga tushirayotganini,
ammo u sleepni ishga tushirish uchun boshqa jarayonga bo‘linishini ko‘rsatadi.
$ sleep 10 &
[1] 22791
$ ps -f
UID PID PPID C STIME TTY TIME CMD
alex 21341 21340 0 10:42 pts/16 00:00:00 bash
alex 22791 21341 0 17:31 pts/16 00:00:00 sleep 10

70
 III. NAZARIY MATERIALLAR

alex 22792 21341 0 17:31 pts/16 00:00:00 ps –f

Shuningdek, siz jarayonlarning ona-bola aloqalarini pstree(yoki –e
parametri (option) bilan yoki usiz ps --forest)dan foydalangan holda ko‘rishingiz
mumkin. Keyingi misol PID raqamini ko‘rsatish uchun chaqiruvchi pstree dagi –p
parametrini ko‘rsatadi:
$ pstree -p
init(1)-+-acpid(1395)
|-atd(1758)
|-crond(1702)
...
|-kdeinit(2223)-+-firefox(8914)---run-mozilla.sh(8920)---firefox-bin(8925)
| |-gaim(2306)
| |-gqview(14062)
| |-kdeinit(2228)
| |-kdeinit(2294)
| |-kdeinit(2314)-+-bash(2329)---ssh(2561)
| | |-bash(2339)
| | '-bash(15821)---bash(16778)
| |-kdeinit(16448)
| |-kdeinit(20888)
| |-oclock(2317)
| '-pam-panel-icon(2305)---pam_timestamp_c(2307)
...
|-login(1823)---bash(20986)-+-pstree(21028)
| '-sleep(21026)
...
Oldingichiqishqisqartiriladi. –
kdeinitbilanboshlanuvchiqatorgrafikfoydalanuvchiishgatushirayotganbarchajarayo
nlarni, shuqatordafirefox, gaimvaoclocklarniko‘rsatadi. –
loginbilanboshlanuvchiqator matnli foydalanuvchi pstree ni ishchi fonda ishga
tushirayotgan vaqtda, sleepni orqa fonda ishga tushirishini ko‘rsatadi.

Komandaning bajarilishi
Siz shellga buyruq berganingizda u odatda komandani bajarish uchun bola
jarayonga bo‘linadi. Bola jarayon komandani bajarayotganda ona jarayon sleep
rejimida bo‘ladi. Jarayon sleep rejimida bo‘lganida, u hech qancha kompyuter
vaqtini sarflamaydi, lekin harakatsiz bo‘lib, ishga tushirilishni kutib turadi. Bola
jarayon buyruqni bajarib bo‘lgandan so‘ng, u ona jarayonga komandani

71
 III. NAZARIY MATERIALLAR

muvaffaqiyatli yoki muvaffaqiyatsiz bajarilganligi to‘g‘risida o‘zining chiqish

holati orqali xabar beradi va keyin yo‘qoladi. Ona jarayon uyg‘onadi(ishga
tushadi) va boshqa buyruqlarni berib turadi.
Siz jarayonni orqa fonda komandaning oxiriga ampersand (&) belgisini
qo‘yish orqali ishga tushirganingizda, shell bola jarayonni sleep rejimiga tushirmay
va bola jarayon tugallanishini kutmay uni jarayonlarga bo‘ladi. Shell komandasini
bajarayotgan ona jarayon bola jarayon ish raqami va PID raqami haqida hisobot
berib, boshqa buyruqlarni berib turadi. Bola jarayon ona jarayondan mustaqil
ravishda orqa fonda ishlaydi.
Shunday bo‘lsa ham shell siz bergan komandalarni ko‘pini ishga tushirish
uchun jarayonni bo‘linadi, ba‘zi komandalar esa shellning ichiga o‘rnatiladi. Shell
o‘rnatilgan komandalar (builtin)ni ishga tushirish uchun jarayonni bo‘lishi shart
emas.
Login shelli yoki shellostisi kabi berilgan jarayon ichida siz o‘zgaruvchilarni
ko‘rsatishingiz, initsalizatsiya qilishingiz, o‘qishingiz va almashtirishingiz
mumkin. Lekin (по умолчанию) boshlang‘ich holatda o‘zgaruvchi jarayon uchun
lokal hisoblanadi. Jarayon bola jarayonga bo‘linganda, ona jarayon bolaga
o‘zgaruvchining qiymatini bermaydi. Siz bola jarayonlar uchun o‘zgaruvchi
qiymatiga ruxsatni (global) export builtin lar orqali berasiz.

Tarix
Tarix mexanizmi, C Shelldan moslashtirilgan xususiyatlar, yaqinda
chaqirilgan komandalar qatori ro‘yxati(shuningdek events deb nomlanadi)ni
saqlaydi va ro‘yxatdagi ixtiyoriy event(hodisa)ni qayta bajarilishini qo‘llab-
quvvatlaydi. Bu mexanizm sizga oldin foydalanilgan komandalar variantlarini
ishlatish va ulardagi argumentlarni qayta ishlatish imkonini beradi. Siz ilgari
foydalangan seansda yoki bundan oldingisida foydalanilgan qiyin komandalar va
argumentlaringizdan nusxa olishingiz va bir-biridan farqlanuvchi komandalar
seriyasini yordamchi usullar bilan kiritishingiz mumkin. Shuningdek, tarix
ro‘yxati siz qilgan ishlarni yozib qo‘yish uchun xizmat qiladi. Bu siz xato qilib
qo‘yganingizda va nima qilganingizga yoki qachon komandalar seriyasini o‘z
ichiga olgan jarayonni qayd etib bormoqchi bo‘lganingizga ishonchingiz komil
bo‘lmaganida yordam berishi mumkin.
Builtin tarixi tarix ro‘yxatini ko‘rsatadi. Agar ko‘rsatmasa, ba‘zi o‘zgaruvchilarni
o‘rnatishingiz kerak bo‘ladi.

Tarixni (history) boshqaruvchi o’zgaruvchilar

HISTSIZE o‘zgaruvchisi qiymati bitta seans davomida tarixda saqlangan

72
 III. NAZARIY MATERIALLAR

hodisa (event)lar sonini ko‘rsatadi. 100 va 1000 oralig‘idagi qiymat normal holdir.
Shelldan chiqib ketganingizda yaqinda bajarilgan komandalarning ko‘pi
HISTFILE o‘zgaruvchisi tomonidan berilgan faylda saqlanadi(boshlang‘ich holati
~/.bash_history). Keyingi safar shellni boshlaganda shu fayl tarix ro‘yxatini
initsalizatsiya qiladi. HISTFILESIZE o‘zgaruvchisining qiymati HISTFILEda
saqlangan tarix qatorlari sonini aniqlaydi (HISTSIZE bilan bir xil emas).
HISTSIZEseans paytida yozib qo‘yilgan, HISTFILESIZEesa seanslar orasida
yozib qo‘yilgan hodisa (event)lar sonini va HISTFILE tomonidan belgilangan
fayl tarix ro‘yxatini saqlaydi.

1-jadval Tarix o‘zgaruvchilari

O’zgaruvchi Boshlang’ich holat Funksiyasi
HISTSIZE 500 hodisalar Bitta seans davomida eng
ko‘pi bilan saqlanadigan
hodisalar soni

HISTFILE ~/.bash_history Tarix fayli joylashgan

joyi

HISTFILESIZE 500 hodisalar Seanslar orasida eng ko‘pi

bilan saqlanadigan
hodisalar soni

Bourne Again Shell har bir komanda qatori uchun ketma-ket hodisa raqami
(event number)ni belgilaydi. Siz bu hodisa raqamini bash qator qismi sifatida
PS1da \!ni kiritish orqali ekranga chiqarishingiz mumkin. Bu qismdagi misollar
komanda harakatini ko‘rsatib berishga yordam berayotgan raqamlangan qatorlarni
ko‘rsatadi.
Tarix ro‘yxatidagi oxirgi 100ta hodisani ochish uchun quyidagi komandani
qo‘lda kiriting yoki ~/.bash_profile ga joylashtiring:
$HISTSIZE=100
Quyidagi komanda bashga seanslar orasidagi oxirgi 100ta hodisani saqlashni
buyuradi:
$ HISTFILESIZE=100
HISTFILESIZEni o‘rnatganingizdan so‘ng siz chiqib ketib yana kirishingiz
mumkin va oldingi seansdagi oxirgi 100ta hodisa ham sizning tarix ro‘yxatingizda
paydo bo‘ladi.
Tarix ro‘yxatida hodisalarni ko‘rish uchun history komandasini bering.

73
 III. NAZARIY MATERIALLAR

Hodisalar ro‘yxatida eng eski hodisa ro‘yxat eng yuqorisidan boshlab tartiblangan.
Quyidagi tarix ro‘yxati bash qatorini tarix hodisasi raqami bilan ko‘rsatadigan qilib
o‘zgartirishi mumkin komandani o‘z ichiga oladi. Tarix ro‘yxatidagi oxirgi hodisa
ro‘yxatni ochib bergan history komandasidir.
32 $ history | tail
23 PS1="\! bash$ "
24 ls -l
25 cat temp
26 rm temp
27 vim memo
28 lpr memo
29 vim memo
30 lpr memo
31 rm memo
32 history | tail
Qancha ko‘p buyruqlarni ishga tushirsangiz, shuncha tarix ro‘yxati kengayib
boradi.

4.4. Buyruqlarni qayta ishga tushurish va tahrirlash

14
Siz tarix ro‘yhatidagi har qanday hodisani qayta bajarishingiz mumkin. Bu
funksiya vaqtni, kuchni tejashi mumkin. Agarda uzun buyruqlarni tez, oson va aniq
qayta kiritish imkoni bo‘lmaganda edi, buyruqlar qatorini boshidan oxirigacha
ko‘rib chiqishga to‘g‘ri kelgan bo‘lardi. Siz buyruqlarni eslashingiz,
modifikatsiyalshingiz va qayta ishga tushurishni 3 usuli bor: FC dan foydalanish
mumkin; buyruqni undov nuqtasi; yoki hodisalarni bajarishda va tahrirlashda vi
yoki emacs muharriridek ishlovchi Readline kutubxonasi.

Fc: ko’rsatishlar, tahrirlash va buyruqlarni qayta ishlatish

Fc(to‘g‘rilash buyrug‘i) o‘rnatilgan buyrug‘i tarix ro‘yhatini ko‘rsatish va

tahrirlash va buyruqlarni qayta ishga tushurish uchun ishlatiladi. Bu buyruq
buyrualar qatori redaktorlarinining ko‘p funksiyalarini o‘zida jamlagan.

14
A Practical Guide to Fedora and Red Hat Enterprise Linux, fifth
edition, Mark G. Sobell, U.S. Corporate and Government Sales, pages
318-319.

74
 III. NAZARIY MATERIALLAR

Tarix ro’yhatini ko’rish

Fc buyrug‘ini –l qo‘shimchasi bilan ishga tushurish oldin yozilgan

buyruqlarni ko‘rish imkonini beradi. Hech qanday qo‘shimchasiz bu buyruq oxirgi
16 buyruqni chiqaradi:

$ fc -l
1024 cd
1025 view calendar
1026 vim letter.adams01
1027 aspell -c letter.adams01
1028 vim letter.adams01
1029 lpr letter.adams01
1030 cd ../memos
1031 ls
1032 rm *0405
1033 fc -l
1034 cd
1035 whereis aspell
1036 man aspell
1037 cd /usr/share/doc/*aspell*
1038 pwd
1039 ls
1040 ls man-html

fc –l qo‘shimchasi bilan nol, bir yoki ikki qiymatlarini olishi mumkin.

Argumentlar tarix ro‘yhatidagi qismni ko‘rsatadi:

fc –l [first [last]]

fc buyruqlartarix ro‘yxhati oxirgi hodisadan boshlab birinchisigacha tuziladi.

Argument hosida raqami, buyruqlar qatori brinchi bir necha simvoli yoki manfiy
son bo‘lishi mumkin. Keying buyruq 1030 dan 1035 gacha bo‘lgan hosidalarni
ko‘rsatadi:

$ fc -l 1030 1035
1030 cd ../memos
1031 ls
1032 rm *0405
1033 fc -l

75
 III. NAZARIY MATERIALLAR

1034 cd
1035 whereis aspell

Keyingi buyruq whereis bilan boshlanuvchi eng oxirgi hodisani hisoblab

chiqaradi:

$ fc -l view whereis
1025 view calendar
1026 vim letter.adams01
1027 aspell -c letter.adams01
1028 vim letter.adams01
1029 lpr letter.adams01
1030 cd ../memos
1031 ls
1032 rm *0405
1033 fc -l
1034 cd
1035 whereis aspell
Ro‘yhatdan bitta buyruqni tanlash uchun birinchi va ikkinchi argumentga
bitta identifikatordan foydalaniladi. Keyingi ro‘yhatlar 1027 hodisa buyruqlati:

$ fc -l 1027 1027
1027 aspell -c letter.adams01

Nazorat savollari

1. Quyidagi kutilmagan natijani tushuntirib bering:

$ whereis date
date: /bin/date ...
$ echo $PATH
.:/usr/local/bin:/usr/bin:/bin
$ cat > date
echo "This is my own version of date."
$ date
Sat May 24 11:45:49 PDT 2008
2. Quyidagi komandani hosil qildingiz deb hisoblaylik:
$ person=jenny
Quyidagi komandalarning natijasini ko‘rsating:

76
 III. NAZARIY MATERIALLAR

a. echo $person
b. echo '$person'
c. echo "$person"

3. Quyidagi shell skripti sizning home direktoriyangizdagi journal-file nomli

fayliga kirishlar qo‘shadi. Bu script telefondagi so‘zlashuvlar va uchrashuvlarni
kuzatishga yordam beradi.
$ cat journal
# journal: add journal entries to the file
# $HOME/journal-file
file=$HOME/journal-file
date >> $file
echo -n "Enter name of person or group: "
read name
echo "$name" >> $file
echo >> $file
cat >> $file
echo "----------------------------------------------------" >> $file
echo >> $file
a. Skriptni ishga tushira olishingiz uchun nima qilish kerak?
b. Terminalga kiruvchi ma‘lumotlar kiritilganda nega birinchi
marta read builtin skriptidan, ikkinchi marta esa cat utilitasidan
foydalaniladi?
4. Bajarilayotgan shell nomini chiqarib beruvchi shell skriptini yozing.
5. Quyidagi shell skript harakatini tushuntiring:

$ cat quote_demo
twoliner="This is line 1.
This is line 2."
echo "$twoliner"
echo $twoliner
a. Har bir echo komandasi nechta argumentni chop qiladi?
Tushuntiring.
b. IFSshell o‘zgaruvchisini shunday qilib qayta aniqlangki,
ikkinchi echoning natijasi birinchisiniki bilan bir-xil bo‘lsin.

Foydalanilgan adabiyotlar.

77
 III. NAZARIY MATERIALLAR

1. A Practical Guide to Fedora and Red Hat Enterprise Linux, fifth edition, Mark
G. Sobell, U.S. Corporate and Government Sales.
2. A-Practical-Guide-to-Linux-Commands-Editors-and-Shell-Programming-2nd-
Edition.
3. A Practical Guide to Linux Commands, Editors, and Shell Programming,
second edition.
4. http://opensource.com
5. http://distrowatch.com
6. http://fedora.com
7. http://ubuntu.com
8. http://debian.com
9. http://www.wikipedia.org
10. http://www.intuit.ru

78
 III. NAZARIY MATERIALLAR

5- mavzu: Tarmoqni sozlash. NFS fayl tizimi.

Reja:

5.1. Lokal tarmoqni sozlash.

5.2. NFS fayl tizimi.
5.3. Samba fayl tizmi.

Kalit so'zlar: hisoblash tarmog'i, hub, switch, tarmoq qurilmalari, nfs ,

samba serverlari.

5.1. Lokal tarmoqni sozlash.

15
Lokal hisoblash tarmog'i kompyuterlarni bir bir joyga to'plagan holda
ularning o'rtasida ma'lumot almashishini, ularni bir chop etish qurilmasiga
ulanishini va internetg a ulanishini ta'minlab beradi. Biz ushbu mavzuda Lokal
hisoblash tarmoqni sozlashni ikki aspektini ko'rib chiqamiz: qurilmalarni sozlash
va dasturiy ta'minotni sozlash.
Qurilmalarni sozlash. Har bir tizimda yoki lokal hisoblash tarmog'ining
uzellarida tarmoq platalaridan iborat bo'ladi NIC (network interface card). Har bir
tarmoq platalari tarmoqqa kabel yoki simsiz ulanish vositasida ulanadi, ikkala
holatda ham har bir tizim markaziy hub ga ulanadi. Agar tarmoq, masalan
internetga ulangan bo'lsa, unga router yoki gateway kerak bo'ladi.
Kopmyuterlarni ulash. Hozirgi kunda lokal hisoblash tarmog'i bazasidagi
zamonaviy ethernet tarmoqlari, kompyuterlar yoki markaziy uzel bilan ulanishga
ega. Uzellar ikki xil ko'rinishda bo'ladi: passiv (hub) va kamutativ (switch). Passiv
ulanishda (hub) barcha tizimni birgalikda ulab, barcha tizim uchun ma'lumot
uzatish tezligi bir xil bo'ladi. Switch orqali ulanganda har bir tizimning o'zining
routeri ma'lumot uzatish qobilyatiga qarab moslashadi. Quyuda oddiy 4 ta
kompyuterning bitta hub orqali ulanishi ko'rsatilgan (5.1-rasm). Ushbu ulanish
passiv holatda ulangan.

15
A Practical Guide to Fedora and Red Hat Enterprise Linux, fifth edition, Mark G. Sobell,
U.S. Corporate and Government Sales, pages 595-601.

79
 III. NAZARIY MATERIALLAR

5.1-rasm.
Tizimni sozlash. Apparat ta'minotni sozlab bo'lgandan keyin, har bir tizim
tarmoqqa ulangan tarmoq adapteri haqida ma'lumotga ega bo'lgan holda sozlanishi
kerak. Odatiy holda Fedora OT tarmoq menegerini, tarmoq adapterlari haqida
ma'lumot olish uchun ishlatadi.
Tarmoq adapterni haqida, tizim quyidagi ma'lumotlarni bilishi kerak:
 tarmoq IP addresi;
 tarmoq maskasi, IP address uchun;
 asosiy marshutizator IP addressi;
 DNS tizimi IP addresslari;
 Tizimning tarmiqdagi nomi hostname;

Tarmoq menegeri appleti. Fedora OT da tarmoq menegeri appleti

ishchi oynaning panelida o'ng yuqori qismida joylashgan bo'ladi (5.2-rasm).

5.2-rasm.

80
 III. NAZARIY MATERIALLAR

Tarmoq menegeri appletini ustiga ikki marta bosish orqali tarmoq menegeri
menyu oynasi ochiladi, ushbu menyuda tarmoqni yoki simsiz tarmoqni
yoqib/o'chirib qo'yish mumkin.
Tarmoq menegeri appletini menyusidagi edit connection oynasini
tanlab ikki marta bosish orqali the network connections window oynasi
ochiladi (5.3-rasm). Alternativ tarzda terminal oynasida nm-connection-
editor komandasini terish ochmoqchi bo'lgan oynamizni chaqirib olishimiz
mumkin.

5.3-rasm.

Tarmoqqa ulanish oynasida simli, simsiz va boshqa tarmoq ulanishlarni

sozlash imkoniyatini beruvchi ilova mavjud.
Tizim yangi tarmoq qurilmasini indentifikatsiya qlib, sozlashlarni amalga
oshirgandan keyin, ushbu oynada tarmoqning sozlanmalarini o'zgartirish mumkin
bo'ladi. O'zimizning tarmoq qurilmamizni sozlanmalarini o'zgartirish uchun edit
oynasini belgilaymiz (4-rasm). nm-connection-editor komandasi edit oynasini
ochib beradi. IPv4 sozlanma oynasida DHCP orqali avtanom tarzda IP sozlash
yoki o'zimiz tomondan ma'lum bor oralqidagi IP addres sozlanmalarni amalga
oshirgan holda ulanishni tanlash mumkin .

81
 III. NAZARIY MATERIALLAR

5.4-rasm.

5.2. NFS fayl tizimi.

16
NFS (Network file system) - tarmoq fayl tizimi protokoli Sun
Microsystems tomonidan yaratilgan Unix ning standart protokoli bo'lib,
serverlarning klient tomonidan belgilangan ma'lumotlarni taqsimlashga qaratilgan.
NFS tizmi Unix, Dos, Windows, VMS, Linux va boshqa bir qator tizimlarda
ishlaydi. Fayllarning fizik jihatdan qayerda joylashgani NFS ning
foydalanuvchisiga hech qanday ta'sir qilmaydi. Quyida NFS tizimida, klient va
server o'rtasida potok almashish jarayoni keltirilgan (5.5-rasm).

16
A Practical Guide to Fedora and Red Hat Enterprise Linux, fifth edition, Mark G. Sobell,
U.S. Corporate and Government Sales, pages 727-741.

82
 III. NAZARIY MATERIALLAR

5.5-rasm.

NFS klient qismini sozlash. Bunda biz NFS ning klient qismini o'rnatib,
ajratilgan katalog ierarxiyasini montirlaymiz. Dastlab quyidagi paketlarni o'rnatib
olishimiz kerak bo'ladi.
 nfs-utils
 system-config-nfs

RHEL tizimida fayllarni ishonchli himoyalash uchun portmap utilitasi kerak

bo'ladi. Fedorada bu funksiyasni rpcbind utilitasi bajaradi.
Ajratilgan katalog ierarxiyasini montirlash. Ajratilgan kataloglar
ierarxiyasini montirlashda quyida misol tarzda tushintirib o'tamiz. Bizga /home
katalogni /speedy.home ga, /export/progs katalogni /apps ga va /export/oracle
katalogini /oracle kataloglariga montirlashimiz talab etilsin. Birinchi navbatda
ushbu kataloglarni yaratib olamiz. Katalog yaratish komandasi mkdir foydalanib
katalog yaratib olamiz.
#mkdir /speedy.home /apps /oracle

83
 III. NAZARIY MATERIALLAR

Biz har qanday katalogni export katalog ierarxiyasidan montirlashimiz

mumkin. Ushbu misolimizda speedy /export katalogini export qladi va
/export/progs va /export/oracle kataloglarini montirlaydi.
#mount speedy:/home /speedy.home
#mount -o ro,nosuid speedy:/export/progs /apps
#mount -o ro speedy:/export/oracle /oracle
Odatiy holatda kataloglar ierarxiyasi montirlashda o'qish-yozish (read-write)
huquqi bilan montirlaydi. Birinchi qatordagi keltirilgan komandada speedy
/homekatalog ierarxiyasini lokal katalog /speedy.homega montirlaydi. Ikkinchi va
uchinchi qatorda keltirilgan komandada -o ro funksiyasi faqat o'qish (readonly)
huquqi bilan montirlaydi. nosuid funksiyasi bajariladigan (executable) huquqi
bilan montirlab beradi.
Kataloglar ierarxiyasini montirlash. Montirlash nuqtasini yaratishda
mount utilitasidan foydalanadi. Shuning bilan birgalikda mount komandasi bilan
birga qo'shimcha ishaltiladigan qo'shimcha komandalar ham ishlatiladiladi.
NFS ni server qismini sozlash. Birinchi mavbatda NFS server qismini
o'rnatib olishimiz kerak bo'ladi. O'rnatish uchun quyidagilarni ketma-ket bajarib
boramiz.
Quyidagi paketlarni o'rnatib olamiz.
 nfs-utils
 system-config- nfs

Tizim ko'pfoydalanuvchili rejimga o'tganida NFS chaqirib ishaltish uchun

chkconfig ni ishga tushirib qo'yishimiz kerak.
# /sbin/chkconfig nfs on
NFS ni ishga tushirish:
# /sbin/service nfs star
NFS serverini system-config-nfs komandasi yordamida sozlash. NFS
serveri sozlanmalari oynasini ochish uchun system-config-nfs komandasini
bajargan holda yoki asosiy menyudan System/Administration/Server settings/NFS
ni tanlab ochish mumkin (5.6-rasm).

84
 III. NAZARIY MATERIALLAR

5.6-rasm.
Ushbu oyna orqali NFS serveridagi barcha sozlanmalarni sozlash hamda
/etc/export faylini generatsiya qlish mumkin. system-config-nfs utilitasi NFS orqali
qaysi kataloglar umumiy va qaysilarini umumiy foydalanishga qo'yish kerakligini
ta'minlab beradi. Har bir export ierarxiyasi resurs deb ataladi. Resurslarni umumiy
foydalanishga qo'yish uchun qurilmalar panelida Add tugmasini bosib resursni
ko'rsatib o'tamiz. Agar resursni o'zgartirmoqchi bo'lsak, o'zgartirilmoqchi bo'lgan
resurs tanlanib qurilmalar panelidan Properties tugmasini bosib o'zgartiramiz.
NFS ning resurslar oynasi uchta qismdan iborat. Asosiy, umumiy va
foydalanuvchilar ruxsatidan iborat (5.7-rasm). Asosiy oynada umumiy
foydalanishga qo'yilishi kerak bo'lgan resurs ildiz katalogi ko'rsatiladi, undan keyin
foydalanishi mimkin bo'lgan foydalanuvchilar host nomi yoki IP adresi yoziladi va
umumiy foydalanishga qo'yilgan resursga nisbatan qanday huquq borligi
ko'rsatiladi.

5.7-rasm.

/etc/exports: eksport qlinuvchi kataloglar ierarxiyasi. /etc/exports faylida NFS

klient tomonidan montirlandigan kataloglar ierarxiyasi ro'yhati keltiriladi, bu fayl
NFS serverini sozlashni amalga oshiradigan yagona fayl hisoblanadi. Export fayli

85
 III. NAZARIY MATERIALLAR

quyidagi aspektlarni nazorat qladi:

 qaysi klient serverdagi fayllarga murojat qlishi mumkinligi;
 serverdagi qaysi katalog ierarxiyasiga, har bir klient murojat qlishi
mumkinligi;
 qanday holatda har bir klient har bir katalog ierarxiyasiga murojat qlishi
mumkinligi;
 qanday tarzda foydalanuvchilarning nomi serverda tasvirlanishi;
 NFS ning boshqa parametrlari;

Quyida har bir qatorning export faylida ko'rinishi tasvirlangan.

export-point client1 (option )[client2 (option)...]
export-point da export qlinayotgan katalog ierarxiyasi ildiz katalogi yo'li
ko'rsatiladi, client -n da bir yoki bir nechta yoki bir qancha klientlarning nomi yoki
IP addresi keltiriladi, ular bo'sh joy (spaces) bilan ajratilib ko'rsatiladi. system-
config-nfs komandasi yordamida ham export qlinadigan kataloglar ierarxiyasini
taxrirlash mumkin. Quyidagi misolda exports faylda, grapening /home katalogi
ichidagi faylga nisbatan o'qish yozish (read and write) huquqi berilganligi, speedy
ga faqat o'qish (readonly) huquqi berilganligi ifodalangan.
# cat /etc/exports
/home grape(rw,no_subtree_check)
/home speedy(ro,no_subtree_check)
Biz faylga nisbatan huquqni faqat tizimdagi bir foydalanuchiga IP adresini
ko'rsatgan holda ham oshirish mumkin.
# cat /etc/exports
/home grape(rw,sync) 192.168.0.22(rw,sync)

Umumiy qo'shimcha komandalar

auth_nlm (no_auth_nlm) or secure_locks (insecure_locks) - Serverdan
doimiy bo'ladigan cheklab qo'yish so'rovlarni autentifikatsiya qlishni talab etadi.
mountpoint - montirlangan kataloglarni export qlishga ruxsat beradi.
nohide (hide) - montirlanmagan katalogni ko'rinmaydigan qlib qo'yish.
ro (rw ) - kataloglarni faqat o'qishga ruxsat beradi.
secure (insecure) - root foydalanuvchisi ruxsatisiz katalog ierarxiyasini
montirlab bo'lmaydi.
subtree_check (no_subtree_check) - NFS serverga fayldan foydalanishga
so'rov bo'lganda, ushbu faylning export katalog ierarxiyasida mavjud yoki
mavjudmasligini tekshiradi.

86
 III. NAZARIY MATERIALLAR

no_root_squash - (по умолчанию) root foydalanuvchisi klient

kompyuterida serverdagi ajratilgan kataloglarga ruxsati bo'lmaydi.
exportfs: Exportga qo'yilgan kataloglar ierarxiyasga xizmat ko'rsatish.
exportfs utilitasi exportga qo'yilgan kataloglar ierarxiyasiga xizmat ko'rsatish
uchun mo'ljallangan. /etc/exports faylini o'zgartirmasdan, exportfs utilitasi
exportga qo'yilgan kataloglar ierarxiyasi ro'yhatiga katalog qo'shish yoki o'chirish
amallarini bajaradi. exportfs komandasi quyidagi ko'rinishda ifodalanadi.
/usr/sbin/exportfs [option] [client:dir ...]

5.3. Samba serveri.

Samba serveri. Samba serveri LinuxvaWindows
оperatsiоntizimlario'rtasidama`lumоtlarvaprinterlargabo'lganruxsatlarnibоshqarish
ni оsоnlashtiribberuvchidasturhisоblanadi.
Samba serverinio'rnatishuchunterminal
оynasigaquyidagikоmandaniteramizvao'rnatishnibоshlaymiz.
# sudo apt-get install samba samba-common system-config-samba python-glade2
gksu
ЎrnatilganSamba serveriningsоzlanmalar оynasini
оchamizvadatslabkisоzlanmalarniamalga оshiramiz.

Samba serverin iishga tushirishimizda fоydalanuvchi qayd yozuvi parоlini

kiritishimiz talab etadi.

87
 III. NAZARIY MATERIALLAR

Samba оynasi оchilgandan keyin, fоydalanishga beriladigan resursni

yaratamiz, uningu chun "plus" tugmasini bоsamiz va resurs jоylashgan katalоgni
ko'rsatamiz.

Shundan so'ng "Dоstup" оynasidan fоydalanuvchilarni belgillaymiz.

88
 III. NAZARIY MATERIALLAR

Agar yakka tartibda fоydalanuvchilarni belgilasak ular uchun parоl qo'yish

talab etiladi. Unging uchun "Nastrоyka" оynasiga o'tib, fоydalanuvchilar qayd
yozuvi оynasidan "izmenit " tugmasini bоsamiz va biz tanlagan fоydalanuvchi
uchun parоlni ko'rsatib o'tamiz.

Biz yuqоrida ketma ket tarzda Samba serverini sоzlab, undagi resurslarni
fоydalanishga ruxsatlarni ta`minladik. Ushbu sоzlanmadan keyin Windows ОTi
оrqali ushbu katalоg resurslaridan bemalоl fоydalanish mumkin. Windows ОTdan
Linux ОT IP adresini tergan hоlda ruxsat etilgan fayllarga murоjatlarni amalga
оshirish mumkin.

Nazorat savollari:
1. Klient/server modelini tushintirib bering.
2. World Wide Web bilan internetning farqi nimada.
3. Simsiz tarmoqning avzalikklari va kamchilikalarini keltiring.
4. B klassga ta'luqli IP addresslarning tarmoq maskani qanday bo'ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar.
1. A Practical Guide to Fedora and Red Hat Enterprise Linux, fifth edition,
Mark G. Sobell, U.S. Corporate and Government Sales.
2. A-Practical-Guide-to-Linux-Commands-Editors-and-Shell-Programming-
2nd-Edition.
3. A Practical Guide to Linux Commands, Editors, and Shell Programming,
second edition.
4. http://opensource.com
5. http://distrowatch.com
6. http://fedora.com
7. http://ubuntu.com

89
 III. NAZARIY MATERIALLAR

IV. BO`LIM
AMALIY MASHG`ULOT
MATERIALLARI

90
 IV. AMALIY MASHG'ULOT MATERIALLARI

IV. AMALIY MASHG'ULOT MATERIALLARI

1 – amaliy mashg'ulot. Linux Operatsion tizimni o'rnatish.

Ishdan maqsad: Linux OT ning, Fedora distributivini o'rnatish

ko'nikmalarini hosil qilish.
Tizimni yuklash. Fedorani yuklashdan oldin, o'rnatish yoki live rejimga
o'tish oynasi chiqishdan oldin, Linux hotiraga o'qilishi kerak. Ushbu jarayonga
minimal RAM uchun bir necha daqiqa sarflanadi. Tizim ishga tushirilayotgan
vaqtda, avtanom tarzda yuklanishi uchun 10 soniya kutib turiladi (1-rasm).

1-rasm
Agar biz tizimni Fedoraning Desktop Live Mediadan o'rnatmoqchi bo'lsak,
GNOME desktop menegerni o'rnatish lozim. Qachonki biz Fedoraning Desktop
Live Mediadan o'rnatganimizda avtanom tarzda liveuser nomi ostida
foydalanuvchi qayd yozuvini yaratgan holda tizimga kirib GNOME ishchi oynasi
ochiladi (2-rasm).

91
 IV. AMALIY MASHG'ULOT MATERIALLARI

2-rasm.
Agar biz Fedora KDE live Mediadan o'rnatmoqchi bo'lsak, KDE desktop
menegerini o'rnatishimiz kerak bo'ladi.
Tizimni qattiq diska o'rnatish. O'rnatish boshlanagan vaqtda Fedoraning
asosiy oynasi ochiladi va bunda hech qanday amal bajarilmadi, keyingi qadamga
o'tadi (3-rasm).

3-rasm.
Keyingi qadamda o'rnatilmoqchi bo'lgan tizimning tili tanlanadi. Tanlangan
til bir vaqtning o'zida soatlar oraligini sozlanmasini sozlab beradi (4-rasm).

92
 IV. AMALIY MASHG'ULOT MATERIALLARI

4-rasm.
Keyingi qadamda klaviatura tili tanlanadi (5-rasm).

5-rasm.
Fedorada tizimni har xil tipli saqlash qurilmalariga o'rnatish mumkin. Oddiy
saqlash qurilmasi yoki maxsus saqlash qurilmasiga o'rnatish mumkin (6-rasm).

93
 IV. AMALIY MASHG'ULOT MATERIALLARI

6-rasm.
Biz tizimni o'rnatishda oddiy saqlash qurilmasi-qattiq diskka
o'rnatamiz. Saqlash qurilmasini tanlashimizda, ishchi oynada barcha
qurilmalarning ro'yhati chiqadi (7-rasm).

7-rasm.
Har bir saqlash qurilmasi, alohida qatorlarda ko'rsatiladi. Agar biz bir nechta
saqlash qurilmasini tanlab ko'rsatsak, anaconda funksiyasi qaysi qurilmaga OT
o'rnatilishi va qaysi qurilmaga fayl tizimi qo'shilishini aniq ko'rsatishni talab etiladi
(8-rasm).

94
 IV. AMALIY MASHG'ULOT MATERIALLARI

8-rasm.
Yuqoridagi oynaning chap tomonida barcha saqlash qurilmalari joylashgan
bo'lsa, o'ng tomonda o'rtalishi kerak bo'lgan saqlash qurilmasi ro'yhati joylashgan.
Agar bizning kompyuterimizda oldin Fedora yoki Red Hat Linux OT o'rnatilgan
bo'lsa, tizimni yangilash taklif etiladi (9-rasm).

9-rasm.
Keyingi qadamda root foydalanuvchisi parollari kiritiladi va bu root
foydalanuvchisining tizimdagi o'rni juda muhim hisoblanadi, shuning uchun unga
qo'yiladigan parol esdan chiqmasligi lozim. Root foydalanuvchisi Windows OT
dagi administrator foydalanuvchisi bilan bir darajadai foydalanuvchi hisoblanadi.
Root foydalanuvchisi yordamida dasturlar paketi, tizimni yangilash va tizimga
hizmat ko'rsatish kabi amallar bajariladi (10-rasm).

95
 IV. AMALIY MASHG'ULOT MATERIALLARI

10-rasm.
Tizimni yuklovchi qismini sozlashda GRUB funksiyasidan foydalaniladi.
GRUB (Grand Unified Bootloader) - odatiy holatda tizimni yuklovchi funksiya
hisoblanadi (grub DOS, Windows kabi OT lar muhitida ishlamaydi) (11-rasm).

11-rasm.
Agar kopmyuterda boshqa OT lar bo'lmasa yoki ularni o'chirib tashlasak,
GRUB odatiy holatda o'rnatiladi. Agar kompyuterda boshqa OT lar o'rnatilgan
bo'lsa, Fedora avtanom tarzda ularni aniqlaydi va yuklanishini sozlaydi.
Barcha sozlanmalar amalga oshgandan keyin tizim qayta yuklanib,

96
 IV. AMALIY MASHG'ULOT MATERIALLARI

foydalanuvchilar qayd yozuvi sozlanadi. Shu bilan tizim ishga tayyor holatga
keladi (12-rasm).

12-rasm.

Tavsiya qilinadigan adabiyotlar

1. A Practical Guide to Fedora and Red Hat Enterprise Linux, fifth edition,
Mark G. Sobell, U.S. Corporate and Government Sales.
2. A-Practical-Guide-to-Linux-Commands-Editors-and-Shell-Programming-
2nd-Edition.
3. A Practical Guide to Linux Commands, Editors, and Shell Programming,
second edition.
4. http://opensource.com
5. http://distrowatch.com
6. http://fedora.com
7. http://ubuntu.com
8. http://debian.com
9. http://www.wikipedia.org
10.http://www.intuit.ru

97
 IV. AMALIY MASHG'ULOT MATERIALLARI

2 – amaliy mashg'ulot. Shell komanda qobig'ida ishlash.

Ishdan maqsad:Linux operasion tizimidaShellkomanda qobig'ida ishlashni

o'rganish va dastur yaratishdagi ko'nikmalarni hosil qilish.
 Amaliy tajriba ishini bajarishda zaruriy vositalar va axborot manbalari
ta'minoti:
 har bir tinglovchi uchun ishchi stansiya va ajratilgan kompyuter sinfi.
 linux operasion tizimi distributivi(ubuntu).
 ma'ruza materiallari.
Shellstandart komandalar interpritatori hisoblanadi. Shuning uchun standart
komandalar yordamida fayllar ustida amallar bajarish ushbu qobiqda bajariladi.
Linux dagi sosiy buyruqlar va ular tasnifi:
pwd- joriy holatda qaysi katalogda turganligimizni ko'rsatib beradi.
mkdir - yangi katalog yaratish.
rm -r - kataloglarni o'chirish.
cd /root/ - ko'rsatilgan katalogga o'tish.
touch - yangi fayl yaratish.
rm - faylni o'chirish.
cp - kopiya qilish.
cat - joriy faylni ko'rish.
chmod ugo+rwx abs - abs katalog uchun 777 huquqini beradi yani
yozish, o'zgartirish va o'chirish huquqini beradi.(-UGO - user group other,-
RWX - Read,Write , Execute)
Linux operasion tizimi kataloglari tasnifi:
/Dev - qurilmalar katalogi
/etc - sozlanmalar katalogi
/lib - tizim ma'lumotlari
/home - foydalanuvchilar ososiy katalogi
/usr - dasturlarni joylash katalogi
/var - dasturlar haqida ma'lumot saqlanadigan katalog
/temp -vaqtinchalik ma'lumot yoki yuklovchi fayl saqlanadigan katalog
/var/temp - vaqtinchalik dasturlarni yuklovchi fayl saqlanadigan katalog
/proc - OT ning fayl interfeysi joylashgan katalog

98
 IV. AMALIY MASHG'ULOT MATERIALLARI

/opt - huddi ''Program files''

/mnt - tarmoqning mount qilinadigan fayl sistemasi joylashgan katalogi
/boot - yuklovchi va Yadro joylashgan katalog
/sys - qurilma interfeysi katalogi
/srv - web sayt va FTP yuklanadigan katalog

Linuxmuxitida redaktorlar bilan ishlash:

 Linux operasion tizimida barcha fayllar matn muharirlari yordamida
yaratiladi. Bunda ularning imkoniyatlariga qarab turli redaktorlardan foydalaninsh
mumkin. Hozirgu kunda Linuxoperasion tizimida vi, vim, emacs, nano kabi
redaktorlardan ko'p foydalanib kelinmoqda,ulardan quyidagilarni tasnifi
keltirilgan.:
 vi (Visual Interface) —Bill Joy tomonidan 1976 yilda yaratilgan. Shu kungacha
ushbu redaktorning ko'plab klonlari yaratilgan. Shu kungacha ushbu redaktorning
ko‘plab klonlari yaratilgan bo‘lib, bular vi Linux — vim (Vi IMproved), Elvis va
nvi;
Emacs (Editor MACroS) — ushbu redaktor Richard Stallman(GNU loyihasi
asoschisi) tomonidan yaratilgan bo'lib, quyidagi klonlari mavjud: GNU Emacs va
XEmacs.
Linux matn muharirlariga pico (PIne COmposer), jed i mcedit (Midnight
Commander EDITor). Ular ham ko‘plab imkoniyatalarga ega hisoblanadi. Linux
bundan tashqari ko‘plab grafik matn muharirlariga quyidagilar kiradi: kate, gedit,
nedit, bluefish, jedit. Redaktor vim va GNU Emacs lar o‘zlarining grafik
ko‘rinishlarga ham ega.
• Nano- matn redaktorida yangi fayl yaratish uchun CTRL+T tugmalari
bosilib terminal ishga tushiriladi. Terminal oynasida quyidagi holatda fayllar
yaratiladi. -- nano fayl_nomi. Nano redaktorining buyuruqlari:
• CTRL+N — Keyinga qatorga o'tish;
• CTRL+P — Oldingi qatorga o'tish;
• CTRL+V — Keyingi oynaga o'tish;
• CTRL+Y — Oldingi oynaga o'tish.

Tavsiya qilinadigan adabiyotlar

1. A Practical Guide to Fedora and Red Hat Enterprise Linux, fifth edition,
Mark G. Sobell, U.S. Corporate and Government Sales.

99
 IV. AMALIY MASHG'ULOT MATERIALLARI

2. A-Practical-Guide-to-Linux-Commands-Editors-and-Shell-Programming-
2nd-Edition.
3. A Practical Guide to Linux Commands, Editors, and Shell Programming,
second edition.
4. http://opensource.com
5. http://distrowatch.com
6. http://fedora.com
7. http://ubuntu.com
8. http://debian.com
9. http://www.wikipedia.org
10.http://www.intuit.ru

100
 IV. AMALIY MASHG'ULOT MATERIALLARI

3 – amaliy mashg'ulot. Fayl va fayl tizimi bilan ishlash.

Ishdan maqsad: fdisk utilitasidan foydalangan holda disklarni bo'lish,

ajratish ko'nikmalariga ega bo'lish.

Fdisk – qattiq diskning bo‘limlarni boshqarish uchun foydalaniladigan tizim

utilitlar umumiy nomlanishi. Keng miqyosida foydalaniladi va deyarli barcha
operatsion tizimda mavjud, lekin ish faoliyati turlicha. Foydalanuvchining matnli
interfeysidan foydalaniladi.
Utilitning umumiy nomlanishi fdisk – ‗toza‘ diskda bo‘limlarni yaratish, shu
bilan birga mavjud bo‘limlarni o‘zgartirish. Shuni eslatib o‘tish kerakki, fdisk da
diskni qayta bo‘lish, eski bo‘limlarni o‘chirib yangisini yaratish deganidir bu esa
ma‘lumotlarni yo‘qotish demakdir.
Agarda sizda yaratilgan bo‘lim mavjud bo‘lsa u haqdagi ma‘lumotlarlarni
quyidagi buyruq orqali ko‘rish mumkin:
[root] # /sbin/fdisk -l /dev/sda

Fdisk bilan ishlashni boshlash uchun buyruq hamda argumentda zaruriy

diskni ko‘rsatilib o‘tilishi kerak:
[root] # fdisk /dev/sda

101
 IV. AMALIY MASHG'ULOT MATERIALLARI

Shundan so‘ng, fdisk menyusiga o‘tiladi

ruxsat etilgan buyruqlar ro‘yhatimi ‗m‘ ni yozish orqali chop qilish mumkin

Oldin bo‘limni yaratib olsak. Shuni eslatib o‘tish lozimki, navbatlilik

ahamiyatga ega bo‘lib, disk boshiga qanchalik yaqin bo‘lsa aylanish tezligiga
qarab shuncha katta tezlikka ega bo‘lamiz.

Keyin, yaratgan bo‘limlarimizni ekranda chop qilamiz, hammasi

102
 IV. AMALIY MASHG'ULOT MATERIALLARI

joyidagiligini bilish uchun.

Command (m for help): p

‗w‘ yozish orqali saqlab qo‘yamiz

Third extended file system (uchinchi kengaytirilgan fayl tizim versiyasi),

qisqa qilib ext3 yoki ext3fs – linux yadrosidagi operatsion tizimlarda ko‘pchilik
distributivlarida asosiy fayl tizimi sifatidagi jurnallashtirib boradigan fayl tizim.
Ext2 fayl tizimi asosini Stiven Tvidi yaratgan.
Ext2 ni ext3 dan asosiy farqi jurnallashtirilganiligi, ya‘ni ma‘lum bir
yozuvlarni saqlanadiki, kompyuter ish faoliyati paytidagi muvaffaqqiyatsizligidagi
fayl tizimni qayta tiklash imkoni mavjud.
Kompyuterlardagi operatsion tizimlarda mkfs aniq bir fayl tizimdagi
saqlovchi qurilmani formatlashtirishda ishlatiladigan buyruqdir. Buyruq UNIX
hamda UNIX-sifat operatsion tizimlarning bo‘lagi hisoblanadi. UNIX saqlovchi
qurilmalar o‘rnatilish va unga ruxsatni operatsion tizim ierarxik strukturasi orqali
berilishidan oldin formatlangan bo‘lishi lozim.
Yangi qattiq diskni formatlashda Lunixda mkfsdan foydalaniladi:
[root] # mkfs.ext3 /dev/sda3

Mount – UNIX-sifat operatsion tizimlarda buyruqlar satridagi utilita. Fayl

tizimga bog‘lashda foydalaniladi.
mount /dev/cdrom /mnt/cdrom

Agarda /mnt/cdrom katalog mavjud bo‘lsa, unga /dev/cdrom qurilma bog‘lanadi.

Nog‘lanish boshlangandan so‘ng toki fayl tizimidan bog‘lanish tugamaguncha
/mnt/cdrom katalogida /dev/cdrom qurilma katalog ifodalanib turadi, /mnt/cdrom
dagi fayllar va katalogostilar hammasi bog‘lanish tugamaguncha /dev/cdrom da
saqlanadi lekin ruxsat mavjud bo‘lmaydi.
/media katalog ichida katalog yaratamiz
[root] # mkdir /media/newdisk

Mount buyrug‘I orqali yaratilgan diskka yana bog‘lanishni amalga oshiramiz

[root] # mount /dev/sda3 /media/newdisk

Endi disk ishga va buyruqlarni bajarishga tayyor.

103
 IV. AMALIY MASHG'ULOT MATERIALLARI

Tavsiya qilinadigan adabiyotlar

1. A Practical Guide to Fedora and Red Hat Enterprise Linux, fifth edition,
Mark G. Sobell, U.S. Corporate and Government Sales.
2. A-Practical-Guide-to-Linux-Commands-Editors-and-Shell-Programming-
2nd-Edition.
3. A Practical Guide to Linux Commands, Editors, and Shell Programming,
second edition.
4. http://opensource.com
5. http://distrowatch.com
6. http://fedora.com
7. http://ubuntu.com
8. http://debian.com
9. http://www.wikipedia.org
10. http://www.intuit.ru

104
 IV. AMALIY MASHG'ULOT MATERIALLARI

4 – amaliy mashg'ulot. Shell interpretatorida ishlash.

Ishdan maqsad: shell interpretatoridagi asosiy komandalar bilan tanishish,

va buyruqlar qobig‘ida skriptlar yozish to‘g‘risida bilim va ko‘nikmalar hosil
qilish.

Shell skript – bu operatsion tizim buyruq qobig‘i (shell) uchun

interpretatsiya qiluvchi dasturdir. Bu dastur matn ko‘rinishida mavjud va
bajarilishdan oldin alohida kompilyatsiya qilishni talab etmaydi. Kelishuvga ko‘ra
skriptni birinchi qatori aniq interpretatorning bajarilishi shart bo‘lgan yoriqnomasi
hisoblanadi. Umuman aytganda, Unix operatsion tizimida skriptlar aynan
buyruqlar qobig‘ida yozilishi shart emas, balki interpretator qo‘llab-quvvatlovchi
barcha tilde yozish mumkin (masalan, Perl yoki Python).

Skriptlar albatta #! /bin/sh bilan boshlanishi kerak. Quyida sodda misol

keltirilgan. Shell-skript Hello World:
#! /bin/sh
echo ―Hello World‖

Agarda bu matnni joriy direktoriyaga hello.sh fayl qilib saqlasak, uni 2 usul
bilan ishlatish mumkin:

$ sh hello.sh – bu holatda sh (aynan shellni) buyrug‘ini ishga tushurib, uni

argument sifatida script fayl nomini beramiz.
$chmod +x hello.sh; ./hello.sh – bu holatda 2 buyruq bajariladi:
avvalambor skript faylga bajarilishga ruxsat beriladi, keyin faylning o‘zi va
buyruqlar bajarilayotgan buyruqlar qobig‘i ishga tushuriladi, so‘ng fayl boshi
tahlillanadi. Agar bu kompilyatsiyalangan dastur bo‘lsa, birinchi baytlarida
kompilyatsiyalangan fayl formatini identifikatsiyalaovchi sehrli raqamni o‘zida
saqlaydi – bu holda shell boshqaruvni mos formatga to‘g‘ri keluvchi dastur
yuklovchisiga beradi. Agarda bu skript bo‘lib o‘zida shebang-qatorni(#! simvollari
bilan boshlanuvchi) saqlasa, unda uning tarkibi quyidagi qatorda ko‘rsatilgan yo‘l
dasturga beriladi (bu holda: /bin/sh). Aks holda dastur buyruq qobig‘i skript
hisoblanib, o‘zi tomonidan bajariladi.
Izoh 1: $ - konsolni operatsion tizimga taklifi. Bu buyruqni konsolda
bajarish lozimligini anglatadi ($ belgisi bo‘lmaganda).
Izoh 2: Linux muhitida dastur qobig‘i – bash (Bourne Again Shell).

105
 IV. AMALIY MASHG'ULOT MATERIALLARI

Kommentariylar # simvoli bilan boshlanadi. O‘zgaruvchilar qiymati

quyidagicha beriladi:
Var1=value

Var1 – o‘zgaruvchi, value - o‘zgaruvchi qiymati. Keyinchalik bu

o‘zgaruvchini $ belgisi bilan ishlatish zarur ($var1). O‘zgaruvchini olishning
boshqa yo‘llari ham mavjud:
${var1}text - $var1 o‘zgaruvchini matndan(text) ajratib oladi;
${var1:=var2} – agarda $var1 o‘zgaruvchi aniqlanmagan bo‘lsa, unda $var2
qiymat o‘zlashtiriladi;
${var1:=-var2} – agarda $var1 aniqlanmagan bo‘lsa, unda $var2 qiymat
chiqariladi($var1 o‘zlashtirilmay qoladi).

Sodda skriptga misol:

#! /bin/sh
#script 1
Var1=text1
Var2=text2
echo ${var1}klm # text1klm chiqaradi
echo ${var1:=$var2} # text1 chiqaradi
echo ${var4:=$var2} # text2 chiqaradi
echo $ {var4:-$var1} # text2 chiqaradi

sh da foydalaniluvchi ba‘zi o‘zgaruvchilar:

$$ - joriy shell pid I;

$! – fon rejimidagi oxirgi jarayon pidi;
$? – oxirgi jarayon qaytarish kodi;
$x – x-bu yerda raqam: parameter, skriptga berilgan($0 – oxirgi ishga
tushurilgan skript).

Shell-skript Bourne Shell va uning variantlari uchun buyruqlar operatsion

tizim konsoli buyruqlari bilan bir xil. man buyrug‘i har qanday buyruq uchun
yo‘riqnoma olish imkonini beradi. $ man sh buyrug‘i Shell sintaksisining o‘zini
o‘rganishga imkon beradi. Shell ning muhim operatorlariga chiqishni qayta
yo‘naltirish(>) va kirishni qayta yo‘naltirish(<), yana bir dastur qayta chiqish
yo‘naltirishini boshqa kirishga yo‘naltiruvchi pipe konveyer(|) kiradi.

106
 IV. AMALIY MASHG'ULOT MATERIALLARI

Shellda nuqta – bu joriy direktoriya uchun psevdonim hisoblanadi. Boshqa

psevdonimlarga misol qilib .. – bir sath yuqori direktoriya va ~ - uy direktoriyasini
keltirish mumkin. Buyruqlar va dasturlar har biri o‘ziga xos ravishda
interpretatsiyalanuvchi satrli argumentlarni qabul qiladi. Umuman bu argumentlar
3 xil bo‘lishi mumkin:

- sodda qiymat (sonlar, satrlar), masalan, $ echo ―Hello World‖ da

―Hello World‖ - bu oddiy satr.
- yo‘llar, masalan $ cat hello.txt hello.txt – bu joriy direktoriya fayliga yo‘l.
to‘liq yo‘l quyidagi ko‘rinishida bo‘lishi mumkin: /home/user/hello.txt
Kalit-argumentlar: - yoki -- dan boshlanib, masalan, $ wc –l file.txt buyrug‘i file.txt
dagi qatorlar sonini hisoblaydi. --help kaliti ko‘pchilik buyruqlar to‘g‘risida
qisqacha ma‘lumot olishga imkon beradi.

Sodda script yozish uchun quyidagi ketma-ketlik bajarishimiz lozim:

1. Linux buyruqlar qatorida bo‘sh fayl (uni masalan firstscript deb nomlaymiz)
yaratamiz va uni redaktor orqali ochamiz (vi,emacs,gedit va b.)
2. Redaktordan hosil qilingan faylni saqlagan holda chiqamiz
3. Skriptimizni bajrilishi uchun quyidagi komandani bajaramiz:
chmod +x firstscript
4. Quyidagi komanda orqali hosil qilingan skriptni ishga tushuramiz:
./firstscript

Skriptda parametrlar quyidagicha beriladi:

/home/shurup/script1 value1 value2 value3

value1, value2, value3 – script parametrlari

Bourne Shellda shartlar ham yaratish mumkin:

if [shart]
then bajarilishdagi harakat
else bajarilimagandagi harakat
fi

Foydalanilishga misol:

#! /bin/sh

107
 IV. AMALIY MASHG'ULOT MATERIALLARI

#script 3
if [$1 == $2]
then echo ―$1 teng $2‖
else echo ―$1 teng emas $2‖
fi
$chmod +x hello.sh;
./hello.sh

sh da sikl quyidagicha yaratiladi:

while buyruq1
do
harakat1
done

harakat1 buyruq1 oxirigacha bajarilguncha bajariladi.

Misol:

#! /bin/sh
#script 4
while :
do
echo test
done

O‘zgaruvchining qiymatiga qarab bajariluvchi harakat o‘zgaruvchi sodda

dasturga misol:

#!/bin/sh
#script 6
echo "1)startx 2)reboot 3)shutdown 4)halt" #raqamni tanlash uchun taklif
read main #tanlovni o‘qib olish
case $main in #tanlovga ko‘ra harakatni amalga oshiramiz
1) startx;;
2) reboot;;
3) shutdown now;;
4) halt;;
*) echo "error #1: raqam noto‘g‘ri tanlangan"

108
 IV. AMALIY MASHG'ULOT MATERIALLARI

echo "Qayta urinib ko‘ring";;

#agarda boshqa raqamlar yoki simvollar kiritilganda xatolik xabari
esac

Adabiyotlar ro`yxati
1. A Practical Guide to Fedora and Red Hat Enterprise Linux, fifth edition,
Mark G. Sobell, U.S. Corporate and Government Sales.
2. A-Practical-Guide-to-Linux-Commands-Editors-and-Shell-Programming-
2nd-Edition.
3. A Practical Guide to Linux Commands, Editors, and Shell Programming,
second edition.
4. http://opensource.com
5. http://distrowatch.com
6. http://fedora.com
7. http://ubuntu.com
8. http://debian.com
9. http://www.wikipedia.org
10. http://www.intuit.ru

109
 IV. AMALIY MASHG'ULOT MATERIALLARI

5 – amaliy mashg'ulot. Linuxda TCP/IP prоtоkоllari. Tarmоqni sоzlash.

Ishdan maqsad: Kоmpyuterning nоmini o'rnatish (hostname), tarmоq

interfeysini, NFS va Samba serverini sоzlashni o'rganish.

Ishni bajarish tartibi:

1. Kоmp yuter nоmini o'rnatishda birinchi navbatda ushbu kоmp yuterning
hоzirgi hоlatdagi nоmini bilish kerak bo'ldai. Buning uchun terminal оynasida
#hostname kоmandasini teramiz.
#hostname
User@Virtualbox
a) root fоydalanuvchi nоmi оstida redaktоr оrqali "/etc/hostname"
direktоriyada turgan faylni оchib hostname parametrini o'zgartiramiz.
Masalan:
---.example.uz
b) Sistemani qayta yuklimiz.
#reboot
c) kоmp yuter nоmini aniqlоvchi kоmandani teramiz
#hostname
user.examle.uz
2) O'zimizning kоmp yuterimizni bоshqa tarmоqqa ulanish imkоniyatini
o'rnatish.
Stsenariy: Bоringki bizda ikkita har xil tarmоq bоr, 192.168.0.0/24 va
192.168.1.0/24. Bizning tizim 192.168.0.0/24 dagi tarmоqda. Rоuter
192.168.0.254 va 192.168.1.254 adreslarga ega. Bizning tizim 192.168.1.0/24
tarmоqqa ulanishi uchun quyidagilarni bajaramiz.
Tarmоq sоzlanmalarini sоzlash uchun sudo vi(vim,nano)
/etc/network/interfaces faylga kirib quyidagi sоzlanmalarni sоzlaymiz.
iface eth0 inet static
address 192.168.0.10
netmask 255.255.255.0
gateway 192.168.0.254

Fayli saqlab chiqamiz va tarmоqni qayta yuklaymiz.

$sudo /etc/init.d/networking restart
Yangi sоzlangan marshrutizatоrni ishlash hоlatini tekshirib ko'rish uchun
quyidagi kоmandani kiritamiz.
$ ping 192.168.0.254

110
 IV. AMALIY MASHG'ULOT MATERIALLARI

$route -n
$host user.example.uz
3) NFS ni sоzlash. NFS (Network File System) - bu tarmоq fayl tizimi
bo'lib,fоydalanuvchilarga tarmоqdagi ajratilgan kоmp yuterlardagi katalоg va
fayllarga(fayl va katalоglar lоkal bo'lgan hоlda) murоjatni ta`minlab beradi. NFS -
bu klient-serverli ilоva hisоblanadi. Tarmоq fоydalanuvchilari NFS ni ishlatish
uchun NFS-server-klientni o'rnatish kerak.
NFS- serverni sоzlash va o'rnatish
a) NFS - server qismini o'rnatish uchun quyidagi kоmandani teramiz
terminalga:
$sudo apt-get install nfs-kernel-server nfs-common portmap
b) Keyingi qadamda Қaysi direktоriyalarni umumiy fоydalanish uchun va
kimlar fоadylanishini sоzlaymiz. Buning uchun /etc/exports faylga murоjat
qilamiz va faylning ichiga quyidagi kоmandani ishlatamiz.
$sudo nano /etc/export
Masalan: Serverda turgan katalоgni o'qish va yozish huquqi bilan birga
fоydalanuvchilarning IP(192.168.0.1-192.168.0.255) adresini kiritib o'tamiz.
Bizning misоlimizda katalоg nоmi /home/data.
/data 192.168.0.1/24 (rw,no_root_squash, async)
Ҳususiyatlar:
ro- faqat o'qish ruxsatini beradi.
rw - o'qish bilan birga yozish huquqini beradi.
no_root_squash - (pо umоlchaniyu) root fоydalanuvchi klient kоmp yuterida
serverdagi ajratilayotgan direktоriyaga ruxsati bo'lmaydi.
noaccess - ko'rsatilgan direktоriyaga ruxsat berilmaydi fоydalanishga.
Endi nfs-kernel-server ni qayta yuklaymiz.
$sudo /etc/init.d/nfs-kernel-server restart
Shundan keyin /etc/exports faylidagi nimanidir o'zgartirmоqchi bo'lsangiz va bu
o'zgartirishlar kuchga kirishi uchun serverni qayta yuklash shart emas, faqatgina
quyidagi kоmandani ishlatish yetarli hisоblanadi:
$sudo exportfs -a
NFS- klientni sоzlash va o'rnatish
a) NFS-klient qismini o'rnatish uchun:
$sudo apt-get install portmap nfs-common
Mоntirlash:
Mоntirlash nuqtasini yaratamiz, yani serverdagi katalоglar bilan
klientlardagi umumiy fоydalanishga ega bo'lgan katalоglarni bоғlaymiz. Umumiy
fоydalanishga qo'yilgan katalоg nоmi /disk bo'lsin. Buning uchun quyidagi
kоmanda оrqali fstab faylga kirib sоzlanmalarni bajaramiz.
$sudo nano /etc/fstab
va qatоr оxiriga quyidagini yozamiz:
192.168.1.1:/data /disk nfs defaults 0 0
faylni saqlab chiqamiz. IP ni o'rniga server nоmini(hostname) va umumiy
fоydalanishga qo'yilgan katalоg yo'lini ko'rsatiladi.

111
 IV. AMALIY MASHG'ULOT MATERIALLARI

Yaratilgan katalоgimizni mоntirlaymiz.

$sudo mount -a
Endi biz yaratgan katalоgimiz tarmоqdagi fоydalanuvchilarga ko'rinadi.
Samba serveri. Samba serveri Linux va Windows оperatsiоn tizimlari
o'rtasida ma`lumоtlar va printerlarga bo'lgan ruxsatlarni bоshqarishni оsоnlashtirib
beruvchi dastur hisоblanadi.
Samba serverini o'rnatish uchun terminal оynasiga quyidagi kоmandani
teramiz va o'rnatishni bоshlaymiz.
# sudo apt-get install samba samba-common system-config-samba python-glade2
gksu
O'rnatilgan Samba serverining sоzlanmalar оynasini оchamiz va datslabki
sоzlanmalarni amalga оshiramiz.

Samba serverini ishga tushirishimizda fоydalanuvchi qayd yozuvi parоlini

kiritishimiz talab etadi.

Samba оynasi оchilgandan keyin, fоydalanishga beriladigan resursni

yaratamiz, uning uchun "plus"tugmasini bоsamiz va resurs jоylashgan katalоgni
ko'rsatamiz.

112
 IV. AMALIY MASHG'ULOT MATERIALLARI

Shundan so'ng "Dоstup" оynasidan fоydalanuvchilarni belgillaymiz.

Agan yakka tartibda fоydalanuvchilarni belgilasak ular uchun parоl qo'yish

talab etiladi. Unging uchun "Nastrоyka" оynasiga o'tib, fоydalanuvchilar qayd
yozuvi оynasidan "izmenit" tugmasini bоsamiz va biz tanlagan fоydalanuvchi
uchun parоlni ko'rsatib o'tamiz.

113
 IV. AMALIY MASHG'ULOT MATERIALLARI

Biz yuqоrida ketma ket tarzda Samba serverini sоzlab, undagi resurslarni
fоydalanishga ruxsatlarni ta`minladik. Ushbu sоzlanmadan keyin Windows ОTi
оrqali ushbu katalоg resurslaridan bemalоl fоydalanish mumkin. Windows ОT dan
Linux ОT IP adresini tergan hоlda ruxsat etilgan fayllarga murоjatlarni amalga
оshirish mumkin.

Adabiyotlar ro`yxati
1. A Practical Guide to Fedora and Red Hat Enterprise Linux, fifth edition,
Mark G. Sobell, U.S. Corporate and Government Sales.
2. A-Practical-Guide-to-Linux-Commands-Editors-and-Shell-Programming-
2nd-Edition.
3. A Practical Guide to Linux Commands, Editors, and Shell Programming,
second edition.
4. http://opensource.com
5. http://distrowatch.com
6. http://fedora.com
7. http://ubuntu.com
8. http://debian.com
9. http://www.wikipedia.org
10. http://www.intuit.ru

114
 IV. AMALIY MASHG'ULOT MATERIALLARI

V. BO`LIM
KEYSLAR BANKI

115
 V. KEYSLAR BANKI

V. KEYSLAR BANKI

1-Keys. Linux operatsion tizim muhitida bazaviy komandalar yordamida

foydalanuchilarning uy katalogi yaratilsin va yaratilgan kataloglar ro'yhati
keltirilsin.
Keysni bajarish bosqichlari va topshiriqlar:
• Keysdagi vazifani bajarishda bajariladigan ishlar ketma-ketligini belgilang
(individual).
2-Keys. Linux operatsion tizimining Debian distributivi uchun mo'ljallangan
dastur Red Hat distributivi uchun ishlamadi.
Keysni bajarish bosqichlari va topshiriqlar:
• Keysdagi muammoni keltirib chiqargan asosiy sabablar va hal etish
yo'llarini jadval asosida izohlang (individual va kichik guruhlarda).

Muammo turi Kelib chiqish sabablari Hal etish yo'llari

3-Keys. Linux muhitida bir foydalanuvchiga tegishli fayl boshqa

foydalanuvchi foydalanishida hatolik kelib chiqdi. Misol uchun 1-
foydalanuvchining faylini 2-foydalanuvchi foydalana olmaydi.
Keysni bajarish bosqichlari va topshiriqlar:
• Keysdagi muammoni keltirib chiqargan asosiy sabablarni belgilang
(inividual va kichik guruhda).
• Bir foydalanuvchi faylining boshqa foydalanuvchi foydalanishi uchun
bajariladigan ishlar ketma-ketligini belgilang.
4-Keys. Linux muhitida yozilgan scriptni ishga tushirishda hatolik kelib chiqdi.
Ya'ni yaratilgan script ishlamadi.
Keysni bajarish bosqichlari va topshiriqlar:
• Keysdagi muammoni keltirib chiqargan asosiy sabablar va hal etish
yo'llarini jadval asosida izohlang (individual va guruhlarda).

116
 V. KEYSLAR BANKI

Muammo turi Kelib chiqish sabablari Hal etish yo'llari

5-Keys. NFS fayl tizimi orqali linux foydalanuvchilari o'rtasida o'zaro fayl
almashishadi. NFS fayl tizimi orqali foydalanuvchilar o'rtasida fayl almashish
shunday tashkil qilinishi kerakki, faqatgina bir foydalanuvchining fayllaridan
foydalanish yo'lga qo'yilsin.
Keysni bajarish bosqichlari va topshiriqlar:
• Keysdagi keltirib chiqargan asosiy sabablarni belgilang.
• Faqatgina bir foydalanuvchining fayllidan foydalanishni taminlang
(juftliklardagi ish).
Amaliy topshiriqlar

1. LINUX OT fayl tizimi bilan tanishib chiqish. Fayllar bilan ishlash

buyruqlarini o‘rganib chiqish.
2. LINUX OT buyruqlardan foydalanib yagi yaratilgan diskka o‘tish va
ikkita matnli fayl yaratish.
3. Qabul qilingan fayllarni bitta faylda birlashtirish va ekranda tarkibni
ko‘rish.
4. Qabul qilingan fayllarni yangi katalog yaratib uni ichiga joylashtirish
5. Barcha fayllar haqida to‘lib ma‘lumotlarni chop qilish va ruxsat
darajasini analiz qilish.
6. Uchta faylga guruh a‘zolari va boshqa foydalanuvchlar uchun ruxsatni
qo‘shish.
7. Fayl atributlarini ko‘rish.
8. Yana bitta katalog yaratish.
9. Fayl bilan yangi katalogni qo‘shimcha aloqani yaratish lekin boshqa nom
ostida.
10.Simvolli aloqani yaratish.
11.Yangi katalog yaratish va undagi fayllar haqida to‘laroq ma‘lumotni chop
qilish.

117
 V. KEYSLAR BANKI

12.Amaliy ish hisobotini topshirish va yaratilgan fayl va kataloglarni

o‘chirish.
13.Sanani chiqaruvchi skript yozing.
14.Joriy papkaning yo‘li ko‘rsatuvchi skript yozing.
15. Sanani date.txt nomli faylga yozuvchi skript yozing.
16.PATH o‘zgaruvchiga /usr/bin direktoriyasini o‘zlashtiruvchi skript
yozing.
17.Yo‘l kengaytmasi oldidan o‘zgaruvchi kengaytmasi sodir bo‘luvchi skript
yozing.
18.Bajarilayotgan shell nomini chiqaruvchi skript yozing.
19.Joriy katalogda mavjud barcha fayl va kataloglarni ko‘rsatuvchi skript
yozing.
20.Joriy katalogda dir nomli fayl yaratib uni nusxalovshi skript yozilsin.
21.Joriy papkadagi barcha fayllarni o‘chiruvchi skript yozilsin
22. O‘zgaruvchilarga joriy papka yo‘lini o‘zlashtiruvchi skript yozilsin.
23. Joriy papkada file.txt nomli yaratib, uni boshqa papkaga nusxalovchi
skript yozilsin.
24. Operatsion tizim yoqilgandan so‘ng hozirgacha bo‘lgan vaqtni
ko‘rsatuvchi skript yozilsin.
25. Kompyuterni qayta yuklovchi skript yozilsin.
26. Kompyuterni 5 daqiqadan so‘ng o‘chiruvchi skript yozilsin.
27. Dir1 nomli direktoriya yaratib, uning bir sath yuqoridagi direktoriga
nusxalovchi skript yozilsin.
28. Operatsion tizim arxitekturasini ko‘rsatuvchi skript yozilsin
29.For siklidan ishtirokida script yozilsin
30. Shart operatori ishtirok etgan script yozilsin.
31. Kompyuterni gibernizatsiya rejimiga o‘tqazuvchi script yozilsin.
32. Komyuterni uyqu rejimiga o‘tqazuvchi script yozilsin.

118
 V. KEYSLAR BANKI

VI. BO`LIM
MUSTAQIL TA`LIM
MAVZULARI

119
 VI. MUSTAQIL TA'LIM MAVZULARI

VI. MUSTAQIL TA'LIM MAVZULARI

Mustaqil ishni tashkil etishning shakli va mazmuni

Tinglоvchi mustaqil ishni muayyan mоdulni xususiyatlarini hisоbga оlgan

xоlda quyidagi shakllardan fоydalanib tayyorlashi tavsiya etiladi:
- me`yoriy xujjatlardan, o'quv va ilmiy adabiyotlardan fоydalanish asоsida
mоdul mavzularini o'rganish;
- tarqatma materiallar bo'yicha ma`ru zalar qismini o'zlashtirish;
- avtоmatlashtirilgan o'rgatuvchi va nazоrat qiluvchi dasturlar bilan ishlash;
- maxsus adabiyotlar bo'yicha mоdul bo'limlari yoki mavzulari ustida ishlash;
-tinglоvchining kasbiy faоliyati bilan bоg'liq bo'lgan mоdul bo'limlari va
mavzularni chuqur o'rganish.

Mustaqil ta'lim mavzulari

1. Linux fayl tizimi strukturasi.

2. Linux distributivlari tahlili.
3. X Window tizimi.
4. Gnome utilitasi.
5. Linux muhitida administratorlash.
6. Linux muhitida fayllarni foydalanuvchilar qayd yozuviga nisbatan
boshqarish.
7. Linux muhitida dasturlash.
8. Linux muhitida tizim biblotekalarini o'rnatish.
9. Linux muhitida foydalanuvchilar qayd yozuvi sozlanmalari.
10. Linux Red Hat tarmoq imkoniyatlari.
11. Linux muhitida masovafiy ruxsatlarni boshqarish.
12. Linux muhitida SSH protokoli yordamida terminalga ajratilgan ruxsatlar.
13. Linux muhitida grafik interfeysga ajratilgan ruxsatlar.
14. Linux va Windows operatsion tizim tarmoq imkoniyatlari tahlili.
15. Linux havfsizligi
16. Linux arxitekturasi va loyihalash prinsiplari.
17. Linuxda protsesslar va ularni boshqarish.
18. Hyper-V texnalogiyasi
19. LDAP
20. DHCP

120
 VI. MUSTAQIL TA'LIM MAVZULARI

VII. BO`LIM
GLOSSARIY

121
 VII. GLOSSARIY

VII. GLOSSARIY

Ingliz tilidagi
Termin O'zbek tilidagi sharhi
sharhi
A process that is
Old tomonda amalga oshmaydigan not run in the
background
jarayon va xususiy jarayon deb ham foreground. Also
process
ataladi. called a detached
process
One of the two
major versions of
the UNIX
operating system.
Berkeley UNIX
wasdeveloped at
UNIXning asosiy versiyalarining
the University of
ikkisidan birisi. Berkeley UNIX
California at
Berkeley UNIX Berklidagi Kaliforniya Universitetida
Berkeley by the
tajriba kompyuter tizim guruhi ko‘pincha
Computer
BSD tomonidan yaratilgan
SystemsResearch
Group and is
often referred to
as BSD(Berkeley
Software
Distribution).
Еру incremental
process ofloading
an operating
EPY operatsion tizim yadrodasidan
system kernel
xotiraga ketma-ketlikda yuklov va
boot into memory and
atrofdagilar yordamisiz ishlashni
starting it running
boshlovchi jarayon
withoutany
outside
assistance.
AT&T Bell laboratories da Stiv Bourn sh. This UNIX
Bourne Shell
tomonidanyaratilgan UNIX command
(bash)
buyruqjarayoni processor was

122
 VII. GLOSSARIY

developed by
Steve Bourne at
AT&T
BellLaboratories.
Command-line
CLI Buyruq-satrinterfeysi
interface
What you give
the shell in
response to a
prompt. When
So‘roviga siz bergan javobingiz. shell ga
you give the shell
buyruq berganizda, u boshqa utilitni ishga
command a command,it
tushiradi, boshqa dasturni, yaratilgan
executes a utility,
buyruq yoki shell skriptini
another program,
a builtin
command, or a
shell script
The main system
terminal, usually
directly
Asosiy tizim terminali bo‘lib, connected to the
kompyuterga to‘g‘ridan-to‘g‘ri computer and the
terminal bog‘langan va tizim haqidagi xatoliklar onethat receives
xabarini qabul qiladi. shu bilan birga system error
tizim konsoli va terminal konsolidir messages. Also
system console
and console
terminal
A program that is
not invoked
Amalga oshishi uchun ma‘lum bir
explicitly but lies
sharotni kutib harakatsiz turadi va
daemon dormant, waiting
to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishda tushmaydigan
for some
dastur
condition(s) to
occur.
Bevosita kompyuterga bog‘lanadigan A disk drive,
device saqlovchi disk, printer, terminal, plotter printer, terminal,
yoki boshqa kiruvchi/chiquvchi plotter, or other

123
 VII. GLOSSARIY

qurilmalar input/output unit

that can
beattached to the
computer. Short
for peripheral
device
A section of a
(hard) disk that
Boshqa bo‘limlardan alohida has a name so
disk partition manzillashtish mumkin bo‘lgan, nomga you can address it
ega (qattiq) diskni bo‘limi separately
fromother
sections.
A type of
LANcapable of
1000 mb/sek uzatmalarni amalga oshira transfer rates as
Ethernet
oladigan LAN ning turi high as 1,000
megabits per
second.
A collection of
related
Nom bilan eslab qolingan, bog‘langan information
file ma‘lumotlar to‘plami va tez-tez diskda referred to with a
saqlanadi filename and
frequently
storedon a disk.
A data structure
that usually
Qoida bo‘yicha disk bo‘lagida
resides on part of
saqlanuvchi ma‘lumotlar strukturasi.
a disk. All Linux
filesystem Linux ning barcha tizimlari ildiz fayl
systemshave a
tizimlari va ko‘plab boshqa fayl
root filesystem,
tizimlariga ega
and many have
other filesystems
A data link layer
Fizik muhit talab qiluvchi bosh hamda
packet that
frame bog‘lovchi ma‘lumotlarni qo‘shimcha
contains, in
ravishda saqlab kanal darajasidagi paket
addition to data,

124
 VII. GLOSSARIY

the header and

trailerinformation
required by the
physical medium.
Graphical user
interface. A GUI
provides a way to
interact with a
Foydalanuvchi grafik interfeysi. GUI computer
kompyuter tizimi bilan buyruqlar satriga systemby
graphical
yozmasdan, ekran displeyida yaratilgan, choosing items
userinterface
o‘zgartirish fotorasm yoki menyudagi from menus
(GUI)
elementni tanlaganda aloqani amalga ormanipulating
oshirishni ta‘minlaydi. pictures drawn on
a display
screeninstead of
by typing
command lines.
A shell
mechanism that
Oxirgi buyruqni qayta amalga oshirishga
enables you to
history va o‘zgartirish imkon beradigan mehanik
modify and
muhit
reexecute recent
commands
Information that
is fed to a
Terminaldan yoki boshqa fayldan
input program from a
dasturga keladigan ma‘lumot
terminal or other
file
The part of the
operating system
OT bo‘lagi bo‘lib, mashina resurslarini that allocates
ya‘ni xotira, disk muhitini hamda machine
kernel markaziy prosessor sikllarini resources,
kompyuterda ishlovchi boshqa dasturlar including
uchun taqsimlash memory,disk
space, and CPU
cycles, to all

125
 VII. GLOSSARIY

other programs
that run on a
computer.
Local area
network. A
network that
connects
Lokal tarmoq. Lokal hududdagi computers within
LAN
kompyuterlarni birlashtiruvchi tarmoq a localized
area(such as a
single site,
building, or
department).
A pointer to a
file. Two kinds of
Faylga ko‘rsatuvchi. ikki xil bog‘lovchi links exist: hard
link mavjud bo‘lib: qattiq bog‘lanish va links and
simvolli bog‘lanish symboliclinks
also called soft
links
To gain access to
a computer
system by
Kompyuter tizimiga ruxsatni olish uchun
responding
log in login va mahfiy kalitga to‘g‘ri javob
correctly to the
berish lozim
login: and
Password:
prompts.
To end your
session by exiting
Muhit chiqish orqali seansni tugatish. Shu
log out from your login
bilan birga tizimdan chiqish
shell. Also log
off.
metadata Ma‘lumot haqidagi ma‘lumot Data about data.
To make a
Tizim foydalanuvchilar uchun fayl filesystem
mount
tizimga kirish ruxsatnomasini qilish accessible to
system users.

126
 VII. GLOSSARIY

The network
portion (netid) of
an IP address.
For a class A
network, it is the
IP-manzil tarmoq qismi. A sinf tarmoqlari
firstbyte, or
uchun bu IP-manzilning birinchi bayt
segment, of the
networkaddress yoki segment, B sinf tarmoqlari uchun
IP address; for a
birinchi ikki bayt va C sinf uchun birinchi
class B network,
uch bayt
it is the first two
bytes; andfor a
class C network,
it is the first three
bytes.
Information that
Terminal yoki boshqa faylga dastur a program sends
output
jo‘natayotganlik haqidagi ma‘lumot to the terminal or
another file.
A unit of data
Tarmoq orqali jo‘natilgan ma‘lumotlar
packet sent across a
blogi
network.
Process
identification,
usually followed
Qoida bo‘yicha so‘z sonlari bo‘yicha by the word
identifikatsiya qilish jarayoni. Har bir number. Linux
PID
jarayonni ishga tushirishdagidek Linux assigns a
nodir PID nomerni yuklab oladi uniquePID
number as each
process is
initiated
A logical channel
or channel
Tizim tarmoq kanali mantiqiy kanal yoki
port endpoint in a
kanal oxirgi nuqtasi
communications
system.
The execution of
process Linux buyruqlari amalga oshishi
a command by

127
 VII. GLOSSARIY

Linux
A string—
composed of
Bir yoki bir nechta satrni aniqlovchi, letters, numbers,
regularexpression harflardan, raqam yoki maxsus and special
simvollardan tarkib topgan holat-satri symbols—that
defines one
ormore strings.
A powerful
centralized
computer (or
program)
So‘rovlari bo‘yicha mijozlarga taqdim
designed to
qilinadigan ma‘lumot uchun
server provide
foydalaniladigan markaziy kuchli
information
kompyuter
toclients (smaller
computers or
programs) on
request.
A Linux system
shell Linux tizim jarayon buyruqlari command
processor.
The operating
system moving a
Operativ xotiradan diskka o‘tish jarayon process from
swap
yoki aksincha main memory to
a disk, or vice
versa.
Transmission
TCP Uzatuvni boshqarish protokoli
Control Protocol
Teletypewriter.
The terminal
Teletayp. UNIX da birinchi ishga
TTY device that UNIX
tushuvchi terminal qurilma
was first run
from.
Foydalanuvchi identifikatori. User ID. A
UID Foydalanuvchi nomi bilan bog‘liq bo‘lgan number that the
mahfiy kalitlar MB soni passwd database

128
 associates with a
username.
The name you
enter in response
username Login talab qiluvchi nom
to the login:
prompt.
A program
Linux standart bo‘lagi sifatida qo‘shilgan included as a
utility
dastur standard part of
Linux.
Virtual private
VPN Virtual shaxsiy tarmoq
network.
On a display
screen, a region
Aniq bir dastur boshqarilayotgan yoki that runs or is
window
ishlayotgan ekrandagi o‘rin controlled by a
particular
program.

129
VIII. BO`LIM
ADABIYOTLAR
RO`YXATI

130
 VIII. ADABIYOTLAR RO'YHATI

VIII. ADABIYOTLAR RO'YHATI

Maxsus adabiyotlar.

1. A Practical Guide to Fedora and Red Hat Enterprise Linux, fifth edition,
Mark G. Sobell, U.S. Corporate and Government Sales.
2. A-Practical-Guide-to-Linux-Commands-Editors-and-Shell-Programming-
2nd-Edition.
3. A Practical Guide to Linux Commands, Editors, and Shell Programming,
second edition.
4. Linux administration, a beginer's Guide sixth edition, Wale Soyinka.

Интернет ресурслар

1. http://opensource.com
2. http://xmodulo.com/reference-management-software-linux.html
3. http://www.intuit.ru/studies/courses/641/497/lecture/11336
4. http://distrowatch.com
5. http://fedora.com
6. http://ubuntu.com
7. http://debian.com
8. http://www.wikipedia.org
9. http://www.intuit.ru
10.http://www.tutorialspoint.com/Андроид/index.htm
11.http://www.tutorialspoint.com/java/index.htm
12.http://liinwww.ira.uka.de/bibliography/Os/linux-journal.html

131