1

SECONDARY SCHOOL TEACHER

CRASH COURSE BOOK
GENERAL CATEGORY

COMPOSED AND COMPILED BY

MUNEER JUNEJO
For order of this book Call or Whatsapp on : 0333 2548342 | 0344 3233240

SPECIAL THANKS TO
ALMAS NOHRIO

THE SUCCESS CENTER MITH

0333 2548342 | 0344 3233240 | 0322 3101280
 2

TABLE OF CONTENTS
SERIAL NO DESCRIPTION PAGE
ENGLISH…………………………………………………………………………………………………..
1 BASICS OF GRAMMAR 1
2 PARTS OF SPEECH (In detail) 1
3 TENSES 21
4 ARTICLES (a, an and the) 30
5 VOICES 31
6 NARRATION 33
7 COMPREHENSION 37
8 SYNONYMOUS (Text books) 39
PAK STUDY/SOCIAL STUDY……………………………………………………………………..
9 PAKISTAN STUDY (English version - GENERAL) 44
10 SOCIAL STUDY – TEXT BOOKS (Sindhi Version) 74
MOTHER TONGUE /SINDHI…………………………………………………………………………
11 SINDHI (Text books) 108
12 SINDHI GRAMMAR 128
13 GENERAL SINDHI 131
URDU…………………………………………………………………………………………………..
14 GENERAL URDU (Grammar) 141
ISLAMIAT…………………………………………………………………………………………………..
15 ISLAMIAT (English Version - GENERAL) 170
16 ISLAMIAT – TEXT BOOKS (Sindhi Version) 180

Note:
Text books means that all content is compiled from Sindh Text Book Board’s Books (Syllabus) | Class 6 th
to Class 10th | Prepared according to SELD GoS Policy.
 3
BASICS OF GRAMMAR
 Grammar is the science of language.
 It contains rules for writing, reading and speaking the language correctly.
 The word Grammar comes from Latin and Greek, (Gram = Write) which means writing.
ALPHABET
 The letters of any language are called alphabet.
 All the letters of any language together make the alphabets.
 There are 26 letters in the alphabet of English language, i.e. A, B, C……..Z.
LETTER
 All the alphabetical symbols of any language are called letter.
 A letter is a certain sound, so it stands like a mark i.e. A, C, H, D etc.
 There are two kinds of letter i.e. Vowel and Consonant.
 Vowels: (Vocalis = Sounding) A letter which can be pronounced itself.
 There are five vowels i.e. AEIOU (Y is semi/half vowel).
 Consonants: (Conso+nas = Sounding with) A letter which can be sounded with the help of vowel. All the letters of
English alphabet except vowels are consonants.
 21 are the consonants.
WORD
 A meaningful combination of letters is called word i.e. Cow, Cat, Take, Stand, Go, Come etc.
PHRASE
 A group of words, which makes sense, but not complete sense, is called a Phrase.
 In the following sentences, the group of underlined words are phrases
1. The sun rises in the east.
2. It was a sunset of great beauty.
3. The tops of mountains were covered with snow
4. Show me how to do it.
CLAUSE
 Group of words which forms part of a sentence, and contains a subject and a predicate, is called Clause.
 In the following sentences, group of underlined words are clauses.
1. He has a chain of gold.
2. He has a chain which is made of gold.
Subject:
 The part of sentence which names the person or thing we are talking about, that is doing an action, focus of the
sentence, is called Subject.
Predicate:
 The part of sentence which tells something about the subject, contains the action, is called Predicate.
1. Mr. Zakaullah took a walk. (Mr. Zakaullah is subject and took a walk is Predicate)
2. Dog is barking. (Dog is subject and is barking is predicate)
SENTENCE
 A meaningful combination of words is called Sentence.
1. He and she sat on a wall.

PARTS OF SPEECH
 There are eight (8) parts/kinds of speech.
NOUN
 Noun is a naming word. A noun is a word used as the name of a person, place, or thing.
Functions of Noun
 Noun works in sentence as a noun and an object.
Example:
1. Rahim likes Dua.
 Here in this sentence Rahim is noun and Dua is an Object.
More examples
2. Akbar was a great King.
3. Karachi is in Pakistan.
4. Abubakar is playing.
5. Zakaullah and Karim are studying.
6. Book is on the table.
 Akbar, king, Karachi, Pakistan, Abubakar, Zakaullah, Karim, Book, and Table are the nouns.
PRONOUN
 All those words which are used at the place of noun is called Pronoun.
 4
 Pronoun is a word used instead of a noun; as,
1.Ali likes Dua, because she is handsome.
2.Dua likes him too.
3.He plays with her.
4.She dances with him.
5.Sikandar is absent, because he is out of city.
 She, him, he, her, are the pronouns
 “Her” and “him” are the objective cases of “he” and “she”.
ADJECTIVE
 Expresses the quality of noun and pronoun.
 An Adjective is a word used to add something to the meaning of noun and pronoun; as,
1. Dua is beautiful.
2. Dua is beautiful mother.
3. She is a good girl.
4. Rehan is a brave boy.
5. Sajjad is an intelligent.
6. There are twenty boys in this class.
 Beautiful, good, brave, intelligent, twenty, and this are the adjectives.
VERB
 Action or doing word. A word used to express an action or state of subject.
1. The girl wrote a letter to her cousin.
2. Karachi is a big city.
3. I am writing an essay.
4. Iron and Copper are useful metals.
5. He was singing a song.
6. Dua and Simran were going to college.
 “Is, am, are, was, were” in above sentences are the stative verbs, also called helping verbs when they come before
the main verb, showing state of noun and pronoun.
 “Wrote, writing, singing, and going” in above sentences are action verbs, also called main verb, showing action of
noun and pronoun.
ADVERB
 Adverb is the word which qualifies/add something to the meaning of an adjective, verb, and another adverb in same
sentence.
1. He speaks fluently. (Fluently is adverb of manner)
2. He speaks quite fluently. (Quite is adverb of degree)
3. He is a very fluent speaker. (Very is adverb of degree)
4. He worked the sum quickly. (Quickly is adverb of manner)
5. This flower is very beautiful. (Very is adverb of degree)
6. She pronounced the word quite correctly. (Quite is adverb of manner and correctly is adverb of manner).
PREPOSITION
 Pre+Position.
 Preposition is a word which is placed before noun or pronoun to show its relation to other noun or pronoun in the
same sentence.
1. There is a cow in the garden.
2. The girl is fond of music
3. A fair little girl sat under a tree.
4. Bottle is on the table.
 “In, of, under, and on” are the prepositions.
CONJUNCTION
 Con=Together, Junction=Join. Conjunction is the word which join the two words, phrases or clauses.
1. Ghani and Ghaffar are cousins.
2. Two and two make four.
3. I ran fast, but missed the train.
 “And, but” in above sentences are the conjunctions.
INTERJECTION
 A word which expresses some sudden feeling.
1. Hurrah! We have won the game.
2. Alas! She is dead.
3. Oh! I am so sorry.
 “Hurrah, Alas, and Oh” in the above sentences are interjections.
IDENTIFY THE PARTS OF SPEECH.
 5
1. She is pretty. Adjective
2. She is pretty good in singing. Adverb of degree
3. I like this pen. Demonstrative adjective
4. This is a good idea. Demonstrative pronoun
5. The train had left before I reached the station. Conjunction
6. I have met you before. Adverb of time (qualifies the verb “met” it mean “before” qualifies the verb met)
7. You are sitting before me. Preposition

THE NOUN: KINDS OF NOUN

 Noun is a naming word. A noun is a word used as the name of a person, place, or thing.
Note:
 The word thing mean is used to mean anything that we can think of.
01. COMMON NOUN:
 A Common noun is a name which is common to any and every person, place and thing of same kind.
 So it denotes a name which is common to all the things of same class or kind.
Examples:
Names of Common Persons:
 Father, Friend, Farmer, Doctor, Student, Patient, Boy, Child, Man etc.
Names of Common Places:
 Home, Hospital, Mosque, School, Hotel, Country, State, Bazar etc.
Names of Common Things:
 Duster, Board, Chair, Table, Book, Newspaper, Mobile, Jug, Light etc.
Names of Common Living Organisms:
 Horse, Sheep, Camel, Frog, Hen, Zebra, Parrot, Snake etc.

 A Common noun begins with capital letter, whenever used at the very beginning of a sentence.
 A Common Noun in its singular form always carries the Indefinite Article “a” or “an” in the sentence and is written in
smallletters when is used in between the sentence or in the beginning of a sentence.
Example:
1 . A cat is running after a rat.
2. I saw an elephant.
 A Common Noun is used as a Proper Noun when it denotes a particular person.
Example:
1. Our father loved us.
2. My mother prays for me.
Identification of Common Noun: If the Noun ends with following letters then it is defined as Common Noun.
 ar: Beggar, Liar, Scholar, Registrar, Tapedar, Mukhtiarkar etc.
 ary: Diary, Library, Salary, Secretary, Granary, and Dispensary etc.
 eer: Beer, Deer, Engineer, Volunteer etc.
 er: Brother, Father, Mother, Sister, Teacher, Writer, Driver, Farmer, Player, Gardener, Dancer etc.
 or: Actor, Author, Tailor, Operator, Sailor, Editor, Conductor, Governor, Director, Contractor etc.
 ist: Artist, Scientist, Dentist, Dramatist, Novelist, Chemist, Druggist etc.
 ian: Politician, Physician, Magician, Musician, Technician etc.
02. PROPER NOUN
 The word “Proper” is derived from the Latin word “Proprius” which means own.
 Proper Noun is the name of some particular person, place and an object as his own.
 A name which belongs to a particular person, place, and thing is called Proper Noun.
Examples:
Names of Persons:
 Zakaullah, Abid, Sooraj, Lateef, Ganesh, Khan Muhammad, Gotam, Ghos Ali etc.
Name of Places, Cities and Countries:
 Minar-e-Pakistan, Taj Mehal, Rani Kot, Karachi, Japan etc.
Names of Things, Books, Days and Months:
 Rado Watch, Tube Light, Holy Quran, Monday, March etc.
Sometimes Proper Nouns are used as Common Nouns such as;
1. Iqbal is often called the Shakespeare of Pakistan.
2. Faisalabad is the Manchester of Pakistan.
3. Dr.Abdul Qadeer Khan is the Newton of Pakistan.
03. COLLECTIVE NOUN
 A Collective Noun is the name of a number (or collection) of persons or things taken together as one whole.
 A name given to collective persons or things taken as one whole is called a Collective Noun.
 6
 A collective Noun is always written in small letters and seems to be singular but plural in meaning.
Examples:
 Crowd, Mob, Team, Herd, Army, Fleet, Jury, Family, Nation, Parliament, Committee, Brood, Grove, Flock, Bazar,
Assembly, Government, Press, Audience, Alliance, Party, Police, People, Library, Faculty, Tribe, Troop etc.
04. ABSTRACT NOUN
 The word “Abstract” is derived from the Latin word “Abstractus” which means drawn away from.
 An Abstract Noun is the name of a quality, action, state or condition along with art and science.
 An Abstract Noun is also defined as the name of such things which we cannot see or touch but we can only think
ofit in our mind.
 An Abstract Noun is the name of quality, action, state or condition, which does not have any existence materially
so it cannot be perceived by our senses.
Examples:
Quality:
 Goodness, Wisdom, Kindness, Whiteness, Hardness, Brightness, Greatness, Vice, Bravery, Truth,Cruelty etc.
Action:
 Movement, Punishment, Growth, Flight, Play, Fight, Division, Theft, Pardon etc.
State or Condition:
 Boy hood, Birth, Poverty, Sorrow, Youth, Death, Health, Wealth etc.
Art and Science:
 Grammar, Physics, History, Music, Chemistry, Medicine etc.
An Abstract Noun is formed from Adjective, Verb, and Common Noun.
1. Kindness from Kind.
2. Honesty from honest.
3. Obedience from obey.
4. Growth from grow.
5. Childhood from child.

PRONOUN: KINDS OF PRONOUN

 The word which is used to check the repetition of a Noun in a sentence, the word which is used instead of a
Noun in a sentence.
 Anything which has no any name and used as a subject in a sentence is called Pronoun.
Note:
 The repetition of a Noun makes language absurd and leads some serious errors.
 It is not necessary that pronoun used instead of a Noun in a sentence, it is also can be used in general way in a
sentence.
01. PERSONAL PRONOUN
 I, we, you, he, she, it and they are called Personal Pronouns because they stand for the three persons.
 The pronouns which only used for the persons called personal pronoun.
Personal pronoun is further divided into three typesdiscussed below:
First Person Pronouns:
 The pronouns I and We, which denote the person or persons speaking, are said to be Personal Pronouns of the First
Person.
Examples:
1. I am young.
2. We are young.
Second Person Pronouns:
 The pronoun you, which denotes the person or persons spoken to, is said to be Personal Pronoun of the Second Person.
 (You is used in both singular as well as plural)
Examples:
1. You are young.
2. You are going to market.
Third Person Pronouns:
 The pronouns He and She and They, which denote the person or persons spoken of, are said to be Personal
Pronouns of the Third Person.
 It, although it denotes the thing spoken of, is also called a Personal Pronoun of the Third Person.
Examples:
1. He is young.
2. She is young.
3 . They are young.
4. It is young.
Rule 01:
 7
 If three singular pronouns of different persons are used together in a sentence. The normal structure is second
person + third person + first person, it’s called 231.
Examples:
1. You, he and I are going to the market.
Rule 02:
 If three pronouns of different persons are used together in a sentence but the sense of the sentence is confess a
guilt, crime and flaw etc. The structure is first person + second person + third person, is called 123.
Examples:
2. I, you and he have done this crime.
Rule 03:
 In the case of plural or mixture of the subject, 123 is used.
Examples:
03. We, you and they are going to the market.
02. DEMONSTRATIVE PRONOUN
 Demonstrative pronouns indicate the object that we try to describe or tell you the specific distance (near or far) of
the objects.
Examples:
Near (This = These)
Far (That = Those).
01. This is my book.
02. These are my books.
03. That is your book.
04. Those are your books.
03. I N D E F I N I T E P R O N O U N:
 The pronouns, sometimes used in a sentence don’t refer to any particular thing or person.
 They are used in a general way,such pronouns are known as Indefinite Pronoun.
Examples:
All, Anyone, Anybody, Anything, Everyone, Everybody, Everything, Someone, Somebody, Something, No one, Nobody,
Nothing, Some, None etc.
01. Nobody can help you in this issue.
02. Did you ask anybody to come here?
03. Somebody has stolen my watch.
04. INTEROGATIVE PRONOUN
 The pronouns that are used for asking the questions, called Interrogative Pronoun.
Examples:
What, Who, Which, Whose, Whom, Why etc.
01. Who is there?
02. What do you want?
03. Whom did you see?
05. RELATIVE PRONOUN
 A Relative pronoun is one which is used to refer to nouns mentioned previously, whether they are people, places,
things,animals or ideas.
 Relative pronoun can be used to join two sentences.
 It is used to connect clause or phrase to a noun or pronoun.
Example:
01. A man who lost his wallet couldn’t buy his groceries.
Examples:
Who, Whom, That, Which, Whoever, Whomever, Whichever, Where etc.
01. This is a place where we met.
02. You can choose one person, whomever you like.
06. REFLEXIVE PRONOUN
 The pronouns, which represent the action performed by the subject is on the subject itself.
 They are used as objects of the verb when the action of verb returns to the doer.
 The subject and object are the samepersons in reflexive pronoun.
Examples:
Self (Singular, added to my, your, her, him and it).
Selves (Plural, added to our, them and your).
01. I hurt myself.
02. He hurt himself.
03. They hurt themselves.
04. You hurt yourself.
 8
07. EMPHATIC PRONOUN
 An Emphatic pronoun is that which is used to add emphasis to the subject of the sentence.
 They are used to emphasize noun or pronoun.
Examples:
Self (My, Your, Him, Her and It)
Selves (Our, Them and your)
01. He himself opened the window.
08. DISTRIBUTIVE PRONOUN
 The pronouns, which refer to the person or things one at a time are known as Distributive Pronoun.
 They are always singular.
Examples:
Neither /Either (Group of two people)
Each/None (Group of more than two people) etc.
01. Neither of girls was late.
02. Either of you can go.
09. RECIPROCAL PRONOUN
 These Pronouns denote the exchange of action between them.
 These work as compound pronouns and are separated by apreposition.
 Reciprocal pronouns are used for persons or things what act and react upon one another.
Examples:
Each other (Only for two persons).
One another (More than two persons).
01. My students competed with each other.
02. Your friends faced each other.
03. You deceived one another.

ADJECTIVE
 The word Adjective is derived from the Latin word “Adjectivous” means “Adds to”.
 An Adjective is a describing word used to add something to the meaning of a Noun or Pronoun.
 An Adjective is a word used to qualify a Noun or Pronoun by means of its quality, quantity and number.
Examples:
01. Dua is good girl.
02. Almas is an intelligent boy.
03. Karachi is a large city.
04. Your father is a rich man.
05. I have some money.
06. They had a red cow.
07. This is a fat dog.
08. They are loyal to their country.
09. Your brother is an old man.
10. There are thirty boys in the class.
KINDS OF ADJECTIVE
Adjectives of quality (Descriptive Adjective):
 Adjectives, show the kind, quality and the state of the persons or things.
Examples:
Good, Bad, Thin, Thick, Full, Short, Tall, Long, Ugly, Beautiful, Kind, Idle, Clever, Lazy, Active, Intelligent, New, Red, Dark,
Honest, Fast, Foolish, Black, Old, Large etc.
01. Karachi is a large city.
02. Aslam is a tall boy.
03. That is a thin blanket.
04. This is a sweet mango.
Adjective o quality answers the questions, of what kind?
Adjectives of quantity:
 Adjectives, show the quantity of a Noun. These point out how much of a thing is meant.
Examples:
‫)نه ڻ‬.
 Little (‫هئ برابر‬
 A little (‫ ڪجهه‬،‫)ڪجهه قدر‬.
 The little (‫ جيڪا ڪجهه‬،‫)جيڪو‬.
 Few (‫ گهڻو نه‬، ‫)مشڪل سان‬.
 A few (‫)ڪجهه‬.
 The few (‫جيڪ ڪجهه‬ ‫ي‬ ،‫)ڪجهه قدر‬.
 9
Some, Many, Any, Enough, Sufficient, Whole, All, Half, Several, A lot of, No, Plenty, Any etc.
01. I ate some rice.
02. He showed much patience.
03. He has little intelligence.
04. He have no sense.
05. There is little milk in the jug.
06. There was a little hope of his recovery.
07. The little amount he has, is saved.
08. I have few biscuits.
09. She has a few photos.
10. The few mistakes he made were omitted.
Adjectives of number (Numeral Adjectives):
 Adjectives, show the number of persons or things meant and in what order the same stand.
A) Definite Numeral Adjectives:
 These adjectives point out some definite number of a Noun.
Cardinal (One, Two, Three, Four, Five etc.)
Ordinal (First, Second, Third, Fourth, Fifth etc.)
B) Indefinite Numeral Adjectives:
 These adjectives do not point out the exact or accurate number of a noun, so these give the idea of an indefinite
number.
Examples:
All, Many, Few, Some, Any, Much, More, Several, Sundry, Certain, No etc.
C) Distributive Numeral Adjectives:
 Such Adjectives point out or set apart each one of the number or the groups.
Examples:
Each, Every, Either, Neither etc.
1. Each student did his homework.
2. Everyone should do ones duty.
3. Either bird will fly.
4. Neither one is loyal.
Demonstrative Adjective:
 These adjectives point which person or thing is meant.
Examples:
This, That, These, Those and Such.
1. This book is mine.
2. That man is lazy.
3. I like these apples.
4. Those students must be taught.
5. She hates such things.
Demonstrative adjectives answer the question, which?
Interrogative Adjectives:
 These point out such adjectives used with noun to ask the questions.
Examples:
What, Which, Whose, and Where.
1. What color is your hair?
2. Which purse is hers?
3. Whose gifts are these?
Adjectives are formed from Nouns, Verbs, and Adjectives.

VERB
 Action or doing word.
 A word used to express an action or state of subject.
 The Verb is derived from Latin “Verbum” means the “Say word”.
 A Verb is a word that tells or asserts something about a person or thing.
 It is the most important word in a sentence.
 The word which indicates the action is known as Verb.
 A Verb may tell us; what a person or thing does? What is done to a person or thing? What a person or thing is?
KINDS OF VERB
Transitive Verb:
 Transitive is derived from the Latin “Transitivus” means “That which passes over”.
 A Verb is said to be used transitively, when it indicates an action which is exercised directly upon some object.
 10
 A verb which requires an object after it to complete its sense is called “Transitive Verb”.
 A transitive verb is a verb that denotes an action which passes over from the doer or subject to an object.
Examples:
1. The boy kicks the football.
2. Aslam kills the snake.
3. He cooks rice.
Intransitive Verb:
 An intransitive verb is a verb that denotes an action which does not pass over to an object, or which expresses a state
or being.
Examples:
1. He ran a long distance (Action).
2. The baby sleeps (State).
3. The boy runs.
4. River flows.
5. The Sun shines.
6. He comes daily.
7. The bay cries.
VOICE
 In grammar voice does not mean sound from the mouth but it points out the way or manner of expression.
 It is the form of verb which shows whether the subject does something or something is done by the subject.
 There are two voices; Active voice and Passive Voice.
Active Voice:
 The verb whose subject is active or when the subject is doer of some action.
 The active Voice is so called because its subject acts.
Examples:
1. Aslam writes a letter.
2. She will sing the songs.
3. Your team has won the match.
Passive Voice:
 The verb is in the Passive Voice when something is done to its subject.
 The Passive Voice is so called because the verb is not active.
 Here the subject receives an action.
 Only a Transitive verb is used in the Passive voice because Intransitive verb has no any object.
Examples:
1. A letter is written by me.
2. A snake was killed by Almas.
3. The songs will be sung by her.
ADVEERB
 An Adverb is a word which modifies the meaning of a Verb, an Adjective or another Adverb.
 Adverbs standing at the beginning of sentences sometimes modify the whole sentence, rather than any particular
word; as,
1. Probably (‫ )غالئ‬he is mistaken.
2. Possibly it is as you say.
3. Evidently (‫ )واضح طور يت‬the figures are incorrect.
4. Unfortunately no one was present there.
5. Luckily he escaped unhurt.
KINDS OF ADVERB
Adverbs of Time:
1. Which show when.
2. I have heard this before.
3. We shall now begin to work.
4. He comes here daily.
5. I have spoken to him already.
6. He once met me in Karachi.
7. Mr. Almas formerly lived here.
8. Wasted time never returns.
9. He called here a few minutes ago.
10. The end soon came.
11. I hurt my knee yesterday.
Adverbs of frequency:
1. Which show how often.
 11
2. I have told you twice.
3. He often makes mistakes.
4. I have not seen him once.
5. He seldom comes here.
Adverbs of place:
1. Which show where.
2. Stand here.
3. Go there.
4. The little lamb followed Mary everywhere.
5. He looked up.
6. My brother is out.
7. Come in.
8. Walk backward.
Adverbs of manner:
 Which show how or in what manner.
 This adverb clause includes nearly all those Adverbs which are derived from adjectives and end in –ly.
1. Govind reads clearly.
2. This story is well written.
3. The child slept soundly.
Adverbs of Degree or Quantity:
 Which show how much, or in what degree or to what extent.
1. He was too careless.
2. Is that any better?
3. These mangoes are almost ripe.
4. The sea is very stormy.
5. She sings pretty well.
6. You are partly right.
Adverbs of Affirmation or Negation:
1. Surely you are mistaken.
2. He certainly went.
3. I do not know him.
4. Adverbs of reason:
5. He is hence unable to refute the charge.
6. He therefore left the school.

PREPOSITION
 Preposition is derived from the Latin “Praepositionem” which means “I place before”, thus the preposition called that
which is placed before.
 A preposition is a word which joins a Noun or Pronoun to another word and indicates some relation between the Noun
and Pronoun and that word.
 A preposition is a word that makes the position of different things specially Noun or Pronoun clear in a sentence, so it is
used to show the ways in which other words are connected.
 A preposition is a word placed before a Noun or a Pronoun to show in what relation the person or thing denoted by it,
stand in regard to something else.
Uses of Preposition
To another Noun or Pronoun:
 The Purse is in the pocket (Noun). He sat beside me (Pronoun).
To an Adjective:
1. He was great in war.
To a Verb:
1. Come with me.
To an Adverb of time:
1. He will work from now.
To a phrase:
1. He has stolen my purse from under my pillow.
To a clause:
1. I am interested in what he says.
When the object is an interrogative pronoun, the Preposition is placed at the end:
1. What are they looking at?
When the object is Relative Pronoun “that”, the preposition is always placed at the end:
1. It is the picture that you are looking at?
 12
When the object is Relative Pronoun (Understood) the Preposition comes at the end:
1. The boy (whom) you spoke of has come.
KINDS OF PREPOSITION
 There are 5 main kinds of Preposition, discussed below in detail.
01. Simple Preposition:
 Such prepositions contain simple words.
Example:
At, By, For, From, In, Of, Off, On, Out, Over, Through, Till, To, Under, Up, With etc.
02. Compound Preposition:
 When a single/simple preposition is not sufficient to express the idea then compound Prepositions are used.
 Such Prepositions are generally formed by adding “A=no”, and “Be=By”.
Examples:
Amidst, Amongst, Around, Before, Behind, Below, Beneath, Beside, Between, Beyond, Inside, Outside, Underneath, Within,
Without etc.
03. Double Preposition:
 These are two Prepositions used together.
Examples:
Against, as far, As regards, as to, From among, From under, from within, Out of, Owing to, Within etc.
04. Phrase Preposition:
 These are the groups of words functioning as Preposition and used with the force of a single Preposition.
Examples:
According to, Agreeably to, Along with, Away from, Because of, By dint of, By means of, By reason of, For the sake of, In
accordance with, In addition to, In case of, In comparison to, In compliance with, In consequence of, In consequence of, in
course of, In favor of, In lieu of, In order to, In place of, In reference to, In regard to, Inspite of, Instead of, In the event of, On
account of, Owing to, With a view to, With an eye to, With reference to, With regard to etc.
05. Participle Preposition:
 These are present ot past Participles used as Prepositions.
Examples:
Barring, Concerning, Considering, During, Not withstanding, Pending, Regarding, Respecting, Saving, Supposing, Touching,
(Such words do not take a Preposition before or after them).
Different uses of Prepositions:
AT – IN – INTO
AT:
It is used to denote small, and less important places, villages, towns and definite part of space.
1. My brother lives at Chelhar.
2. I am at the door.
3. The passengers are at the bus stop.
4. My brother is at home.
5. He lives at the top of hill.
6. He will meet you at the college.
7. Open your book at page 50.
It is used to indicate definite point of time:
1. The farmer came home at day break/sunset.
2. The train arrives at mid night.
3. He died at early hour this morning.
4. They will meet the guest at breakfast.
5. The principal will reach at 9 O’ clock.
6. The function will end at half past time.
It is used to indicate the direction/towards:
01. I did not laugh at the beggar.
02. He is looking at the picture.
03. The boy threw the stone at the dog.
04. They aimed at doing well.
05. The tiger growled at the farmer.
It is used to indicate work/occupation:
01. He is hard at it.
02. They are at party.
03. I am at work.
04. What is he at now?
It is used to denote rate/degree/value/cost/sate/condition/order/manner/age/distance and position:
01. He is driving the car at full speed.
02. He sold his bike at a loss.
 13
03. Both the parties are at peace nowadays.
04. Pakistan is not at war with India.
05. I am glad at his success.
06. My father is anxious at my failure.
07. My friend passed the entry test at the second attempt.
08. He is at ease.
09. My brother is busy at the movement.
10. It looks better at distance.
11. He was working at the table.
12. The vehicles are at the signals/lights.
IN:
It is used for the large towns, countries, and places important to the speakers:
01. He lives in Karachi.
02. The statue of liberty is in America.
03. The Himalaya is the highest mountain in the world.
04. They are in temple/church/mosque/prison.
05. He was born in London.
06. Which is the biggest ocean in the world?
It is used to denote a period of time:
01. He gets up early in the morning.
02. She reaches school in time.
03. The flowers bloom in spring.
04. The train will be leaving in 10 minutes.
05. He learnt to drive in four weeks.
It denotes position or rest:
01. An old man has a stick in his hand.
02. My mother is lying in bed at home.
03. There is no one in the room/in the building/ in the
04. Park/in the garden/in the office.
05. He is sitting in chair/he is in chair.
06. There is something in the box.
It expresses manner:
01. She sings in a sweet tune.
02. You must be polite in your attitude.
03. Aslam prefers to sit in first row.
04. He always pay his bills in cash.
05. They fell in love with each other.
06. We trust in God.
07. Write in ink.
08. Write your name in block letters.
09. The children always play in street.
INTO:
It denotes motion towards the inside of anything from outside:
01. The boy fell into the pond.
02. He walked into the room.
03. An angry women jumped into the well.
04. Thieves broke into the room.
05. The river Indus flows into the Arabian sea.
06. The lion rushed into its den.
BY – WITH – WITHIN
BY:
It is used to indicate the doer or agent of an action after the verb in the Passive voice.
01. A letter was written by Almas.
02. He was murdered by a robber/a dacoit.
It is used to denote time, measurement, division (arithmetic)
01. What is the time by your watch?
02. I shall return by 5 o’ clock in the morning.
03. Eggs sell by dozen.
04. Cloth is measured by meter.
05. The prices have increased by 10 rupees.
It is used to show the path or means of trave:
He prefers to travel by air/by sea.
 14
1. She always go her home by train.
It is used to show how we do something or how something can happen:
01. The streets are lighted by electricity.
02. I sent him letter by post.
03. We pay our bill by cheque.
04. They meet me at the party by chance.
05. He took my pen by mistake.
It is used to indicate a part of body that is touched.
01. He caught Abid by his neck.
02. I took him by the hand.
It is also used in following cases:
1. He is Syed by caste.
2. He has no child by his wife.
3. He swore by God.
WITH:
It is used with the instrument with which the action is done.
01. The teacher hit him with stick.
02. She cut an apple with knife.
03. He hanged himself with a piece of cloth.
04. The farmer cut the tree with an axe.
05. Let me write with a pencil.
06. I always write with pen.
It is used to indicate manner:
01. Why are you angry with me?
02. My boss is pleased with me.
03. I am satisfied with his progress.
04. Don’t quarrel with each other.
05. The army fought with great courage.
06. I agree/disagree with him on this matter.
07. The judge was satisfied with his statement.
08. He received guests with open arms.
It is used to indicate what is used for filling, covering, having or carrying:
01. The mountains were covered with snow.
02. Fill this cup with tea.
03. She is the girl with red hair.
04. The shopkeeper fill the bag with goods.
05. He went out with my permission.
It is also used in following ways.
01. Compare Ali with Aslam.
02. The pen is write with.
03. The farmer rises with sun.
04. He is with his father now but he will be with you tomorrow.
05. He has a good relationship with his parents.
06. He parted with his property.
07. I am bored with my job.
WITHIN:
Which means before the end of:
01. He will be there within two days.
02. I shall return your money within a week.
03. You must always try to live within your means.
04. Finish your work within a week/ in a day or two.
05. To appoint him is not within my reach/power.
ON – UP – UPON
ON:
It is used to indicate time:
01. He was born on 25th December, 1980.
02. We have holiday on Sunday.
03. I gave him a gift on his birthday.
04. I sent him card on New Year’s Day.
05. The president addressed the nation on Labour Day.
It denotes something supported by/attached to/ lying against/in contact with:
01. Keep your book on the table.
 15
02. The book is on the table.
03. They sit on the grass in the park.
04. Ice/wood floats on the water.
05. There are many pictures on the wall.
06. The label is on the bottle.
07. There is no body living on the Island.
08. The guests are standing on the road.
It points out an activity/manner/state when followed by a Noun or an Adjective:
01. He met me on the way.
02. Aslam always goes school on foot/on a bicycle/ on a bike/ on horseback.
03. The house is on fire. It is better, we may get out.
04. Keep on the left.
It is also used in following ways:
01. They congratulated me on my success.
02. We cannot rely on him.
03. He is dependent on his brother.
04. His income is not enough to live on.
05. He goes on diet now.
06. Though I have some problems but on the whole I enjoy my job.
UP:
It is used in following ways.
1. Go upstairs/ladder.
2. Make up the loss.
3. The boy climbed up.
4. The monkey ran up the trees.
5. You are walking too fast, I cannot keep up with you.
6. He gets up early in the morning.
7. Ring up your father.
8. We are square up now.
9. Time/game is up.
10. He turned up late at night.
11. Give up all your bad habits.
UPON:
It is generally used in speaking of things in motion:
01. The dog sprang upon the box.
02. The patient has been operated upon.
03. He had no evidence to go upon.
04. I have hit upon a plan.
05. You have conferred a great favour upon me.
BESIDE – BESIDES
BESIDE:
Beside means by the side of. It is used in following ways:
01. He sat beside his father.
02. The dog is sitting beside the Kinjhar Lake.
03. His answer is beside the question.
BESIDES:
Besides means is addition to, so it is used in following ways.
01. Besides doing my work I help my father.
02. Besides giving advice, he gave me money also.
03. Besides being fined he was prisoned also.
04. Besides a book Aslam gave me a note book also.
05. Besides bread he had butter also.
06. Besides a home he has a flat also.
07. Nobody besides my brother supported me at the election.
08. He bought some books besides pencil.
OF – OFF
OF:
It is used to indicate cause:
01. We are afraid of a snake.
02. We should be proud of our country.
03. He should be ashamed of his such a behavior.
 16
04. I am tired of him.
They are not afraid of death.
05. He died of cholera/cancer/typhoid/TB.
06. What are you thinking of?
07. He speaks ill of you.
It is used to denote connection/relation:
01. He is blind of one eye.
02. Your horse is lame of one leg.
03. She is deaf of one ear.
04. Diplo is to the south of Mithi.
05. He is sure of his success.
06. I am confident of his arrival.
07. I am fond of mangoes.
08. I am fond of music/
09. Beware of pick pockets.
10. His wife delivered of a male child.
11. He was relieved of his duties.
12. This patient has been cured of the disease.
13. Be loyal of your country.
14. One should not be jealous of others.
15. He reminds me of his brother.
It is used to indicate origin, material, measurement and etc.
01. He is man of principles.
02. The chair is made of wood.
03. Our home is built of bricks.
04. The basket was full of fruit.
05. He bought six meters of cloth.
06. I need a sheet of a paper.
07. It is a sum of addition/subtraction.
OFF:
It is used to denote not on, down from and away from:
01. Cut slice off the bread.
02. Put off old clothes.
03. The cap is off the head.
04. Friends fall off in adversity.
05. The river flows off the bridge.
06. Turn off the tap.
07. He switched off the fan.
08. The strike will be called off tomorrow.
09. It was only a yard off me.
10. I took off my shirt.
11. He is off his head.
BEHIND – BEFORE
BEHIND:
It is used in the sense of “at the back of (place) remaining after (time, rank):
01. My house is behind yours.
02. He lives behind my house.
03. He hide himself behind the curtain.
04. There is a history behind the ruins of Moen Jo Daro.
BEFORE:
It is used to denote a point of time:
01. He wrote a letter to his friend before this.
02. I always work hard before the examinations.
03. The sun will rise before six O’ clock.
04. My father will come before 7 O’ clock.
05. We should put honesty before profit.
BETWEEN – AMONG
BETWEEN:
It is used in speaking for two persons or things:
01. Divide the cake between these two boys.
02. The property was divided equally between two brothers.
03. Islamabad is between Mari and Rawalpindi.
 17
It can be used for more when we have a definite number in mind:
01. Pakistan lies between India, Iran, China, and Afghanistan.
02. They reached here between noon and evening.
03. The difference between 8 and 12 is 4.
04. It is only between you and me.
AMONG:
It refers to more than two persons or things:
01. He was standing among the people.
02. The foolish quarrel among themselves.
03. The father divided his property among his sons.
04. My village is among the hills.
05. He was happy to be among friends again.
06. The brave, soldiers never quarrel among themselves.
07. Even honesty/Honour prevailed among thieves.
FOR – FROM – SINCE
FOR:
It is used for indicating the purpose:
01. The boy is crying for his mother.
02. He does not prepare well for the test.
03. I paid ten rupees for it.
04. He sacrificed for his country.
05. My father reads for pleasure.
06. I am getting late for school.
07. Let’s hope for the best.
It is used to indicate suitability:
01. He is fit for this job.
02. Raw fruit is harmful for health.
03. He has no clothes for this occasion.
It indicates a period of time.
01. He stayed with me for two days.
02. I have been waiting here for the last two years.
03. Aslam went Karachi for a week.
04. The fountains had been running for an hour.
It is also used in the following ways.
01. Please call/send for the doctor at once.
02. The beggar begged him for money/charity.
03. I have no respect for a liar.
04. I always care for him.
05. I am anxious for my father’s health.
FROM:
It is used to indicate starting of a period of time. It is used for any form of tense.
01. He worked from morning to evening.
02. I am not your friend from today.
03. I shall join my job from the 1st of January.
04. She will read book from beginning to end.
It is also used in the following ways:
01. Ice is scattered over the road.
02. Birds fly over hills and vales.
03. The bridge is over the river.
04. The old men has umbrella over his head.
05. I have glanced over your letter.
06. The cat jumped over the wall.
07. He is over eighty years.
08. Don’t cry over spilt milk.
09. River Indus is over seventeen hundred miles.
DURING:
It is used to indicate at some point a period of time:
01. He did not meet his friend during his visit to Lahore.
02. I do not talk during eating/taking meal.
03. We did not greet each other during the meeting.
04. We shall go to visit Lahore during summer vacation.
05. I fell asleep during the film.
 18
06. It must have rained during the night.
AFTER:
It is used to denote the end of a period in the past:
01. He came to his native place after twenty years.
02. I met him after a long time.
03. He went to see his ailing friend after a week.
It is also used in the following ways:
01. The cat runs after the rats.
02. The parents looked after their children.
03. A son takes after his father.
04. It is poetry after Shah Lateef.
05. I came after them.
06. This building is after great Mughal architects.
ABOUT:
It is used in the following ways.
01. He is about to go now.
02. The mother is worried/careful about her son’s health.
03. Your father enquired about you.
04. Go about your business.
05. He is about seventeen now.
06. He complaints about pain in his stomach.
UNDER:
It is used in the sense of below, beneath (anything/covered area on the surface) less than or lower than:
01. The cat is under the table.
02. He may rest under the tree.
03. They are under the tree.
04. He begins school from today.
It is used to show difference or distinction:
01. My pen differs from your pen.
02. God differs from brass.
03. He does not know good from bed.
04. These sights are different from others.
It is used to indicate the place and object, whose distance and absence is stated:
01. You must abstain from smoking.
02. He has run away from home.
03. My father has come from Canada.
04. They prevented him from falling.
05. Where do you come from?
06. Never deviate from the path of truth.
It is also used in the following ways:
01. The villagers draw water from a well in Thar.
02. Boys over sixteen are debarred from competition.
03. He bought some gifts from the shop.
04. The conditions are growing from bad to worse.
05. Wine is made from grapes.
SINCE:
It is used to denote some point of time. It comes after object/verb in the Present and Past perfect tenses:
01. He has not met us since last night.
02. I have been ill since Sunday.
03. The boss has been on leave since January.
04. The child has been sleeping since after noon.
05. They have not met since 1st January.
TO:
It is used to denote preference/comparison:
01. He is junior to me.
02. This cloth is superior to that.
03. He is like brother to me.
04. He prefers tea to coffee.
05. Your writing is similar to me.
06. Some people prefer wealth to health.
It is used to show any feeling/relation:
1. My brother is very kind to me.
 19
2. I am graceful to you.
3. We shall remain thankful to them.
4. He is true to his words.
5. Smoking is dangerous to health.
6. This road leads to Hyderabad.
7. Let’s pray to God for rain.
8. What is he to you?
9. She gave a birth to male child.
10. He was admitted to hospital.
11. Mariam was married to Akram.
12. He invited us to tea.
13. China is to North of Pakistan.
14. Listen to me carefully.
15. Just listen to what I say.
16. He spoke to us in English.
17. I agree/disagree to your proposal.
18. I can say this to his face.
19. Read the newspaper to me.
OVER:
It is used to denote superiority in rank and authority:
1. Lady Diana was famous all over the world.
2. The great Akbar ruled over a vast empire.
3. He has no control over his son.
4. The chief guest presided over the function.
5. The cost of this book is under fifty rupees.
6. He works under me.
7. My feet are under the table.
8. She put her necklace under her pillow.
ABOVE:
It is used in the sense of a little over the surface of any other thing:
1. The roof is above all of us.
2. He lives above his means.
3. They are above all these things.
4. Its price is above RS. 50.
5. Aslam is above 50.
6. Who is above you in the class?
7. His work is above praise.
AGAINST:
It is used in the sense of in opposition/contrary to:
1. Was he against me?
2. Have you any complaint against us?
3. The public is cautioned against thieves.
4. The boy stood against the wall.
5. They spoke against me in the court.
6. I strongly advise you to save against rainy days.
TILL/UNTILL:
It is used in the sense of not earlier than:
1. He will stay till Sunday.
2. Wait for me till I come.
3. Stay here till they return.
4. My brother will be working until 10PM.
5. He will be away until Monday.
6. Let’s wait until it stops raining.
7. She did not get up until half past ten.
8. Let’s star now and work till/until dark.
BELOW:
It is used in the sense of lower than:
1. He stands below me in the class.
2. My father gave him a cheque below five hundred.
3. They live below us in this building.
4. Today temperature is below 40C.
ACROSS:
 20
It is used in the sense of, from one side to another:
1. The dog ran across the field.
2. He sailed across the river in thirty minutes.
3. The light must fall across the lane.
4. When the signal was red, he ran across the road.
BUT:
It is used in the following ways:
1. No one but I could answer the question.
2. Who but my brother can guide me?
3. All but Iqra were present there.
4. She was the last but one to sing.
TOWARD/TOWARDS:
It is used in the following ways:
1. He was driving towards his home.
2. What steps have you taken towards the solution of your problem?
3. He has friendly relations towards me.
4. My mother has done a lot towards my comfort.
5. The soldiers besieged the city towards morning.
DOWN:
It is used in the following ways:
1. The boys climbed down the tree.
2. The water flowed down the drain.
3. She went down town.
4. My friend came down in the world.
5. They were walking down the road towards the station.
THROUGH:
It is used in the following ways:
1. I have gotten through the examination.
2. We shall get through the repair now.
3. The driver drove through the red light and was caught.
4. I have gotten through money yesterday.
5. They stayed there through the day.
6. Did you see the sights through the window?
7. I sent a letter through a messenger.
8. The tourists passed through Pakistan and Iran.

CONJUNCTION
 It is derived from the Latin “Conjunctionem” means “A joining together”.
 A conjunction is a word used to join words or groups of words or sentences together.
Examples:
1. Two and two make four.
2. I am young but wise.
3. She is poor but honest.
4. Boys and girls go to school.
The conjunctions joins different parts of speech together, as
 Nouns: Aslam and Ali went away.
 Nouns and Pronouns: Aslam and I work together.
 Adjectives: A wise and clever man came here.
 Pronouns: He as well as I fell down.
 Verbs: The man sat down and wept.
 Adverbs: The ship floated over and across the sea.
Conjunctions merely join, they do no other work.
Some Common conjunctions are as under.
 And, As, Either, Hence, Likewise, Neither, Or, Also, Accordingly, Further, However, Moreover, Nor, Since, As well as,
Because, For, If, Oher wise, Before, Therefore, So that, Still, Until, Both, unless and Yet etc.
Some Conjunctions are used in pairs, such conjunctions are called Co-relative Conjunctions or Co-relatives.
These are used as under,
Either – or
1. Either you or I must go. Either do it or go out.
2. Either he or you have stolen my purse.
3. Either Aslam or his brother is criminal.
 21
Neither – Nor
1. Aslam is neither intelligent nor diligent.
2. He is neither rich nor poor.
3. Neither does he come nor does he reply.
4. He can neither read nor write.
Both – And
1. He is both a poet and a philosopher.
2. Both men and women are enlisted during census.
3. Both the buffalo and the cow give milk.
4. Both you and I were friends.
Though/Although/Even though – Yet
1. Though Aslam is ill, yet performs his duties.
2. Though he has abused me, yet he is intelligent.
3. Even though he hates me, yet I pray for him.
4. Though your father is old, yet he is strong.
5. Although he is poor, yet he is generous.
6. Although he is rich, he is miserly.
Such –As
1. There is no such a person as you respect.
2. There is no such a book as you referred.
3. There is no such a company as the students mention.
4. There is no such a task as he performs.
So – That
1. He was so tired that he could not walk.
2. He was so simple that he could not get bribe.
3. I have become so tired that I can work no longer.
Not only – But also
1. Shah Abdul Latif was not only a saint but also a poet.
Hardly/Scarcely – When
No sooner – Than
2. No sooner did the bell ring, than the boys left the class.
3. No sooner does she return home than she begins to work.
4. No sooner did they leave the home than it began to rain.
Such – That
1. His character is such that you can believe upon him.
2. His behavior is such that everyone admires him.
Whether – Or
1. I cannot say, whether he will come or not.
2. I do not care, whether you go or stay.
Would – Rather
1. The thief would rather agree than refuse.
2. The boy would rather work than go to bed.
Other – Than
1. She was no other women than your mother.
2. He was no other boy than Aslam.
Indeed – But
1. The thief was indeed caught red handed but escaped.
2. They are indeed friends but no body trusts.
CLAUSES AND KINDS OF CONJUNCTION
 Conjunctions are divided into two classes.
1. Coordinating
2. Subordinating.
Coordinating Conjunctions:
 The sentence contains two independent statements or two statements of equal rank or importance.
 Hence the Conjunction joining together these two statements or clauses of equal rank is called Co-coordinating
Conjunction. (Co-coordinating means “of equal rank”.
 A Co-ordinating conjunction joins together clauses of equal rank.
 The chief co-ordinating conjunctions are; And, But, For, Nor, Or, Also, Either-or, Neither-nor.
Co-ordinating Conjunctions are of four kinds.
01. Cumulative or Copulative Conjunction:
 Which merely add one statement to another, as;
i. We carved not a line.
 22
ii. We raised not a stone.
02. Adversative Conjunction:
 Which express opposition or contrast between two statements. As,
I. He ran fast but missed the train.
II. You are not rich still, you could do something to help him.
03. Illative Conjunction:
 These Conjunctions express an inference. Illative is derived from Latin word “Illatus” means “that which is inferred”.
I. He was punished for he was guilty.
II. Aslam did not do well in the test, therefore he failed.
04. Disjunctive or Alternative Conjunction:
 Which express a choice between two alternatives; as
I. She must weep, or she will die.
II. Either he is mad, or he feigns madness.
Subordinating Conjunctions:
 These are the Conjunctions, which join the Main/Principal Clause to Sub-ordinate Clause.
 Sub ordinate Conjunctions are those which join sub ordinate Clause to any other clause on which it depends for its full
meaning.
Subordinating conjunctions are classified into 8 kinds.
Temporal or Time:
 When: I shall go, when my father comes back.
 Before: Reach home, before it rains.
 Till/Until: Wait till/until he returns.
 So long As: The name of martyr will live so long as the world lasts.
 As soon as: I will leave the home as soon as you come.
 As: The teacher entered into the class as the clock struck 9 O’ clock.
 While: While there is life, there is hope.
Final or Purpose:
 Lest: Work hard lest you should fail.
 So that: We read the books, so that we may gain knowledge.
 That: We eat that we may live.
Causal or Reason/Cause:
 Because: Aslam went to a doctor because he was ill.
 For: Kapil Dev deserved to succeed, for he worked hard.
 Since: Since you already know, I will not tell a lie.
 As: As I am ill, I cannot come.
Conditional or Condition:
 If: She will achieve her target, if works hard.
 Unless: He will not attend the party, unless he is invited.
 Provided that: You can take the camera, provided that you will return in time.
 On the condition that: I forgave my younger brother on the condition that he will give up bad habits.
 Whether: Nobody can say whether he will pass or not.
Comparison or Contrast:
 Than: Your brother is clever than you.
 As: Thari Ashok is an intelligent as I.
 As-so: As you work, so you will be paid.
 So-as: As for as I know he is an honest man.
Concession or supposition:
 Though: Though he is un well, he is doing well.
 Al though: A book is a book although there is nothing in it.
 However: However fast you run, you cannot win.
 If: If he is there, I shall see him.
Local or Place:
 Where: He injured, where he fell.
 Where ever: I shall sleep, where ever I like.
 Whence: He returned whence I came.
Consequent or Result:
So-that:
I. He was so weak that he could not run fast.
II. The police man ran so fast that he caught the thief.
III. Water is so hot that I cannot bath with it.
 23
INTERJECTION
 An interjection is a word which expresses some sudden feeling or emotion.
Interjection may express
 Joy: Hurrah! Huzza!
 Grief: Alas!
 Surprise: Ha! What!
 Approval: Bravo!
Examples:
01. Hellow! What are you doing there?
02. Hurrah! We have won the game.
03. Alas! He is dead.
04. Ah! Have they gone?
05. Oh! I got such a fright.
06. Hush! Don’t make a noise.
Certain groups of words are also used to express some sudden feeling or emotion; as,
 Ah me! For shame! Well done! Good gracious!
TENSE
 Tense is derived through French from Latin “Tempus” means time.
 Tense is a change in the verb to express the time. Tense marks the time of an action whether it is completed at that
time or not.
 There are three divisions of time (Tense); Present, Past and Future.
 The difference between Present and Past Tenses is shown y conjugation whereas to express the Future Tense we
have to use Auxiliary Verbs, Will and Shall.
 An action in the Present, Past and Future may be considered without reference to its completeness or
incompleteness.
 An action in the Continuous Tenses, carry the Auxiliary Verb “To be”.
 An action in the Perfect Tense may be considered in a perfect or complete condition. All the Perfect Tenses as a rule
contain Auxiliary verb “To have”.
 An action in the Perfect Continuous Tense denoted in a perfect or complete condition after the continuous action.
01. PRESENT INDEFINITE/SIMPLE/INCOMPLETE TENSE
 An assertion (‫ )بيان‬made as of present time is said to be in Present Tense.
 It denotes an action that is done just now.
 It can be used in the following ways.
1. I am a student.
2. We are boys.
3. He is a doctor.
4. This is book.
5. These are tables.
6. Those are pictures.
7. This is a museum.
8. She is a nurse.
 When there are three persons in the sentence, second person, Third person and then First Person are taken
respectively with to be verb.
1. You, he and I are good players.
2. You, she and I are free now.
 For making Negative sentence only “Not” is place after “To be verb”.
1. I am not a student.
2. They are not tailors.
3. My brother is not a clerk.
 For making Interrogative sentence mainly “To be” verb is used before the sentence ending with “Question Mark”.
1. Am I a student?
2. Are they tailors?
3. Is my brother a clerk?
 To express possession or ownership of something or person in current time. “Has” is used after singular and “Have”
for plural in numbers, only “Have” can be used with “I” and “You”.
1. I have a pen.
2. We have new uniforms.
3. He has a motor bike.
 For making Negative sentences only “Not” or “No” is used after “To have” verb.
1. I have no pen/I have not a pen.
 24
2. My friend has not his own bike.
3. Aslam has not a son/Aslam has no son.
 For making Interrogative sentences only “To have” verb is used before the sentence.
1. Have I a pen?
2. Has his brother his own bike?
3. Have those students’ new bags?
 To express any general matter and permanent truth.
1. Babies weep.
2. Birds fly.
3. Dogs bark.
4. Milk is white.
5. Unity is strength.
6. The Sun rises in the east.
7. The Earth revolves around the Sun.
8. The soul is immortal. We all are mortal.
 Also express the following conditions.
1. We go there daily (Habit).
2. This horse walks slowly (Habit).
3. The school opens at eight (Habit).
4. He gets up early in the morning (Habit).
5. I take tea twice a day (Habit).
6. Nurse looks after the patient (Habit).
7. I know what you mean (Present action).
8. Look! How it thunders (Present action).
9. Look! How pretty it seems (Presentaction).
10. Pakistan comes into existence on 14th August, 1947 (Past action).
11. Babar defeats his opponents (Past action).
STRUCTURE OF THE SENTENCE OF PRESENT INDEFINIT TENSE
Sentence Assertive/Affirmative/Descriptive sentences

Case (1) I, We, You, They & C.Noun Plural

Structure Subject + Verb(First form) + Object

Example I write a letter.

Case (2) He, She, It, proper nouns, Singular

Structure Subject + Verb(First form) + S,Es, Ies + Object

Example Aslam catches the ball.

Sentence Changing the Affirmative into Negative Sentences

Case (1) I, We, You, They & C.Noun Plural

Structure Subject + do not/don’t + Verb(First form) + Object

Example (1) I don’t tell a lie. (2) We do not invite our friends. (3) They don’t ask the question.

Case (2) He, She, It, proper nouns, Singular

Structure Subject + does not/doesn’t + Verb(First form) + Object

Example (1) He does not/doesn’t do his homework. (2) She doesn’t prepare the breakfast.

Sentence Changing the Affirmative into Interrogative Sentences

Case (1) I, We, You, They & C.Noun Plural

Structure Do + Subject + Verb (First form) + Object?

(1) Do I decorate my room? (2)Do we obtain the good marks? (3) Do they achieve their targets?
Example
(4) Do your friends go for a walk? (5) Do you follow my principles?

Case (2) He, She, It, proper nouns, Singular

 25
Structure Does + Subject + Verb (First form) + Object?

Example (1) Does he do his homework? (2) Does it blow fast outside?

Sentence Making Interrogative – Negative sentences

Case (1) I, We, You, They & C.Noun Plural

Structure Do/Does + Subject +Not + Verb (First form) + Object?

Examples (1) Do I not do my homework? (2) Does he not wait for his friend?

“WH” family are also used before the interrogative sentences for making Double Interrogative sentences.

“WH” family; What, When, Where, Which, Who, How, Whom, Whose, Why, With and In which.

(1) What is his age? (2) When does he inform you? (3) Where is your boss? (4) Which is your book?

(5) Who are you? (6) How are you? (7) Whom do you serve now? (8) Whose son are you? (9) Why is he late today?
(10) With what do you write? (11) In which class do you read?

02. PRESENT CONTINUOUS TENSE

 It denotes an action going on at the time of speaking. It is used when we talk about things happening in a period
around now.
 To point out an action going on at the time of speaking.
1. We are laughing.
2. You are running fast.
3. It is raining
4. Aslam is writing a letter.
 To denote an action that will happen in near future.
1. My father is leaving for Islamabad tomorrow.
2. He is going to appear in the next examination.
 To point out the repeated action
1. He is always working.
2. She is always asking the question.
3. Aslam is always losing his keys.
STRUCTURE OF THE SENTENCE OF PRESENT INDEFINIT TENSE
Sentence Assertive/Affirmative/Descriptive sentences

Case (1) Am is used with “I”, “is” singular and “Are” for plural and You.

Structure Subject + To be Verb (Present) + Present Participle + Object

Example (1) I am reading a new lesson. (2) We are telling a lie. (3) You are taking the meal.

Sentence Changing the Affirmative into Negative Sentences

Case (1) Am is used with “I”, “is” singular and “Are” for plural and You.

Structure Subject + to be verb + Not + Present participle + object

Example (1) I am not flying the kites. (2) It is not hailing. (3) The phone is not ringing now.

Sentence Changing the Affirmative into Interrogative Sentences

Case (1) Am is used with “I”, “is” singular and “Are” for plural and You.

Structure To be verb + subject + Present participle + object?

Example (1) Am I calling them with bad names? (2) Is it getting dark now?

Sentence Making Interrogative – Negative sentences

Case (1) Am is used with “I”, “is” singular and “Are” for plural and You.

Structure To be verb + subject + Not + Present participle + object?

Examples (1) Am I not waiting for you? (2) Is the teacher not teaching them properly?
 26
“WH” family are also used before the interrogative sentences for making Double Interrogative sentences.

“WH” family; What, When, Where, Which, Who, How, Whom, Whose, Why

What is he buying from this shop? Where are they singing the national songs? Where is she making the speech?
Which dish are you testing? How is she spelling these words? Who is knocking at the door? Whom are you telling
the truth? Whose books are you looking for? Why is Aslam waiting for us?

03. PRESENT PERFECT TENSE

 It is used to express an action that is completed at the time of speaking or writing or whose time is not given.it
always implies a strong connection with the present and is mainly used in conversation, letters, newspapers,
televisions and radio reports, it is said to be a sort of mixture of present and past.
 It is used to denote that an action has just now been completed.
1. I have finished my letter.
2. The sun has set.
3. He has left for Karachi.
4. She has just gone out.
 02. To denote an action commenced in the past and going on to the present.
1. I have studied in this school for four years.
2. He has lived here all his life.
3. He has been in the army.
 To denote an action whose time is not definite.
1. I have read “Shah Jo Risalo”.
2. The government has issued the notification.
 To denote an action completed in past may occur again.
1. I have seen Makli Graveyard.
2. Our class has visited Moen Jo Daro.
 To denote habitual action.
1. He has always disturbed me during my study.
2. I have never been late for work.
 To denote an action finishes at the time of speaking.
1. I haven’t seen you, Aslam.
2. This room hasn’t been cleaned for month.
 It is often used in newspapers and letters.
1. Some people have been killed in road accident.
2. I am sorry, I haven’t written you letter before.
 It can also be used with so far, Till, Now, Yet, Today, Already, This week, never and ever.
1. Has the postman not come yet?
2. Have you seen him this month?
STRUCTURE OF THE SENTENCE OF PRESENT PERFECT TENSE
Sentence Assertive/Affirmative/Descriptive sentences

Case (1) “Has” is used with singular subject, “Have” for plural , “I” and “You”

Structure Subject + Has/Have + Third form of verb + Object

Example (1) I have learnt by heart a new poem. (2) He has told me a lie. (3) He has done his work.

Sentence Changing the Affirmative into Negative Sentences

Case (1) “Has” is used with singular subject, “Have” for plural , “I” and “You”

Structure Subject + Has/Have + Not + Third form of verb + Object

(1) He has not gone to sleep yet. (2) You have not solved this question. (3) They have not came
Example
here.

Sentence Changing the Affirmative into Interrogative Sentences

Case (1) “Has” is used with singular subject, “Have” for plural , “I” and “You”

Structure Has/Have + subject + Third form of verb + object?

Example (1) Has Almas abused you? (2) Have you solved this mock test?
 27
Sentence Making Interrogative – Negative sentences

Case (1) “Has” is used with singular subject, “Have” for plural , “I” and “You”

Structure Has/Have + subject + Not + Third form of verb + object?

Examples (1) Has the girl not learnt this lesson? (2) Have they not attended classes?

“WH” family are placed before any interrogative sentences for making Double Interrogative sentences.

What has he sent to you? Which toy has she chosen? Who has made such a speech? Who have identified the
thieves? When has he informed me? How has he known me? Whom has the teacher allowed to go out?

04. PRESENT PERFECT CONTINUOUS TENSE

 It is used for an action which began at some point in the past but is still going on/continuing up to the present time.
 Present Perfect Continues Tense is formed by adding “Has been/have been” before present participle.
 It is used to denote “point of time as: 9:30 PM morning, 2002, after noon, evening, night, yesterday, today, day
after tomorrow, childhood, Sunday, Friday, January, May, December, Spring, 10 th June and since.
 For denoting “Period of time” as: an hour, a day, half an hour, six months, three minutes and for is used.

STRUCTURE OF THE SENTENCE OF PRESENT PERFECT CONTINUOUS TENSE

Sentence Assertive/Affirmative/Descriptive sentences

Case (1) “Has” is used with singular subject, “Have” for plural , “I” and “You”

Structure Subject + Has/Have been + Present participle (ing form) + Object

(1) Aslam has been reading this newspaper for an hour. (2) I have been reading this book since
Example
July. (3) It has been blowing fast outside since midnight.

Sentence Changing the Affirmative into Negative Sentences

Case (1) “Has” is used with singular subject, “Have” for plural , “I” and “You”

Structure Subject + Has/Have + Not + Been + Present participle (ing form) + Object

(1) I have not been thinking over it. (2) We have not been running for 2 hours. (3) It has not been
Example
feeling cold since the end of February,

Sentence Changing the Affirmative into Interrogative Sentences

Case (1) “Has” is used with singular subject, “Have” for plural , “I” and “You”

Structure Has/Have + subject + been + Present participle (ing form) + object?

Example (1) Has she been cooking since morning? (2) Has it been raining for two hours?

Sentence Making Interrogative – Negative sentences

Case (1) “Has” is used with singular subject, “Have” for plural , “I” and “You”

Structure Has/Have + subject + not + been + Present participle (ing form) + object?

Examples (1) Has he not been taking bath? (2) Has your brother not been taking part in the games?

“WH” family can be used before the subject of any interrogative sentences for making Double Interrogative sentences.

Why have you been making a noise for two hours? How has your team been winning since last year? Where has he
been living since 2001? Who has been beating the drum?

01. PAST INDEFINITE/SIMPLE/INCOMPLETE TENSE

 The term “Past” is used with reference to the time of the action in the past without any reference to the present
time.
 It denotes the state or existence of something in previous time.
1. I was a worker.
2. We were the innocents.
3. He was a defaulter.
4. This was my home.
 “Was” is used for singular Number and “Were” for plural number and you (both singular and plural).
 28
STRUCTURE OF THE SENTENCE OF PAST INDEFINIT TENSE
Sentence Assertive/Affirmative/Descriptive sentences

Structure Subject + Verb(2nd form) + Object

Example I sent him some gifts. Our team won the match. The birds mad the nests.

Sentence Changing the Affirmative into Negative Sentences

Structure Subject + Did not + Verb(1st form) + Object

Example We did not attend the class. It did not blow fast outside. Almas did not read lesson.

Sentence Changing the Affirmative into Interrogative Sentences

Structure Did + Subject + Verb (1st form) + Object?

Example Did you take the breakfast? Did he do his homework? Did Aslam attend the class?

Sentence Making Interrogative – Negative sentences

Structure Did + Subject + Not + Verb (1st form) + Object?

Examples Did Almas not come here? Did I not supervise you work? Did he not do homework?

“WH” family are also used before the interrogative sentences for making Double Interrogative sentences.

“WH” family; What, When, Where, Which, Who, How, Whom, Whose, Why, With and In which.

What were they? What was its color? What did you buy? When did she attend the class? Where was the guest?
Where did they arrange the party? Who was in the office? Which songs did he sing? Who took part in the game?
How was the patient? How did fight with them? Whom did you guide? Whom did he send a letter? Whose purse
was this? Why was she angry? Why did you fail in the test? With what did he paint? With what did he lift that box?

02. PAST CONTINUOUS TENSE

 It points out that the action was still going on in the past time referred to.
 It is used to show an action that was continue at some point in the past.
1. When I called her, she was singing.
2. Some boys were playing in the ground.
3. Almas was reading.
 It is used to point out any repeated action.
1. He was always ringing me up.
2. I was always losing my keys.
3. My mother was always working.
 To point out any already started action but still not finished.
1. Last year in these days, we were living in Karachi.
2. When the guests arrived, we were having lunch.
Actually this tense points out an idea that the action began before that time and probably continued after it.
STRUCTURE OF THE SENTENCE OF PAST CONTINUOUS TENSE
Sentence Assertive/Affirmative/Descriptive sentences

Structure Subject + To be verb (Past) + Present participle (Ing form) + Object

Example I was attending the function. Almas was playing PUBG. They were running.

Sentence Changing the Affirmative into Negative Sentences

Structure Subject + To be verb (Past) + Not + Present participle (Ing form) + Object

Example We were not waiting for them. They were not coming. He was not listening.

Sentence Changing the Affirmative into Interrogative Sentences

Structure To be verb (Past) + Subject + Present participle (Ing form) + Object?

Example Was he going with his father? Was she going to Karachi? Were they dancing?
 29
Sentence Making Interrogative – Negative sentences

Structure To be verb (Past) + Subject + Not + Present participle (Ing form) + Object?

Examples Was he not going to Mithi? Were they not attending the class?

“WH” family are also used before the interrogative sentences for making Double Interrogative sentences.

“WH” family; What, When, Where, Which, Who, How, Whom, Whose, Why, With and In which.

What were you doing there? When was I gambling? Where was he sending letter? Why were you coming?

03. PAST PERFECT TENSE

 It is used to denote an action which had been completed at some point in the past time before another action took
place.
 It is used to denote the action completed before another action.
1. I had already taken the breakfast by the time the guests got into home.
2. I did not know who she was, I had never seen her before.
3. The train had left before they reached the station.
 To denote an action which began in the past and completed at the time of speaking.
1. My brother had served in the army for ten years then retired and lived there.
 It is also used after “Would” and “If only”
1. Would that he had come. If only he had been alive.
 It is used in simple sentences with “Already, till, until and before”.
2. I had already met/seen this guest.
3. He had kept quiet till the departure of the train.

STRUCTURE OF THE SENTENCE OF PAST PERFECT TENSE

Sentence Assertive/Affirmative/Descriptive sentences

Structure Subject + To have verb (Past tense) + 3rd Form of Verb + Object

Example I had applied for the job. He had waited for the guests. The teacher had called the roll numbers.

Sentence Changing the Affirmative into Negative Sentences

Structure Subject + Hadn’t/Had not + 3rd Form of Verb + Object

Example They had not reached home yet. Your brother had not celebrated his birthday.

Sentence Changing the Affirmative into Interrogative Sentences

Structure Had + Subject + 3rd Form of Verb + Object?

Example Had you ever seen a lion? Had you committed such a mistake?

Sentence Making Interrogative – Negative sentences

Structure Had + Subject + Not + 3rd Form of Verb + Object?

Examples Had Almas not gone to Karachi? Had you not attended the class?

“WH” family are also used before the interrogative sentences for making Double Interrogative sentences.

“WH” family; What, When, Where, Which, Who, How, Whom, Whose, Why, With and In which.

What had he offered them? Who had won the first prize? Where had he favored us? Whom had you sold your car?

04. PAST PERFECT CONTINUOUS TENSE

 It is used to denote an action which began in the past and still continuing at some point in the past.
 It is informed by adding “Had been” before present participle (Ing form).
STRUCTURE OF THE SENTENCE OF PAST PERFECT CONTINUOUS TENSE
Sentence Assertive/Affirmative/Descriptive sentences

Structure Subject + Had been + Present participle (Ing form) + Object + Since/For

Example She had been working for two hours. Ali had been playing since morning.
 30
Sentence Changing the Affirmative into Negative Sentences

Structure Subject + Hadn’t been + Present participle (Ing form) + Object + Since/For

Example Aslam had not been studying since 2019. They had not been listening me since last hour.

Sentence Changing the Affirmative into Interrogative Sentences

Structure Had + Subject + Been + Present participle (Ing form) + Object + Since/For?

Example Had Aslam been writing for 2 hours? Had you been doing job in this office since last year?

Sentence Making Interrogative – Negative sentences

Structure Had + Subject + Not + Been + Present participle (Ing form) + Object + Since/For?

Examples Had Zakaullah not been understanding this lesson? Had they not been taking tea since 5 years?

“WH” family are also used before the interrogative sentences for making Double Interrogative sentences.

“WH” family; What, When, Where, Which, Who, How, Whom, Whose, Why, With and In which.

Why had she been waiting for you since morning? How had you been running this shop for five years?

01. FUTURE INDEFINITE/SIMPLE/INCOMPLETE TENSE

 The future tense denotes that an action is yet to take place, so it is still incomplete.
 It is formed by means of the verb shall or will followed by the first form of the verb.
 It denotes a single action that is to take place in the coming time.
 An assertion made as of future or coming time is said to be in Future indefinite Tense.
 To talk about things which we cannot control, so it expresses the future as fact.
1. He will be 25 next week.
2. The Eid will come in this month.
3. We shall know our results in July.
 To talk about that will happen in future.
1. We think our team will win the match.
2. I am sure, my brother will stand first in the class.
 To denote state or existence of something.
1. Aslam will be my partner.
2. He will be my neighbourer.
3. She will be your life partner.
 To denote possession or owner ship of the subject in future.
1. I shall have my personal car.
2. They will have their own home.
3. The beggar will have no property.
 Shall is only used with first person pronoun in general.
STRUCTURE OF THE SENTENCE OF FUTURE INDEFINITE TENSE
Sentence Assertive/Affirmative/Descriptive sentences

Structure Subject + Shall/Will + 1st form of Verb + Object.

Example I shall celebrate my birthday. You will keep your promise. It will blow fast outside.

Sentence Changing the Affirmative into Negative Sentences

Structure Subject + Shall/Will + Not + 1st form of Verb + Object.

Example Aslam will not iron her clothes. It will not hail today. She will not tell you a lie.

Sentence Changing the Affirmative into Interrogative Sentences

Structure Shall/Will + Subject + 1st form of Verb + Object?

Example Shall I do your homework? Will you speak the truth?

Sentence Making Interrogative – Negative sentences

Structure Shall/Will + Subject + Not + 1st form of Verb + Object?

 31
Examples Shall I not love my country? Will you not perform your duties?

“WH” family are also used before the interrogative sentences for making Double Interrogative sentences.

“WH” family; What, When, Where, Which, Who, How, Whom, Whose, Why, With and In which.

What will you drink? What shall we learn? When will he finish his homework? Which dress will suit you?

02. FUTURE CONTINUOUS TENSE

 It expresses an action which starts before that time and probably continuous after it.
 Like other continuous tenses it is normally used with a point in time.
1. I shall be reading a book.
2. When Aslam reaches, then it will be raining.
3. She will be dancing
 It can be used without an indefinite time.
1. I shall be meeting them.
2. Someone will be doing wrong.
3. The pain will be growing worse.
 It is used to express future without intention.
4. I shall be sending him his watch tomorrow.
Almass will be preparing for the commission next year.
STRUCTURE OF THE SENTENCE OF FUTURE CONTINUOOUS TENSE
Sentence Assertive/Affirmative/Descriptive sentences

Structure Subject + Shall/Will (Future Tense) +Be + Present Participle + Object.

Example I shall be planning for my future. We shall be inviting our friends.

Sentence Changing the Affirmative into Negative Sentences

Structure Subject + Shall/Will + Not + Be + Present Participle + Object.

Example I shall not be doing my homework. You will not be attending the class.

Sentence Changing the Affirmative into Interrogative Sentences

Structure Shall/Will + Subject + Be + Present Participle + Object?

Example Will Ghulam Nabi be speaking truth? Will peon be ringing the bell?

Sentence Making Interrogative – Negative sentences

Structure Shall/Will + Subject + Not + Be + Present Participle + Object?

Examples Will be the sweeper not be removing filth? Shall I not be guiding your brother?

“WH” family are also used before the interrogative sentences for making Double Interrogative sentences.

“WH” family; What, When, Where, Which, Who, How, Whose, Why.

What will you be bringing for us? When shall I be inviting them? Where shall I be hiding your books?

03. FUTURE PERFECT TENSE

 This form of future tense is used to denote an action that will be completed at some point in future.
 It denotes an action completed before another in future.
1. I shall have done my work before you come.
2. By the time he comes, the food will have finished.
 It is normally used with time expression beginning with “By” “IN”.
1. Aslam will have taken his examinations by then, so he will be able to enjoy himself.
 To express an assumptions.
2. You will have heard this news.
3. You will have seen that tragic accident.
4. He will have faced such a situation.
STRUCTURE OF THE SENTENCE OF FUTURE PERFECT TENSE
Sentence Assertive/Affirmative/Descriptive sentences

Structure Subject + Shall/Will + Have + 3rd Form of Verb + Object

 32
Example We shall have revised our course. She will have helped them many times.

Sentence Changing the Affirmative into Negative Sentences

Structure Subject + Shall/Will + Not + Have + 3rd Form of Verb + Object

Example She will not have slept by now. We shall not have taken the examination.

Sentence Changing the Affirmative into Interrogative Sentences

Structure Shall/Will + Subject + Have + 3rd form of Verb + Object?

Example Will the peon have rung the bell? Shall I have understood your problems?

Sentence Making Interrogative – Negative sentences

Structure Shall/Will + Subject + Not + Have + 3rd form of Verb + Object?

Examples Will he not have offered his prayers? Shall we not have explained this topic?

“WH” family are also used before the interrogative sentences for making Double Interrogative sentences.

“WH” family; What, When, Where, Which, Who, Whom How, Whose, Why.

What will mother have cooked for you? Which film will they have seen? Who will have failed in the test?

04. FUTURE PERFECT CONTINUOUS TENSE

 It is used to denote an action, a part of which will be completed at some point or event in future and the rest will be
continued.
 It emphasize the duration of an activity that will be continued before another time in future.
 It is formed by adding “Shall have been” before present participle with “I” and “We”, and “Will have been “ with all
other subjects.
STRUCTURE OF THE SENTENCE OF FUTURE PERFECT CONTINUOUS TENSE
Sentence Assertive/Affirmative/Descriptive sentences

Structure Subject + Shall/Will + Have been + Present Participle + Object + Since/For

Example I shall have been doing this work for three days from tomorrow.

Sentence Changing the Affirmative into Negative Sentences

Structure Subject + Shall/Will + Not + Have been + Present Participle + Object + Since/For

Example I shall not have been going to their home to meet them since Sunday.

Sentence Changing the Affirmative into Interrogative Sentences

Structure Shall/Will + Subject + Have been + Present Participle + Object + Since/For?

Example Shall I have been applying for the leave? Will Aslam have been brushing his teeth for 10 minutes?

Sentence Making Interrogative – Negative sentences

Structure Shall/Will + Subject + Not + Have been + Present Participle + Object + Since/For?

Examples Shall we not have been keeping fasts since childhood?

“WH” family are also used before the interrogative sentences for making Double Interrogative sentences.

“WH” family; Where, Who, Why, Whose.

Where will the shopkeeper have been dealing in sugar for ten years? Who will have been bringing the luggage for
you since noon? Whose clothes will the tailor have been mending since night?

Articles - a, an, the

 The articles a, an, and the help your readers understand whether you are using a noun in an indefinite (general) or
definite (specific) way.
Is the noun general? If the noun is general, use “a” or “an.”
 a and an are indefinite articles and are used to indicate a single item.
1. Take a pencil. (Take one pencil.)
 33
2. I won a hundred dollars. (I won one hundred dollars.)
 Do not use a or an with a plural noun.
Example:
 Incorrect: They talked about a good restaurants.
 Correct, Unspecific reference: They talked about a good restaurant to visit.
 Use a as an unspecific reference before a consonant.
1. He likes to read a book. (She likes to read any book, not a specific one.)
2. That was a funny story. (That was one of many funny stories.)
 Use a when the word following it starts with a consonant sound.
Examples:
a book, a hospital, a leg, a one-inch pipe, a youth
 Use an as an unspecific reference before a vowel sound (a, e, i, o, u).
Examples: an apple, an opera, an eagle, an idea, an SOS (the s here is an es sound)
 Words that begin with u or h can have either a vowel or a consonant sound. Make the choice based on the sound of
the first word after the article, even if that word isnot the noun.
Examples:
a union, a uniform (use a when the u sounds like the y in you), an unbelievable event, an umbrella, a unique umbrella, an
honor, an hour, an honest person, a hotel, a history book, a historian, an historian, an historic event
NOTE: words like historic can take either a or an
Is the noun specific? If the noun is specific, use “the.”
 Use the as a specific reference to a common noun or something that is one of a kind.
1. Give me the book on the table. (Identifies a specific book)
2. The sun rose at seven o'clock. (Identifies something that is one of a kind)
 Use a or an to introduce a noun the first time it is mentioned, and then the is usedafterwards whenever the noun is
mentioned.
1 . I bought a sandwich for lunch.
2. I shared the sandwich with my friend.
Most proper nouns do not use an article. However, some do.
 A proper noun names unique person, place, or thing
Examples:
New York City, Walt Disney,The United States of America
 Correct: “I went to New York City.”
 Incorrect: “I went to the New York City.”
An exception is the proper nouns with “of” as part of the name:
 the Fourth of July
 the University of Virginia
 the United States of America
 the President of Mexico
 the Statue of Liberty
Plural proper nouns use “the”:
 the Chicago Bulls
 the Johnsons
 the Blue Ridge Mountains
A proper noun that names a group (a collective noun) also uses “the”:
 the Commonwealth of Virginia
 the United Arab Emirates
 the Society of Friends
Some geographical features use “the”:
 the Gobi Desert
 the Atlantic Ocean
 the Pyramids
 the Amazon
But other geographical features do not use “the”:
 Lake Superior
 Albemarle County
 Route 29
THE PASSIVE VOICE
 The passive of an active tense is formed by putting the verb to be into the same tense as the active verb and adding the
past participle of the active verb.
 The subject of the active verb becomes the ‘agent’ of the passive verb.
 34
 The agent is very often not mentioned.
 When it is mentioned it is preceded by by and placed at the end of the clause.
 Active: My grandfather planted this tree.
 Passive: This tree was planted by my grandfather.
Examples:
Present Simple:
 Active: He delivers the letters.
 Passive: The letters are delivered.
Past Simple:
 Active: He delivered the letters.
 Passive: The letters were delivered.
Future Simple:
 Active: He will deliver the letters.
 Passive: The letters will be delivered.
Present Continuous:
 Active: He is delivering the letters.
 Passive: The letters are being delivered.
Past Continuous:
 Active: He was delivering the letters.
 Passive: The letters were being delivered.
Going to:
 Active: He is going to deliver the letters.
 Passive: The letters are going to be delivered.
Present Perfect:
 Active: He has delivered the letters.
 Passive: The letters have been delivered.
Past Perfect:
 Active: He had delivered the letters.
 Passive: The letters had been delivered.
Infinitive:
 Active: He has to deliver the letters.
 Passive: The letters have to be delivered.
Modals:
 Active: He must deliver the letters.
 Passive: The letters must be delivered.
Structure of Sentences:
Present Simple:
 Affirmative: Subject + am/is/are + 3rd form of Verb.
 Negative: Subject + am/is/are + Not + 3rd form of Verb.
 Interrogative: am/is/are +Subject + 3rd form of Verb?
Present Continues:
 Affirmative: Subject + am/is/are + being + 3rd form of Verb.
 Negative: Subject + am/is/are + Not + being + 3rd form of Verb.
 Interrogative: am/is/are + Subject + being + 3rd form of Verb?
Present Perfect:
 Affirmative: Subject + Have/Has + been + 3rd form of Verb.
 Negative: Subject + Have/Has + Not + been + 3rd form of Verb
 Interrogative: Have/Has + Subject + been + 3rd form of Verb?
Past Simple:
 Affirmative: Subject + was/were + 3rd form of Verb.
 Negative: Subject + was/were + Not + 3rd form of Verb.
 Interrogative: Was/were + Subject + 3rd form of Verb?
Past Continuous:
 Affirmative: Subject + was/were + being + 3rd form of Verb.
 Negative: Subject + was/were + Not + being + 3rd form of Verb
 Interrogative: Was/were + Subject + being + 3rd form of Verb?
Past Perfect:
 Affirmative: Subject + had + been + 3rd form of Verb.
 Negative: Subject + had + Not + been + 3rd form of Verb
 Interrogative: Had + Subject + been + 3rd form of Verb?
 35
Future Simple:
 Affirmative: Subject + will + be + 3rd form of Verb.
 Negative: Subject + will + Not + be + 3rd form of Verb.
 Interrogative: Will + Subject + be + 3rd form of Verb?
Going To:
 Affirmative: Subject + is/am/are + going to + be + 3rd form of Verb.
 Negative: Subject + is/am/are + Not + going to + be + 3rd form of Verb.
 Interrogative: Is/am/are + Subject + Going to + be + 3rd form of Verb.
 We use the verb to be (am/is/are/was/were) for Present Simple, Past Simple, PresentContinuous, Past Continuous
and Going To questions.
 We use the verb have (have/has/had) for Present Perfect and Past Perfect questions.
 We use will for Future Simple questions.
The Passive is used:
 When the agent (the person who does the action) is unknown, unimportant or obvious from thecontext.
 Jane was shot. (We do not know who shot her.)
 This church was built in 1815. (Unimportant agent)
 He has been arrested. (Obviously by the police)
 To make more polite or formal statements.
 The car has not been cleaned. (More polite).
 You have not yet cleaned the car (less polite).
 To put emphasis on the agent.
 The new library will be opened by the Queen.

NARRATIONS
Direct Narration:
 The actual words of the speaker are reported within Inverted commas in the method.
For Example:
1. Akbar says, “he is my friend”.
2. Rakesh said, “he is going”.
Indirect Narration:
It is the method in which the substance or idea of the speaker’s words is reported without using his actual words.
The sentences given above are converted into Indirect Narration.
For Example:
1. Akbar says that he is my friend.
2. Rakesh said that he is going.
Reporting Speech:
 The part of the whole sentence outside the Inverted Commas in Direct Narration is called Reporting Speech, and the
verb used in this part is called Reporting Verb.
Reported Speech:
 The part of the whole sentence in which the actual words of the speaker are written within the Inverted Commas
is called the Reported Speech, and the verb used in this part is called Reported Verb.
Rules for Changing Direct Narration into Indirect Narration:
 The rules for changing the direct narration into indirect narration are divided into four parts.
1. Rules for Connectives
2. Rules for change in Sentence
3. Rules for change of Persons
4. Other rules for Miscellaneous Changes
01. Rules for Connectives:
 When the entire sentence is required to be change from Direct Narration into Indirect Narration.
 The two parts of the sentence is likely to be joined by some connectives.
The following are these rules:
(A) Interrogative Sentence:
 If the Reported speech is in the form of an Interrogative sentence, it can be connected in two ways according to the
structure of the Interrogative sentence.
1. If the interrogative sentence begins with an Interrogative Adverb( What, Why, Where, How, When etc ) or with
an Interrogative Adjective / Pronoun ( Who, Whose, Whom, What, Which etc. ) no connectives is required to join
it.
It is a mistake to use that to connect such a sentence.
For Example:
 Direct: He said, “Where are you going”?
 36
 Indirect: He asked me where I was going?
2. If the Interrogative sentence begins with the Auxiliary Verb / Helping Verb, the connective Whether or if is used to
join it.
For Example:
 Direct: He said, “Is he doctor?
 Indirect: He said whether he was doctor.
 Direct: I said, “Do you smoke”?
 Indirect: I asked whether you smoke.
3. If the reported speech begins with the do or does, then do and does is removed from the reported speech, and in
their place the Past Indefinite Tense of the main verb is used.
For Example:
 Direct: He said to Rakesh,”Do you know his name”.
 Indirect: He asked Rakesh whether he knew his name.
 Direct: Rakesh said to him,”Does Suresh Go to School”.
 Indirect: Rakesh asked him whether Suresh goes to School.
4. If the Reported Speech begins with the Auxiliary Verb did then did is removed and the Past Perfect form of the main
verb is used.
For Example:
 Direct: I said to him, “Did you go to School yesterday”.
 Indirect: I asked him whether he had gone to school the previous day.
(B) Assertive Sentence:
 If the reported speech is in the form of assertive sentence, then the connective that is used to join two sentence.
For Example:
 Direct: He said, “He is going to home”.
 Indirect: He said that he was going to home.
(C) Imperative Sentence:
 If the reported speech is in the form of Imperative sentence, then the no connective is used to join two sentence but the
main verb of the Imperative sentence is converted into an Infinite Verb.
For Example:
 Direct: He said to the servant, “Close the door.”
 Indirect: He asked the servant to close the door.
 Direct: He said, “Please give me a glass of water.”
 Indirect: He requested to give him a glass of water.
(D) Exclamatory Sentence:
 If the Reported Speech is in the form of Exclamatory Sentence ( indicating surprise, fear, wish or contempt etc. ), it is
changed into an assertive sentence in the Indirect Narration form and connective that is used to join it with the
Reporting speech.
For Example:
 Direct: He said,” What a horrible scene?
 Indirect: He said that it was a horrible scene.
(E) Exclamatory sentence:
 The sentences, which carry the sense of sudden joy, sorrow, Wonder, disappointment are called exclamatory sentence.
 These sentences generally begins with word Alas, Oh, Hurrah, Bravo, How, What a, etc.
 In place of the Reporting Verb ‘Said’ some other verbs as Exclaimed, Wished and prayed are used according to the
sentence.
 Connective ‘that’ is used.
 After the Reporting Verb, we use such expressions as Joyfully, Sorrowfully, With Sorrow, With Joy, In
astonishment, according to the sense.
 Exclamatory sentence is changed into assertive sentence.
 The rules for change for Tense and Pronoun are the same as used in assertive sentence.
 Direct: He said, “Alas, I am ruined”.
 Indirect: He exclaimed that he was ruined.
 Direct: He said, “O, what a chance!
 Indirect: He exclaimed that it was a fine chance.
Rules for Change in Tense:
Rule 1
 It should first be remembered that no change is ever made in the Tense of the Reporting Verb. But of course, without
changing the tense, the verb can be changed according to the sense of the Reported Speech.
 37
 For Example, In place of say or said , we can use tell or told , or we can use replied, remarked, asked, observed,
declared etc. according to the sense. However, in no case there should be a change in the tense of the Reporting
Speech.
Rule 2
 If the Reporting Verb is in the Present or Future Tense, no change is made in the tense of the Reported Verb, but of
course, the form of the auxiliary verb will change according to the change in the person of the Subject in the Indirect
Narration Form.
 For Example am can be changed into is or are; or do and have can be changed into does or has, but no change can be
made in the tense in the process of this change.
For Example:
 Direct: He says,” I am not feeling well today”.
 Indirect: He says that he is not feeling well today.
 Direct: He will say to me, “you are not kind to me.”
 Indirect: He will tell me that I am not kind to him.
Rule 3
 If the reported speech is in the Past Tense, the tense of the reported speech is changed according to the following rules.
Present Indefinite is changed into Past Indefinite tense.
For Example:
 Direct: He said, “I am unwell”.
 Indirect: He said that he was unwell.
Present Continuous is converted into Past Continuous Tense. For Example:
 Direct: He said, “My father is reading a book”.
 Indirect: He said that his father was reading a book.
Present Perfect is changed into Past Perfect Continuous Tense. For Example:
 Direct: He said, “I have passed the examination”.
 Indirect: He said that he had pass the examination.
Present Perfect Continuous Tense is converted into Past Perfect Continuous Tense.
For Example:
 Direct: Almas said, “I have been working hard since July”.
 Indirect: Almas said that he had been working hard since July.
Ordinarily no change is made in the Past Indefinite Tense, but sometimes it is changed into Past Perfect Tense.
For Example:
 Direct: Rakesh said, “He visited Delhi last year”.
 Indirect: Rakesh said that he visited Delhi last year.
 Direct: He said, “The horse died last night”.
 Indirect: He said that the horse had died last night.
Past Continuous Tense is converted into Past Perfect Continuous Tense.
For Example:
 Direct: He said, “My brother was working in this factory”.
 Indirect: He said that his brother had been working
No change is made in the Past Perfect and Past Perfect Continuous Tense.
For Example:
 Direct: He said, “I had finished my work long ago”.
 Indirect: He said that he had finished his work long ago.
 Direct: Rakesh said, “I had been doing that work for several years”.
 Indirect: Rakesh said that he had been doing these work for several years.
Rule 4
Will and Shall of the future tense are changed into Would and Should.
For Example:
 Direct: He said, “Rakesh will go to the market”.
 Indirect: He said that Rakesh would go to the market.
 Direct: He said, “I shall definitely do this work”.
 Indirect: He said that he should definitely do this work.
Rule 5
May is changed into Might and Can is changed into Could.
For Example:
 Direct: He said, “I can do this work”.
 Indirect: He said that he could do this work.
 Direct: The teacher said, “He may be allowed to go”.
 Indirect: The teacher said that he might be allowed to go.
 38
Rule 6
No change is made in the Must.
For Example:
 Direct: He said, “I must go at once”.
 Indirect: He said that he must go at once.
Rule 7
If the reported speech refers to some universal truth or habitual action, no change is made in the tense of the reported
verb, even if the reporting verb in the past tense.
For Example:
 Direct: The teacher said in the class, “the sun rises in the east”.
 Indirect: The teacher said in the class that the sun rises in the east.
 Direct: He said, “Man lives by beard”.
 Indirect: He said that man lives by beard.
Rule 8
When words like sir, your Honour, Your majesty, Please, Kindly etc. are used in the reported speech, their sense is
expressed by using the following expressions with the reporting Verb, and these are dropped.
For Example:
 Direct: The student said to the teacher, “Sir, mark me present”.
 Indirect: The student respectfully requested the teacher to mark present.
Rules for change in Person
 All pronouns (I, We, You, He, she, they) used in the reported speech are changed according to the following rules.
Rule 1
Every First Person Pronoun used in the reported speech is changed according to the person of the Subject of the Reporting
Speech.
For Example:
 Direct: He said, “I am doing my work”.
 Indirect: He said that he was doing his work.
Rule 2
Every second person in the reported speech is changed according to the person of the Object of the reporting speech.
For Example:
 Direct: Mohan said to you, “you are not doing your work seriously”.
 Indirect: Mohan told you that you were not doing your work seriously.
 Direct: Ramesh said to me, “You are not doing your work seriously”.
 Indirect: Ramesh told me that i was not doing my work seriously.
Rule 3
No change is made in the third person pronoun.
Some words used in the reported speech are changed as listed given below
Words Changed From
Now Then
This or These That or Those
Hither Thither
Here There
Hence Thence
Thus So
Come Go
Tomorrow Next day
Today That Day
Yesterday The Previous Day
Last Night The Previous Night
Ago Before
Sentence Beginning With ‘Let’
 Sentences beginning with ‘Let’ express the sense of Order, Wish, Proposal, Imagining, Condition etc.
 They are converted into Indirect Narration according to the sense.
 The Reporting Verb is changed into Ordered, Requested, Proposed, Wished, support etc. according to the sense.In all
such sentences, ‘Let’ is removed and connective ‘That’ is used.
 In Place of ‘Let’ we use should.
For Example:
 Direct: The Principal said,”Let no student stand here”.
 Indirect: The Principal ordered that no student should stand there.
 Direct: The boy said,” Let me go out to play”.
 Indirect: The boy wished that he should go out to play.
 39

COMPREHENSION
Basic Rules to follow before attempting Comprehension passage:
1. Do not over-emphasize trivialities
 Details are important but do not be obsessed with examples, illustrations and so on.
 You just need to get a hang of the main point and not the examples. Comprehending the overall flow and structure will
help you analyze and answer the questions.
2. Do not memorize
 You do not need to memorize every word present in the passage.
 Understanding the flow, structure and the main points in the passage should be your priority.
 For factual or specific point questions, you can always re-read the passage.
3. Do not read the passage first
 Always go through the questions first and then the passage. This will prepare you to focus on the things you need to look
in the passage.
 Focus only on the questions, and not on a particular answer option.
 A quick overview of the questions is sufficient.
4. Do not over-emphasize on vocabulary skills for RCs
 Having a strong vocabulary is great however having Shakespearean vocabulary will not prevent you from understanding
the passage.
 So do not put yourself under stress in this area, and while reading the passage, make sure that you understand the gist
of the passage and do not get stuck on particular words.
5. Do not spend time on RCs that you cannot comprehend at first
 At times we come across a passage that we are not able to comprehend.
 If you are struggling with one such passage in the exam, make sure you have the patience to avoid such a passage. Focus
on the ones that you can manage easily.
 Go back to the tricky passage in case of absolute necessity.
6. Do not think the correct option would come from outside the passage
 Any of the options that is out of scope is never the correct answer.
 The right answer is always based on the information given within the passage.
 Do not focus on any of the options that distract you from the passage.
7. Do not rely on 'trigger words'
 You might get trapped in the web of 'trigger words' if you don’t read attentively through the passage.
 A passage may focus on one point for quite a bit of sentences and then change it towards the end with trigger words like
'but' or 'however'.
 This will usually confuse readers who skim through the passage or rush through it in haste.
Read the passages and choose the correct options according to the readings.
Passage 1
One of my favorite vacation places is Mexico. I really like the weather there because it never gets cold. The people are very
nice too. They never laugh at my bad Spanish. The food is good. Mexico City is a very interesting place to visit. It has some
great museums and lots of fascinating old buildings. The hotels are too expensive to stay but there are more affordable
options. For example, you can stay at one of the beach resorts like Acapulco. If you are planning to visit Mexico, you should
definitely see the Mayan temples near Merida.
Q. No. 01
a) Sam likes warm weather
b) Sam does not like warm weather at all
c) Sam hates warm weather.
d) Sam likes Cold weather
Q. No. 02
a) His Spanish is very good
b) He speaks Spanish very well
c) He is Spanish
d) He does not speak Spanish very well
Q. No. 03
a) There is a lot to see and do in Mexico
b) There are not a lot of beautiful places in Mexico
c) Mexico is a dirty place
d) Tourists never come to Mexico
Q. No. 04
a) Hotels are very cheap in Mexico
b) Hotels are not comfortable there
 40
c) Hotels are all poor in Mexico
d) Hotels in Mexico are expensive.
Passage 2
Last summer, we decided to spend our vacation at the beach because the weather was very hot in the mountains. The travel
agent said that traveling by bus was the cheapest way, but we went by plane because it was faster. We wanted to have more
time to spend at the beach. The weather was beautiful and we had a great time.
Q. No. 01.
We decided to go to the beach because_________
a) It was cheaper than going to the mountains
b) The travel agent said that it was the cheapest
c) Of the hot weather in the mountains
d) We wanted to spend time at the beach
Q. No. 02.
The bus was the______________way to travel.
a) Best
b) Easiest
c) Cheapest
d) Slowest
Q. No. 03.
Traveling by plane was______than by bus.
a) More fun
b) Cheaper
c) Expensive
d) Faster
Q. No. 04.
We ___________our vacation.
a) Hated
b) Did not like
c) Enjoyed
d) Regretted
Q. No. 05.
We had very __________weather during our vacation.
a) Good
b) Freezing
c) Terrible
d) Cold
Answer Key
Passage 1
Q. Nos Correct Answer
01 A
02 D
03 A
04 D
Passage 2
01 C
02 C
03 D
04 C
05 A
 41

SYNONYMS

Words Meaning Walk around without

Wandered
any purpose
Trash Garbage
Dense Thick
Heap Pile
Leave someone because
High Spirit Cheerful Behavior In vain
it is dangerous to stay
Chatting Talking Abandon Leave
Piece of paper that Paralyzed Unable to move
Wrapper
covers something
Apologising Saying sorry
Realize Understand
Whisper Speaking very softly
Take away from
Distract
attention Embarrassed Uncomfortable

Undisciplined Break rules Valuable Useful or important

Pedestrians Walking by foot Rapidly Quickly

Stunts Foolishly Actions Get in touch with or talk

Communicate
to
Walking in and out of
Dogging
moving traffic Dramatic Sudden and great

A person whom you Animated Picture that move

Associate work with or spend time
with Backbone The most important part

Transformation Complete change Currently At present

Something that cannot Amazing Pleasurable

Insurmountable
be overcome Try and make someone
Convince
Challenging Difficult accept something

The way one looks at Dental Related to teeth

Outlook
something A feeling that good
Optimism
Integrity Honesty things will happen

Ability to think about the Tricks played on

Pranks
Vision future in an intelligent someone as a joke
way A book in which one
Not to give importance Scrap book sticks pictures or
Regardless newspaper articles
to something

A burial with honour Intolerable Unacceptable

State funeral given to the head of Fair, generous and polite
state Sports man ship
behavior
Kind to someone who is Scope Range of choices
Sympathetic
sad or hurt
Opportunities Chances
Nature lovers Those who enjoy nature
Stories that many people
Curious Wanted to know Myth
believe but are not true
 42

Reflects Shows Something that takes away

Distraction
your attention
Increasing the number of
Breeding
animals through birth Not able to use a particular
Handicapped
part of the body
Wanting to know about
Curiosity
everything Considering oneself as
Mean
someone very small
Shown what something is
Exposed
like Nation building Developing the country

Global At the world level Work that is done to earn

Economic activity
some money
Fondly In a loving way
Weave Make cloth with thread
Think back about
Recalls
something Stand or move about near
Hovering someone without any
Context satisfied purpose
Surplus Extra things To share information and
Discussion
Disputes Disagreements thoughts

Level of right and wrong A field in which progress

Moral stand Development sector and improvement is
behavior
studied
Always expecting good
Optimist A thing done for
thing to be happen Past time
enjoyment
Conflict Fights
Doing two or two things
Multi-tasking
Wok that helps in making at same time
Humanitarian
people’s lives better
Community
Humble Low
Simultaneously At the same time
Operate All by himself
Chores Every day work
Work done by people who
Voluntary Ensured Made sure
are not paid

Helping people who are Idly Doing nothing

Charitable
poor or in need Nurtured Developed
A group of organization Not having things that
Network
working together Disadvantaged one needs for a proper
Single-handed Work in a particular way living

People who regularly use Admit having something

Drug addicted Confessed
harmful drugs wrong

Not able to use their mind Fortunate Lucky

Mentally challenged
properly Something that is
Priority
Arrogance Selfish important than the other

Humility Proud behavior Downhearted Sad, in low spirits

Curb Control Collapsed Fell down

Appreciated Recognize something good Fractured Broken a bone

Bruised Has marks of injury

 43

Cooperative Being helpful Leave when there is

Evacuate
danger
Give comfort or
Console
sympathy A bad and frightening
Nightmare
dream
Expenses Money spent
Glittered Shone
Amount of money
Budget available and how it will Energetic Active
be spent
Very excited or
Enthusiastic
Exceed Go beyond a set limit interested

Slaughter Killing an animal for food Activities to make

Social campaigns people aware about
Bother Cause trouble something
Thrived Grew and developed Involved Made them take part
Abandoned Left forever Honked Blew the horn
Preserved Kept in its original shape Dangerous smoke
Fumes
City like places where having a strong smell
Urban settlements
people live Emitted Produced
Before the time since Without any purpose or
Prehistoric Purposeless
history was recorded reason
Mound A small hill Assign Give
Surrounded by high walls The date by which
Fortified
to defend against enemy Deadlines something will be
Buildings in the shape of completed
Stupas dom, built as place of Work that has to be
worship for Buddhists Tasks
done
Thingking deeply in Check something to see
Meditation silence, often or religious Reviewed
if any change is needed
purposes
People who attend the
Remaining parts of a Attendees
Ruins program/meeting
destroyed buildings
Accompanying Going with someone
Unharmed Not hurt in any way
Rescued Out of the danger
Gushing Moving with great force
Survivors Those who lived
Clung Hold on
Stable Saved
Bumping Hitting
Things passed down by
Numb Without feeling Heritage
people before us
Exhausted Very, very tired Significant Important
Yelled Shouted Literary Related to literature
A place where people A room with theatre
who have lost their Amphitheatre
Relief camp like seating
homes get food and
shelter Unusually Different from normal
 44

A person with a natural Making a noise while

Talented
ability letting out air from the
Burp
stomach through the
Critical Serious mouth
Beef Cow/buffalo meat Diversity Variety
Pounced Attacked suddenly Actions done at a fixed
Rituals
Denied Said it was not ture time in a fixed way

Make people Beleifs/practices passed

Awareness Traditions
understand down from elders

Threat Danger Complexion Natural color of the skin

Everyone doing Fairer Lighter in color

Collective
something together Say bad things about
Participated Took part backbite people when they are
not present.
Insects that have just
Larva Heed Pay attention to
come out of the egg

Vehicles Cars, buses , lorries etc. Persevere Keep on trying

Engulfed Surrounded Conquer Fight and win

Occupants Persons in a given space Prevail Win

Got away from the Strive Try hard

Escaped
danger Something to be
Disgrace
Upset Makes unhappy ashamed of

Say things in a rough Famous Well known

Harsh
manner Largest Biggest
Irritated Angry /annoyed Favorite Most liked
Mock Make fun of Deaf Cannot hear
A person given a special Dumb Cannot speak
Honoured
award
Export Send to another country
Make a loud noise with
Slurp the lips while eating or
drinking
 45

PAKISTAN
STUDY
 46

PRESIDENTS/VOICE PRESIDENTS/PRIME MINISTERS/GOVERNOR

GENERALS OF PAKISTAN/CHIEF EXECUTIVE OF PAKISTAN

PRESEIDENTS/SPEAKERS OF CONSISTITUENCY/ NATIONAL ASSEMBLY

NO SPEAKER TIME DURATION
1 Muhammad Ali Jinnah 11 August 1947 – 11 September 1948
2 Tamizuddin Khan 14 December 1948 – 24 October 1954
3 Abdul Wahab Khan 12 August 1955 – 7 October 1958
4 Tamizuddin Khan 11 June 1962 – 19 August 1963
5 Fazlul Chaudhry 29 November 1963 – 12 June 1965
6 Abdul Jabbar Khan 12 June 1965 to 25 March 1969
7 Zulfikar Ali Bhutto 14 April 1972 – 15 August 1972
8 Fazal Ilahi 15 August 1972 – 9 August 1973
9 Farooq Ali 9 August 1973 – 27 March 1977
10 Malik Meraj Khalid 27 March 1977 – 5 July 1977
11 Fakhar Imam 22 March 1985 – 26 May 1986
12 Hamid Nasir 31 May 1986 – 3 December 1988
13 Malik Meraj Khalid 3 December 1988 – 4 November 1990
14 Gohar Ayub 4 November 1990 – 17 October 1993
15 Yousaf Raza Gillani 17 October 1993 – 16 February 1997
16 Elahi Bux Soomro 16 February 1997 – 20 August 2001
17 Amir Hussain 19 November 2002 – 19 March 2008
18 Fahmida Mirza 19 March 2008 – 3 June 2013
19 Ayaz Sadiq 3 June 2013 – 22 August 2015
- Murtaza Javed Abbasi (Acting) 24 August 2015 – 9 November 2015
20 Ayaz Sadiq 9 November 2015 – 15 August 2018
21 Asad Qaiser 15 August 2018 – 10 A
22 Qasim Suri (acting) 10 April to 16 April 2022
23 Raja Parvaiz Ashraf 16 April 2022 to date
 47

DEPUTY SPEAKER OF NATIONAL ASSEMBLY

NO DEPUTY SPEAKERS TIME DURATION
1 Maulvi Tamizuddin Khan 23 February 1948 – 13 December 1948
2 Muhammad Hashim Gazdar 28 March 1953 – 24 October 1954
3 Cecil Edward Gibbon 12 August 1955 – 7 October 1958
4 Mohammad Afzal Cheema 11 June 1962 – 12 January 1965
5 Abdul Kasem 11 June 1962 – 12 January 1965
6 Fazal Ilahi Chaudhry 12 January 1965 – 25 March 1969
7 A. T. M. Abdul Mateen 12 January 1965 – 25 March 1969
8 Mohammad Haneef Khan 15 August 1972 – 10 August 1973
9 Ashraf Khatoon Abbasi 11 August 1973 – 10 January 1977
10 Abdul Fateh 27 March 1977 – 5 July 1977
11 Wazir Ahmed Jogezai 23 March 1985 To 29 May 1988
12 Ashraf Khatoon Abbasi 3 December 1988 – 6 August 1990
13 Mohammad Nawaz Khokhar 4 November 1990 – 18 July 1993
14 Syed Zafar Ali Shah 17 October 1993 – 5 November 1996
15 Chaudhry Jaffar Iqbal 16 February 1997 – 20 August 2001
16 Sardar Muhammad Yaqoob 19 November 2002 – 15 November 2007
17 Faisal Karim Kundi 19 March 2008 To 16 March 2013
18 Murtaza Javed Abbasi 3 June 2013 – 31 May 2018
19 Qasim Suri 15 August 2018 – 16 April 2022
20 Zahid Akram Durani 21 April 2022 – 9 August 2023
GOVERNOR GENERALS OF PAKISTAN
Name Term of office
No.
(Birth–Death) Took office Left office
Muhammad Ali Jinnah
1 14 August 1947 11 Sep 1948
(1876–1948)
Sir Khawaja Nazimuddin
2 14 Sept 1948 17 Oct 1951
(1894–1964)

Sir Ghulam Muhammad

3 17 Oct 1951 7 Aug 1955
(1895–1956)

Iskander Mirza
4 7 August 1955 23 Mar 1956
(1899–1969)
 48

PRESIDENTS OF PAKISTAN
No. Name Took office Left office
1 Iskander Mirza 23 March 1956 27 October 1958
2 Ayub Khan 27 October 1958 8 June 1962
Mohammad Afzal Cheema
— 11 June 1962 29 November 1963
Acting
Fazlul Qadir Chaudhry
— 29 November 1963 12 June 1965
Acting
(2) Ayub Khan 12 June 1965 31 March 1969
3 Yahya Khan 25 March 1969 [21] 20 December 1971
4 Zulfikar Ali Bhutto 20 December 1971 13 August 1973
5 Fazal Ilahi Chaudhry 14 August 1973 20 April 1978 [1]
Sheikh Anwarul Haq
— 20 April 1978 7 May 1978
Acting
(5) Fazal Ilahi Chaudhry 7 May 1978 16 September 1978
6 Muhammad Zia-ul-Haq 16 September 1978 17 August 1988
7 Ghulam Ishaq Khan 17 August 1988 18 July 1993
Wasim Sajjad
— 18 July 1993 14 November 1993
Acting
8 Farooq Leghari 14 November 1993 2 December 1997
Wasim Sajjad
— 2 December 1997 1 January 1998
Acting
9 Muhammad Rafiq Tarar 1 January 1998 20 June 2001
20 June 2001 6 October 2007
10 Pervez Musharraf
6 October 2007 18 August 2008
Muhammad Mian Soomro
— 18 August 2008 9 September 2008
Acting
11 Asif Ali Zardari 9 September 2008 9 September 2013
12 Mamnoon Hussain 9 September 2013 9 September 2018
13 Arif Alvi 9 September 2018 Incumbent

VOICE PRESIDENT
 Noorul Amin was the only Vice-president of Pakistan
 He served the country from 20 December 1971 to 13 August 1973.
PRIME MINISTERS
Term
Name Took office Left office
Number
16 October 1951
1 Liaquat Ali Khan 14 August 1947
(assassinated)
2 Sir Khawaja Nazimuddin 17 October 1951 17 April 1953
3 Mohammad Ali Bogra 17 April 1953 12 August 1955
4 Chaudhry Mohammad Ali 12 August 1955 12 September 1956
5 Huseyn Shaheed Suhrawardy 12 September 1956 17 October 1957
6 Ibrahim Ismail Chundrigar 17 October 1957 16 December 1957
 49

Term
Name Took office Left office
Number
7 Sir Feroze Khan Noon 16 December 1957 7 October 1958
8 Nurul Amin 7 December 1971 20 December 1971
9 Zulfikar Ali Bhutto 14 August 1973 5 July 1977
10 Muhammad Khan Junejo 24 March 1985 29 May 1988
11 Benazir Bhutto 2 December 1988 6 August 1990
12 Nawaz Sharif 6 November 1990 18 July 1993
13
Benazir Bhutto 19 October 1993 5 November 1996
(11)
14
Nawaz Sharif 17 February 1997 12 October 1999
(12)
15 Mir Zafarullah Khan Jamali 23 November 2002 26 June 2004
16 Chaudhry Shujaat Hussain 30 June 2004 26 August 2004
17 Shaukat Aziz 28 August 2004 15 November 2007
18 Yousaf Raza Gillani 25 March 2008 19 June 2012
19 Raja Pervaiz Ashraf 22 June 2012 24 March 2013
20
Nawaz Sharif 5 June 2013 28 July 2017
(12 & 14)
21 Shahid Khaqan Abbasi 1 August 2017 31 May 2018
22 Imran Khan 18 August 2018 Incumbent
23 Mian Muhammad Shehbaz Sharif 11-04-2022 14-08-2023

24 Mr. Anwaar-ul-Haq Kakar 14-08-20233 To Date

CHIEF EXECUTIVE
 Gen. Pervez Musharraf from October 12, 1999 to November 23, 2002.

CHIEF MARTIAL LAW ADMINISTRATOR

No. Name From To
01. Field Marshal Muhammad Ayub Khan 07-10-1958 08-06-1962
02. General Agha Muhammad Yahya Khan 25-03-1969 20-12-1971
03. Zulfiqar Ali Bhutto 20-12-1971 21-04-1972
04. General Muhammad Zia-ul-Haq 05-07-1977 30-12-1985
CURRENT GOVERNMENT STRUCTURE OF PAKISTAN
FEDERAL
 15th cabinet of Pakistan.
 Formed on 20 August 2018.
 Head of State (President) – Arif Alvi
 Head of Government (PM) – Imran Khan
 Total number of Ministers – 23
 Total Advisors – 5
 State Ministers – 4
SENATE
 Chairman : SADIQ SANJRANI (Became on 12 March 2018)
 Deputy Chairman: MIRZA MUHAMMAD AFRIDI - March 2018 to March 2024.
 50

 Leader of the House Senate: Ishaq Dar.

Leader of the Opposition: Raja Riaz Ahmed (20-05-2022 To date)

NATIONAL ASSEMBLY
 Speaker: Raja Parvaiz Ashraf (16-04-2022 To date)
 Deputy Speaker: Raja Parvaiz Ashraf (16-04-2022 To date)
 Secretary National Assembly: TAHIR HUSSAIN
CHEIF MINISTERS OF PROVINCES OF PAKISTAN
NAME OF PROVINCES CHIEF MINISTER’S NAMES
SINDH MAQBOOL BAQAR

PUNJAB MOHSIN RAZA NAQVI

KHYBERPAKHTUNKHAWA MAHMOOD KHAN

BALUCHISTAN ALI MARDAN KHAN DOMKI

GILGIT BALTISTAN GULBAR KHAN

AZAD JAMU & KASHMIR CHAUDARY ANWAR UL HAQ

SPEAKERS/DEPUTY SPEAKERS OF THE ASSEMBLIES

NAME OF PROVINCES SPEAKER DEPUTY SPEAKER

AGHA SIRAJ KHAN

SINDH MS. REHANA LAGHARI
DURANI

DOST MUHAMMAD
PUNJAB SIBTAIN KHAN
MAZARI

MUSHTAQE AHMED
KHYBERPAKHTUNKHAWA MAHMOOD JAN
GHANI

JAN MUHAMMAD SARDAR BABAR

BALUCHISTAN
JAMALI MUSAKHEL

GILGIT BALTISTAN NAZIR AHMED SADIA DANISH

AZAD JAMU & KASHMIR CH. LATIF AKBAR RIAZ AHMED

GOVERNORS OF PROVINCES/TERRETORIES OF PAKISTAN

NAME OF PROVINCES GOVERNORS’ NAMES
SINDH KAMRAN TESSORI

PUNJAB M BALIGH REHMAN

KHYBERPAKHTUNKHAWA HAJI GHULAM ALI

BALUCHISTAN ABDUL WALI KAKAR

GILGIT BALTISTAN SYED MEHDI SHAH

CHIEF SECRETARIES OF PROVINCES/TERRETORIES OF PAKISTAN

NAME OF PROVINCES CHIEF SECRETARIES’ NAMES
SINDH FAKHR E ALAM IRFAN
 51

PUNJAB ZAHID AKHTAR ZAMAN

KHYBERPAKHTUNKHAWA NADEEM ASLAM CHOUDARY

BALUCHISTAN SHAKIL QADIR KHAN

GILGIT BALTISTAN GULBAR KHAN

AZAD JAMU & KASHMIR DAWOOD MUHAMMAD

CONSTITUTIONS
Constitution of 1956 5. Widened the scope of restriction on the High
 Passed on 29 Feb 1956. Courts – 05 SEPTEMBER 1976.
 Enforced on 23 March 1956. 6. Provided that Chief Justice of Supreme Court
 Consisted 234 Articles. will be retired at the age of 65 and High
 Consisted 13 Parts. Court judges at age of 62 – 22 DECEMBER
 Consisted 06 schedules. 1976.
 Constitution was parliamentary. 7. Enables the Prime Minister to obtain a vote of
Constitution of 1962. confidence of the people of Pakistan – 16 MAY
 Constitution commission framed on 17 Feb 1960. 1977.
 Report produced/presented on 29 April 1961. 8. Changed Pakistan's government from
 Enforced on 8 June 1962. a Parliamentary system to a Semi-presidential
 Consisted 250 Articles. system by giving the President a number of
 Consisted 12 Parts. additional powers – 11 NOVEMBER 1985.
 Consisted 03 Schedules. 9. Bill to impose Shariah law as the supreme law
Constitution of 1973. of land. The bill was passed by Senate but
 Created/Presented by Zulifqar Ali Bhutto. could never be passed by National Assembly
 Constitution committee framed on 17 April 1972 owing to the latter's dissolution – NOT PASSED
 Reported on 31 December 1972. 10. Fixed the interval period between sessions of
 Passed on 10 April 1973. the National Assembly to not exceed 130 days
 Enforced on 14 August 1973. – 25 MARCH 1987.
 Consisted on 280 Articles. 11. Revision of the reserved seats for women in
 Consisted on 12 Chapters. the National and the provincial assemblies. The
 Consisted on 07 Schedules. bill was withdrawn in 1992 – NOT PASSED
 Article 8 – 28 deal with fundamental rights.
12. Created Speedy Trial Court for 3 years – 1991.
 Article 41 – 49 deal with president.
 Article 50 – 89 deal with Majlis e Shora. 13. Stripped the President of Pakistan of his
reserve power to dissolve the National
 Article 251 deals with National Language.
Assembly of Pakistan, and thereby triggering
AMENDMENTS & THEIR ENACTMENT IN new elections and dismissing the Prime
CONSTITUTION OF 1973. Minister – 1997.
1. Redefined the boundaries of Pakistan and 14. Allowed members of parliament to be
removed references to East Pakistan – 04 MAY dismissed if they defect – 03 JULY 1997.
1974.
15. Bill to impose Shariah law as supreme law of
2. Defined a Muslim and declared the status land. Was never passed – NOT PASSED
of Ahmadis as minority and 'non-Muslim'- 17
SEPTEMBER 1974. 16. Increased the term appointed for quota
system as per 1973 Constitution from 20 to 40
3. Extended the period of preventive detention – years – 1999.
18 FEBRUARY 1975.
17. Made changes dealing with the office of the
4. Decreed additional seats for minorities, it also President and the reversal of the effects of
deprived courts of the power to grant bail to the Thirteenth Amendment – 2003.
any person detained under any preventive
detention – 21 NOVEMBER 1975. 18. Removed the power of President of Pakistan to
dissolve the Parliament unilaterally. Gave more
 52

authority to the provinces. Province of North- years till 6 January 2019. In 2015, National
West Frontier Province (NWFP) was renamed Assembly passed the 21st Amendment and
as Khyber Pakhtunkhwa(KPK) – 08 APRIL 2010. created the military courts for the period of 2
19. Provided for the appointment of the Judges of years. The period of two years was expired on
the Supreme Court of Pakistan and made 6 January 2017 hence, this 23rd Amendment
amendments in the number of members of the was passed to re-establish the military courts
parliamentary committee for the appointment for further two years till 6 January 2019. At the
of Chief Electoral Officers at Election end of this period all the amendments will be
Commission of Pakistan – 22 DECEMBER 2010. expired/removed automatically – 07 JANUARY
2017.
20. For Free and Fair Elections – 14 FEBRUARY
2012. 24. Reallocation of National Assembly seats among
federating units and allowing election
21. In the aftermath of APS Peshawar Attack, authorities to update boundaries of
Military Courts were established for speedy constituencies based on provisional results
trials of terrorists and their sponsors – 07 of 2017 Census of Pakistan – 22 DECEMBER
JANUARY 2015. 2017.
22. ECP powers deputed to Chief Election 25. Merges Federally Administered Tribal
Commissioner – 08 JUNE 2016. Areas with Khyber Pakhtunkhwa – 31 MAY
23. The 23rd Amendment was passed to re- 2018.
establish the military courts for further two
Extraction of criminals Agreement 23 July 2008
AFGHANISTAN & PAKISTAN
PAKISTAN PACTS, TREATIES AND
NAME DATE
ALLIANCES WITH OTHER Combat Terrorism activities Feb 2006
Agreement
COUNTRIES Administrative Control of Gwadar Port Agreement on
INDIA & PAKISTAN 20 March 2007 (SINGAPORE AND PAKISTAN)
NAME DATE Pact to build an IT Park in Islamabad on 21 March
Canal water pact 4 May 1948 2017 (SOUTH KOREA AND PAKISTAN)
Kashmir Cease Fire Agreement 27 July 1949 Cultural trade Agreement on 14 May 1991 (SAUDI
Indus Basin Treaty 19 Sep 1960 ARABIA AND PAKISTAN)
Cultural Pact March 1965
Armament Agreement with Saudi Arabia and UAE on
Tashkent Pact 10 Jan 1966
August 2006.
Simla Pact 3 July 1972
Delhi Agreement 28 August To combat terrorism Agreement on 20 Feb 2002. (USA
1973 AND PAKISTAN)
Lahore Declaration March 1999 Not NATO Alliance on November 2001 (USA AND
Agra Declaration July 2001 PAKISTAN)
CHINA & PAKISTAN Geneva pact with A5 USA AND USSR on 14 April 1986
NAME DATE Washington Declaration with USA AND INDIA on 4
Border Agreement 24 Feb 1963 July 1999,
Chashma Nuclear Power June 2003 Annual LNG Supply Deal on 10 Feb 2016 (QATAR AND
Agreement PAKISTAN)
CEPEC 13 May 2017 Ink Defense Pact on November 2014 (RUSSIA AND
Pact for Nuclear Corporation 15 Sep 1986
PAKISTAN)
Trade Agreement 5 Jan 1963
Agsta Marin Agreement on 6 June 1999 (FRANCE AND
Silk Agreement 19 June 1962
PAKISTAN)
Nuclear Program For Energy 17 August
Agreement 1997 Pact on Tax on 17 Feb 2017 (HONGKONG AND
Upgradation K2 highway March 2007 PAKISTAN)
Agreement
IRAN & PAKISTAN
NAME DATE
Friendship Pact 18 Feb 1950
Boundary Agreement 21 May 1960
 53

 Motto: (A Symbol of Pride for the Nation)

DEFENCE  Air Chief Marshal Zaheer Ahmad Babar is the
JOINT CHIEF OF STAFF COMMITTEE current Chief of Pakistan Air force. (19 March
 This committee is the biggest military 2021).
organization.  He is 16th Air Chief of PAF.
 Chairman Joint Chief of staff Committee is MILITARY AWARDS
General Sahir Shamshad Mirza (Since 27 GALLENTARY AWARDS (Operational)
November 2019) 1. Nishan-i-Hyder
 He is the 18th Joint Chief of staff Committee. 2. Hilal-i-Jur’at
ARMED FORCES HEAD QUARTERS 3. Sitara-i-Jur’at
 Pakistan Army – Rawalpindi 4. Tamgha-i-Jur’at
RECIPIENTS OF NISHAN-I-HYDER
 Pakistan Navy – Islamabad
1. Captain Muhammad Sarwar Shaheed (1910–
 Pakistan Air Force – Chaklala (Rawalpindi) July 27, 1948)
PAKISTAN ARMY 2. Major Tufail Muhammad Shaheed (1914–
 Motto: (Faith, Piety of God, Struggle in the August 7, 1958)
way of God. 3. Major Raja Aziz Bhatti Shaheed (1938–
 Current chief of the Army Staff is Asim September 10, 1965)
4. Major Muhammad Akram Shaheed (1938–
Munir
1971)
 He is the 11th Chief of Army Staff. 5. Pilot Officer Rashid Minhas Shaheed(Air
PAKISTAN ARMY TRAINING INSTITUTES Force) (1951–August 20, 1971)
1. Pakistan Military Academy Karachi (It was 6. Major Shabbir Sharif Shaheed (1943–
established in 1947). December 6, 1971)
7. Jawan Sawar Muhammad Hussain
2. School or armour and mechanical warfare –
Shaheed (1949–December 10, 1971)
Nowshera. 8. Lance Naik Muhammad Mahfuz
3. School Of Artillery – Nowshera. Shaheed (1944–December 17, 1971)
4. School Of Air Defense – Karachi 9. Captain Karnal Sher Khan Shaheed (1970–July
5. Military College Of Engineering – Risalpur 5, 1999)
6. Military College of Signals – Rawalpindi 10. Lalak Jan Shaheed (1967–July 7, 1999)
11. Naik Saif Ali Janjua Shaheed (25 April 1922 - 26
7. School Of Infantry and Tactics – Quetta
April 1948) (Was awarded Hilal-e-Kashmir - an
8. Army Aviation School – Gujarnwala equivalent to Nishan-i-Haider)
9. Army Service Corps School – Nowshera Non-operational Awards
10.Army Medical College –Rawalpindi 1. Sitara-e-Basalat (Star of Good Conduct)
11.Ordinance School – Malir Cantonment 2. Tamgha-e-Basalat (Medal of Good Conduct)
12.College of Electrical and Mechanical 3. Tamgha-i-Khidmat Class I (Medal of Service)
4. Tamgha-i-Khidmat Class II (Medal of Service)
Engineering – Rawalpindi.
5. Tamgha-i-Khidmat Class III (Medal of Service).
13.Command and Unit Staff College – Quetta
Civil-Military Awards
14.National Defense University – Islamabad 1. Nishan-i-Imtiaz (Order of Excellence) Military
15.Junior Leaders Academy – Hazara Division
16.Military College , Sarai, Alamgir - Jhelum 2. Hilal-i-Imtiaz (Crescent of Excellence) (Military)
17.Military College , Muree, Upper Top 3. Sitara-i-Imtiaz (Star of Excellence) (Military)
18.Military College – Sui 4. Tamgha-i-Imtiaz (Medal of Excellence)
(Military)
PAKISTAN NAVY (The defenders of Sea
5. Tamgha-i-Khidmat (Medal of Service) (Military)
Frontiers)
 Motto: (Of courage, God’s Grace, Pay Foot
MILITARY OPERATIONS BY
on Waves). PAKISTAN (FATA)
 Current chief of Naval staff is Admiral Naveed  Army Pakistani forces have conducted at least
Ashraf five major military operations, along with
 He is the 23rd Naval Chief of Pakistan. numerous smaller operations, since 2001.
PAKISTAN AIR FORCE (PAF)  Operation Enduring Freedom (2001–2002),
Operation Al Mizan (2002–2006)
 54

 Operation Zalzala (2008)  Commander of Operation: Lt. Hidayat-Ur-

 Operations Sher Dil, Rah-e-Haq, and Rehman.
 Rah-e-Rast (2007–2009)  In Pakistan offensive killed – 3500.
 Operation Rah-e-Nijat (2009–2010)
OPERATION ZARAB-E-AZAB
 Main Phase started (15 June 2014 – 03 April
2016).
 Clearance Phase Started (03 April 2016 – 22
February 2017).
 Location: FATA, KARACHI, NORTH WAZIRISTAN,
BALUCHISTAN, SOUTH PANJAB.

JUSTICE
SUPREME COURT OF PAKISTAN
 The Supreme Court is the highest judicial authority in Pakistan.
 The Supreme Court has the power to transfer any case to any High Court of the Country.
 55

CHIEF JUSTICES OF SUPREME COURT

NO NAME OF CHIEF JUSTICE FROM TO
1 Sir Mian Abdul Rashid 27 June 1949 29 June 1954
2 Muhammad Munir 29 June 1954 2 May 1960
3 Muhammad Shahabuddin 3 May 1960 12 May 1960
4 A.R. Cornelius 13 May 1960 29 February 1968
5 S.A. Rahman 1 March 1968 3 June 1968
6 Fazal Akbar 4 June 1968 17 November 1968
7 Hamoodur Rahman† 18 November 1968 31 October 1975
8 Yaqub Ali 1 November 1975 22 September 1977
9 Sheikh Anwarul Haq 23 September 1977 25 March 1981
10 Mohammad Haleem 23 March 1981 31 December 1989
11 Afzal Zullah 1 January 1990 18 April 1993
12 Nasim Hasan Shah 17 April 1993 14 April 1994
13 Sajjad Ali Shah 5 June 1994 2 December 1997
14 Ajmal Mian 27 December 1997 30 June 1999
15 Saeeduzzaman Siddiqui 1 July 1999 26 January 2000
16 Irshad Hasan Khan 26 January 2000 6 January 2002
17 Bashir Jehangiri 7 January 2002 31 January 2002
18 Sheikh Riaz Ahmad 1 February 2002 31 December 2003
19 Nazim Hussain Siddiqui 31 December 2003 29 June 2005
20 Iftikhar Muhammad Chaudhry (1st) 29 June 2005 9 March 2007
A Javaid Iqbal 9 March 2007 24 March 2007
A Rana Bhagwandas 25 March 2007 20 July 2007
20 Iftikhar Muhammad Chaudhry (2nd) 20 July 2007 3 November 2007
21 A. H. Dogar 3 November 2007 21 March 2009
20 Iftikhar Muhammad Chaudhry (3rd) 21 March 2009 11 December 2013
20 Tassaduq Hussain Jillani 12 December 2013 6 July 2014
22 Nasir-ul-Mulk 7 July 2014 16 August 2015
23 Jawwad S. Khawaja 17 August 2015 9 September 2015
24 Anwar Zaheer Jamali 10 September 2015 30 December 2016
25 Mian Saqib Nisar 31 December 2016 17 January 2019
26 Asif Saeed Khan Khosa 18 January 2019 20 December 2019
27 Gulzar Ahmed 21 December 2019 1 February 2022
28 Umar Ata Bandial 2 February 2022 16 September 2023
29 Qazi Faiz Essa 17 sep 2023 To date

HIGH COURT
 Each province and Islamabad has it own high  Principle seat of the Lahore High Court – 21
court . March 1919
 A High Court consists of a chief justice and so  Principal seat of the Sindh high Court – 1906
many other judges. (Karachi)
 A judge of the High Court can hold office until the  Principal seat of the Peshawar High Court -
age of 62. Peshawar
 A high Court has original and appellate  Principal seat of the Baluchistan High Court – 1
jurisdiction. December 1976 (Quetta)
Seats of High Court:  Principal seat of the Islamabad High Court – 3
January 2011.
 56

FEDERAL SHARIAT COURT

 It was established in 1980.  Principal seat of Shariat Court is at Islamabad and
 It is headed by the Chief Justice also. Circuits are at Lahore, Karachi, Peshawar and
Quetta.
CHIEF JUSTICES OF FEDERAL SHARIAT COURT
NO NAMES FROM TO
1 Salahuddin Ahmed 28 May 1980 31 May 1981
2 Sheikh Aftab Hussain (acting) 1 June 1981 14 October 1984
3 Sardar Fakhr e Alam (acting) 15 October 1984 7 November 1984
4 Gul Muhammad Khan 8 November 1984 8 November 1990
5 Tanzil-ur-Rahman 17 November 1990 16 November 1992
6 Mir Hazar Khan Khoso 17 November 1992 18 July 1994
7 Nazir Ahmad Bhatti 19 July 1994 4 January 1997
8 Mian Mahboob Ahmad 8 January 1997 7 January 2000
9 Fazal Ilahi Khan 12 January 2000 11 January 2003
10 Chaudhry Ejaz Yousaf 9 May 2003 8 May 2006
11 Haziq-ul-Khairi 9 May 2006 4 June 2009
12 Agha Rafiq Ahmed Khan 5 June 2009 4 June 2014
13 Sardar Muhammad Raza Khan 5 June 2014 5 December 2014
14 Fida Muhammad Khan (acting) 12 December 2014 7 March 2015
15 Riaz Ahmed Khan 7 March 2015 12 May 2017
16 Najam ul Hassan 15 May 2017 10 May 2019
17 Muhammad Noor Meskanzai 15 May 2019

18 Justice Iqbal Hameed Rehman 1 June 2022 To date

WAFAQI MOHTASIB (OMBUDSMAN)

 Office of the Wafaqi Mohtasib was established through the Establishment of the office of Wafaqi Mohtasib
order 1983.
 Its main functions are to diagnose, investigate, redress and rectify any injustice done on public through
maladministration of any agency of the federal governments.
 The permanent seat of Wafaqi Mohtasib is at ISLAMABAD.
 Aijaz Ahmed Qureshi is the Current Wafaqi Mohtasib of Pakistan.
ELECTION COMMISION OF PAKISTAN
CHIEF ELECTION COMMISIONER:
Mr. Sikandar Sultan Raja
 The President of Islamic Republic of Pakistan appointed Mr. Sikandar Sultan Raja as Chief Election Commissioner
of Pakistan on 27th January, 2020 for a period of five years.
 He is 27th CEC of Pakistan.
ELECTIONS IN PAKISTAN
1st elections : 1954 (indirect elections) = ML 5th elections : 1985 = IND (non-party based
2nd elections : 1962 (non-party based indirect elections)
elections) 6th elections : 1988 = PPP
3rd elections : 1970 = Awami League (1st Direct General 7th elections : 1990 = PML
Election) 8th elections : 1993 = PPP
4th elections : 1977 = PPP 9th elections : 1997 = PML-N
 57

10th elections : 2002 = PML-Q 12th elections : 2013 = PML-N

11th elections : 2008 = PPP 13th elections : 2018 = PTI

CHAIRMANS OF DIFFERENT DEPARTMENTS

 FPSC – Shahid Ashraf Tarir  BPSC – Ambassador (Retd) Abdul Salik
 SPSC – Muhammad Waseem Khan
 PPSC – Lt. Gen. (Rtd) MALIK ZAFAR IQBAL
 KPPSC – Sharif Ahmed
NFC (NATIONAL FINANCE COMMISSION) AWARDS
 The National Finance Commission Award or NFC is a series of planned economic
programs in Pakistan enacted since 1951.
 Constituted under the Article 160 of the Constitution.

Awards
Tests, Results, and Projected Fiscal
listing NFC Award Listing(s) Presented by
Status year
order (s)
Zulfikar Ali
First NFC Award 1974 Conclusive 1974–79
Bhutto
Second NFC Award 1979 Zia-ul-Haq Inconclusive 1979–84
Third NFC Award 1985 Zia-ul-Haq Inconclusive 1985–90
Fourth NFC Award 1991 Navaz Sharif Conclusive 1991–96
Fifth NFC Award 1995 Benazir Bhutto Inconclusive 1995–2000
NFC Award 1997 Navaz Sharif Conclusive 1997–2002
Pervez
Sixth NFC Award 2002 Inconclusive 2002–07
Musharraf
Yousaf Raza
Seventh NFC Award 2010 Conclusive 2010–15
Gillani

FIVE-YEARS PLANS OF PAKISTAN

 First Five-Year Plans (1955–1960)
 Second Five-Year Plans (1960–1965)
 Third Five-Year Plans (1965–1970)
 Fourth Five-Year Plans (1970–1975)
 Fifth Five-Year Plans (1978–1983)
 Sixth Five-Year Plan (1983–1988)
 Seventh Five-Year Plan (1988–1993)
 Eighth Five Year Plan (1993–1998)
 Ninth Five Year Plan (1998-2003)
 Tenth Five Year Plan (Launched on 1 July 2005)
PAKISTAN INTELLIGENCE AGENCIES
 National Intelligence Coordination Committee (NICC)
 Inter-Services Intelligence (ISI)
 Defense intelligence services (DIS)
 Intelligence Bureau (IB)
 Federal Investigation Agency (FIA)
 National Intelligence Directorate and others
 National Crises Management Cell (NCMC)
 Financial Monitoring Unit (FMU)
BANKING IN PAKISTAN
 Inauguration of STATE BANK OF PAKISTN – 1 July 1948.
 58

 Establishment of NATIONAL BANK OF PAKISTAN – 9 November 1949.

 Nationalization of Banks – 1 January 1074.
 Interest free Banking System – 1 January 1980.
PRESS ORGANIZATION OF PAKISTAN
1. APNS : All-Pakistan News Agency
2. PFUJ : Pakistan Federal Union of Journalists
3. APNEC : All-Pakistan News Employees Confederation
4. NECP : Newspapers Editors Council of Pakistan
NEWS AGENCIES OF PAKISTAN
1. APP : Associated Press of Pakistan
2. INP : Independent News of Pakistan
3. IPS : Islamabad Press Service
4. PPI: Pakistan Press International
PAKISTAN RAILWAYS SYSTME
 First Railway line was opened on 13 May 1861 between Karachi and Kotri.
 This Railway line was about 105 miles long.
 This Railway track was built by British.
PAKISTAN RAILWAYS WORKSHOP AND FACTORIES
 Pakistan locomotive Factory, Risalpur: It was established in 1993.
 Pakistan Railways Workshops: These are situated in Lahore.
 Pakistan Railways Carraige Factory, Islamabad: It was setup into 1970.
 Concrete sleeper Factories: These are in Sukkur (1967), Khanewal, Kohat Cantt, Shahinabad and Kotri.
POWER (ELECTRICITY IN PAKISTAN)
ELECTRICITY (GENERATION/INSTALLATION)
 Electricity – generation: 134,745.70 GWh (FY2019-20)
 Electricity – Installed Capacity: 37,261 MW (FY2020-21)
 Electricity – Installed Capacity by source (FY2020-21)
ELECTRITY SOURCES
 Furnace oil: 17% of total
 Natural gas: 32% of total
 Coal: 13% of total
 Hydroelectric: 26% of total
 Nuclear: 7% of total
 Renewable (solar & wind): 5% of total
 Others (Bagasse, Waste Heat Recovery etc.): 1% of total[12]
Electricity consumption
 Electricity – consumption: 90,000 GWh (2015-2016)
 Electricity – exports: 6.01% (2015-2016)
 Electricity – imports: .49% (2015-2016)
Electricity Consumption per Capita = 529 kWh/Capita on PEPCO and 892 on KE system as per "State of Industry
Report 2019 by NEPRA.
NUCLEAR PROGRAME
ACHEIVEMENTS IN ATOMIC ENERY IN PAKISTAN
 First step a 5 MV atomic reactor was installed in Pakistan.
 Institute of Nuclear Science and Technology (PINSTECH) , Nilore Near Islamabad on 21 December 1965.
 The reactor operated on 90% enriched uranium fuel supplied by USA.
 The 5 MV reactor was redesigned and upgraded up to 10 MV.
 It started functioning on 4 November 1991.
ATOMIC POWER STATIONS IN PAKISTAN
Station LOCATION Capacity (MW) Year in Service
(KANUPP-1) Karachi, Sindh 85 1972
 59

Station LOCATION Capacity (MW) Year in Service

(CHASNUPP-1) Mianwali, Punjab 325 2000
(CHASNUPP-2) Mianwali, Punjab 320 2011
(CHASNUPP-3) Mianwali, Punjab 340 2016
(CHASNUPP-4) Mianwali, Punjab 340 2017
(KANUPP-2) Karachi, Sindh 1100 2021
ABDUL QADEER KHAN RESEARCH LABORATORIES
 Engineering Research Laboratories (ERL) was established on 31 July 1976.
 ERL was firstly headed by DR ABDUL QADEER KHAN.
 On 1 May 1981, ERL was renamed as “DR. A.Q. KHAN RESEARCH LABORATORIES (KRL).
PAKISTAN MISSILE PROGRAMME
Surface-to-surface missiles  CM-302 (Cruise Missile) —(China)
Anti-tank Guided Missiles (ATGM)  Harpoon block-2 — (Active Radar Homing Guided
 BGM-71 TOW (3.75 km) (USA) Missile) (USA)
 KRL Baktar-Shikan (4 km)  Exocet SM-39 — (GPS/INS Guided Missile) — (France)
Rocket Artillery Submarine-Launched Anti-Ship & Anti-Surface Guided
 Fateh-1 (140 km) Missiles
 A-100E (100+ km) — (China)  Babur 3 (Hatf VII) (Cruise
 KRL Ghazab (40 km) Missile) — (Submarine-launched variant)
Battlefield Range or Tactical Ballistic Missiles (BRBM) Air-to-surface missiles
 KRL Hatf-I (70 km)  Baktar-Shikan — (Air-launched variant)
 KRL Hatf-IA (100 km)  Barq — (Laser-Guided Missile) — (Fired
 KRL Hatf-IB (100 km) by Burraq UCAV)
 Nasr (70-100+ km)  Ra'ad-1 (Hatf VIII) — (Cruise Missile)
 Ghaznavi (290-320 km)  Ra'ad-2 — (Cruise Missile)
Short Range Ballistic Missiles (SRBM)  H-2 SOW / H-4 SOW — (Precision-Guided Glide
 M-11 (350 km) — (China) Bombs)
 Abdali (280-450 km)  GIDS Takbir — (Smart Guided Bomb)
 Shaheen (750 km)  GIDS REK (Range Extension Kit)
 Shaheen-I (900 km)  MAR-1 — (Anti-Radiation Missile) (Brazil)
 Shaheen-IA (1000 km)  CM-400AKG — (Anti-Radiation Missile) (China)
Medium Range Ballistic Missiles (MRBM)  LD-10 — (Anti-Radiation Missile) (China)
 KRL Ghauri-I (1,500 km)  LS-6 — (Precision-Guided Glide Bombs) (China)
 KRL Ghauri-II (2,000-2,300 km)  C-705KD — (Imaging Infrared Homing Guided
 Ababeel (2,200 km) Missile) (China)
 Shaheen-II (2,500 km)  C-802AK — (Air-launched variant) — (Cruise
 Shaheen-III (2,750 km) Missile) (China)
Ground-Launched Anti-Ship & Anti-Surface Guided  AGM-65 Maverick — (Electro-Optical Guided Missile)
Missiles (USA)
A transporter erector launcher (TEL), carrying four  Harpoon Block-2 — (Air-launched variant) — (Active
cruise missiles, on display at the IDEAS 2008 defense Radar Homing Guided Missile) (USA)
exhibition, Karachi, Pakistan.  Exocet AM-39 — (Air-launched variant) — (GPS/INS
 Zarb (Cruise Missile) Guided Missile) (France)
 Babur 1 (Hatf VII) (Cruise Missile)  AGM-114R Hellfire II — (Laser-Guided
 Babur-1A (Hatf VII) (Cruise Missile) Missile) — (USA) — (Ordered for Bell AH-1Z
Viper Attack Helicopter but delivery on hold.)
 Babur-1B (Hatf VII) (Cruise Missile)
Surface-to-air missiles
 Babur 2 (Hatf VII) (Cruise Missile)
Anti-Ballistic Missile Systems
Ship-Launched Anti-Ship & Anti-Surface Guided
Missiles  HQ-2B — (Air Force) (China)
 Spada-2000 — (Air Force) (Italy)
 Zarb - (Cruise Missile) — (Ship-launched variant)
 Crotale — (Air Force) (France)
 Harbah (Cruise Missile)
 HQ-9P — (Army) (China)
 C-802A (Cruise Missile) — (China)
 HQ-16AE — (Army) (China)
 60

 HQ-7B — (Army and Navy) (China)

 LY-60N — (Navy) (China)
 Seacat — (Navy) (UK)
 CAMM-ER — (Ordered by Navy) (Italy)
 RIM-116 (SeaRAM) — (Ordered by Navy) (USA)
 SIMBAD-RC — (Ordered by Navy) (France)
Anza MK-II displayed at an exhibition
Shoulder-Fired Missiles
 KRL Anza — (Mk.1, Mk.2, Mk.3)
 RBS 70 — (1711 missiles, 913 Mk 1, 85 Mk 2 and 713
Bolide Mk 2) — Used in MANPADS configuration,
vehicle application includes RBS 70 VLM mounted on
M113A2 APCs.) (Sweden)
 FIM-92 Stinger — (400 MANPADS) (USA)
 FN-16 — (300 MANPADS) (China)
 HN-5 (China)
 Mistral (France)
Air-to-air missiles
 Magic R.550 (France)
 R-Darter (South Africa)
 PL-5E (China)
 PL-9 (China)
 PL-10 (ASR) (China)
 PL-12 (SD-10A) (China)
 PL-15 (China)
 AIM-9 (USA)
 AIM-120C (USA)
 61

NATIONAL OF PAKISTAN
 National flower of Pakistan is Jasmine.
 National bird of Pakistan is Chakore.
 National tree of Pakistan is Deodar.
 National animal of Pakistan is Markhor.
 National emblem of Pakistan is Crescent.
 National sport of Pakistan is land Hockey.
NATIONAL HOLIDAYS
1. Pakistan republic day (23rd march)
2. Labour day (1st may)
3. Bank Holiday (1st July)
4. Independence Day (14th Aug.)
5. Defence day (6th sep)
6. Death Anniversary of Quaid-e-Azam (11th sep)
7. Birth Anniversary of Allama Iqbal (9th nov)
8. Birth Anniversary of Quaid-e-Azam (25th dec)
PAKISTAN GEOGRAPHY
2
[PAKISTAN AREA – 7, 96,096 KM ]
[PAKISTAN POPULATION – 220.9 Million]
Pakistan ranks on 33rd Number in the world by Area.
Pakistan ranks on 5th Number in the World by Population.
PROVINCES (4)
SINDH
 Area – 1,40,914 KM2
 Population – 47,886,051 (Population 2017)
 Established on 1 July 1970.
 Total districts are 30.
 Total Divisions are 7
 Capital city is KARACHI
PUNJAB
 Area - 20,53,44 KM2
 Population – 110,012,442 (Population 2017)
 Established on 1 July 1970
 Total Districts are 36
 Total Divisions are 9
 Capital city is LAHORE
BALOCHISTAN
 Area - 3,47,190 KM2
 Population – 12,344,408 (Population 2017)
 Established on 1 July 1970
 Total Districts are 33
 Total Divisions are 7
 Capital City is QUETTA
KHYBER PAKHTUNKHAWA (KPK)
 Area – 74, 521 KM2
 Population – 30,523,371 (Population 2017)
 Established on 1 July 1970
 Total Districts are 34
 Total Divisions are 7
 Capital City is PESHAWAR
ISLAMABAD (ICT)
 62

 Area – 906 KM2

 Population – 2,006,572 (Population 2017)
GILGIT BALTISTAN
 Area – 72, 496 KM2
 Population – 1, 492, 924 (Population 2017)
 Established on 1 November 1948.
 Capital city is GILGIT
 Largest city is SKARDU
 Districts are 14
 Divisions are 3
AZAD JAMU & KASHMIR
 Area – 13, 297 KM2
 Population – 4, 045, 366 (Population 2017)
 Capital city is MUZAFARABAD
 Largest city is MUZAFARABAD
 Districts are 10
 Divisions are 3
Largest Province of Pakistan by Area is Baluchistan.
Largest Province of Pakistan by Population is PUNJAB.
KARACHI (Sindh) is the largest city of Pakistan by Population.
ABOTABAD (KPK) is the largest city of Pakistan by Area.
RIVERS IN PROVINCES
SINDH
Hub, Mir Nadi, Arl Nadi, Malir Nadi.
PUNJAB
Indus, Jhelum, Chenab, Ravi, Satlaj.
KPK
Kabul, Swat, Bara, Chitral, Zhob, Panjkora, Gomal, Kurrum.
BALOCHISTAN
Hangol, Nari, Bolan, Dasht, Mula, Pakshan, Pashin Lora.
BARRAGES & HEADWORKS IN PAKISTAN
1) Sukkur Barrage  The Guddu barrage provides water supplies to vast
 Sukkur barrage is located in the Sukkur district of areas of Sindh and Balochistan for irrigation and
Sindh Province. drinking purposes.
 It is also called Lloyd Barrage.  It is also used to control floods.
 This barrage is constructed on the Indus river.  This barrage supplies water to 2.9 million acres of
 This barrage was constructed during British rule land.
between 1923 to 1932.  It feeds four canals, namely Ghotki feeder, Rainee
 It is called the pride of Pakistan’s irrigation system. feeder, Begari, and Phat feeders.
 The Sukkur barrage is the largest irrigation system  This barrage has 64 gates that 18 feet long. It has a
in the world. span of 1400 meters.
 .This barrage is the backbone of the economy of  The discharge capacity of this barrage is 1.2 million
Pakistan. cusecs.
 It feeds seven canals that make a total length of 3) Kotri Barrage
approximately 9,923 kilometers.  Kotri Barrage is situated in Jamshoro district near
 Sukkur barrage irrigates 7.63 million acres of land Hyderabad.
that makes more than 25 percent of the total  It is also called Ghulam Muhammad Barrage.
irrigated land of Pakistan. Nara canal is the largest  This barrage is built on the Indus river.
and most significant canal of this barrage.  The construction of the Kotri barrage was
2) Guddu Barrage completed in 1955.
 Guddu Barrage is located in the Kashmore district  It has a discharge capacity of 8,75000 cubic feet
of Sindh. per second.
 It is also constructed on the Indus River. This  The Kotri barrage is 1,600 meters long and has 44
barrage was completed in 1962. gates.
 63

 Each gate of this barrage is 18 feet wide. This is a  Several upgradation programmes have been done
gate-controlled barrage with a navigation lock, and on this barrage.
its design is weir type. 8) Rasul Barrage
 This barrage feeds three canals: Fuleli Canal,  Rasul Barrage is located between the Jhelum and
Pinyari Canal, and Kalri Baghar Canal. Mandi Bahuddin districts of Punjab.
4) Jinnah Barrage  It is constructed on the Jhelum river.
 Jinnah Barrage is located near Kalabagh in the  This barrage was first constructed in 1968.
Mianwali district of Punjab.  It is 975 meters long, and its gates are 17 meters
 It was constructed between 1939 to 1946. wide.
 Moreover, this barrage has a span of 1,152 meters.  The discharge capacity of this barrage is 24,070
 It has 42 spillway gates, and each gate is 18.2 cubic feet per second (cusecs).
meters wide.  This barrage is located 72 kilometers downstream
 The discharge capacity of Jinnah Barrage is 950,000 of Mangla Dam.
cubic feet per second. 9) Sulemanki Headworks
 Jinnah Barrage is also a part of the “ Thal Project”.  Sulemanki Headworks is located in the Okara
 This project will irrigate vast land in the Sindh district of Punjab province.
Sagar Doab region.  It is constructed on the Sutlej river in Depalpur
5) Chashma Barrage Tehsil of Okara.
 Chashma Barrage is also located in the Mianwali  This headworks was constructed between 1922 to
district of Punjab. 1927 by the Nawab of Bahawalpur state.
 Its construction work was started in 1967 and  It supplies water for irrigation purposes to the
completed in 1971. adjacent areas.
 Chashma Barrage is constructed on the Indus River.  Sulemanki headworks is an essential hydraulic
 It is situated some 56 kilometers downstream of structure in this region.
the Jinnah Barrage.  Millions of livers of this region depend on this
 This barrage has a span of 1,084 meters. headworks.
 It has 52 gates, and each gate is 18.2 meters wide. 10) Marala Headworks
 The discharge capacity of this barrage is more than  Marala Headworks is situated in the Sialkot district
Jinnah Barrage. of Punjab.
 Chashma Barrage has a spillway capacity of  It is constructed on the Chenab river.
8,70,000 cubic feet per second (cusecs).  This barrage was first built in 1912.
 It supplies water to CJ-Link Canal and Chashma  In 1968 a new barrage was constructed and named
Right Bank Canal. Marala Barrage.
6) Taunsa Barrage  It supplies water to the adjacent areas for irrigation
 Taunsa Barrage is located in the Dera Ghazi Khan purposes.
district of Punjab.  The discharge capacity of this barrage is 11,00,000
 This barrage is also constructed on the Indus River. cusecs.
 This barrage was constructed between 1952 to  It feeds two significant canals, namely Marala Ravi
1958. Link Canal and Upper Chenab Canal.
 Taunsa Barrage is 1,325 meters long and feeds 11) Khanki Headworks
three canals.  Khanki Headworks is located in the Gujranwala
 It is a crucial barrage on the Indus river. Around 6 district of Punjab.
million farmers irrigate their fields from this  This barrage is also constructed on the Chenab
barrage. river.
7) Trimmu Barrage  The construction work of this barrage was
 Trimmu Barrage is located in the Jhang District of completed in 1889.
Punjab.  Thus, it is one of the oldest headworks in Pakistan.
 It is constructed on the Chenab river.  The discharge capacity of Khanki Headworks is
 This barrage was constructed between 1937 and 800,000 cubic feet per second (cusecs).
1939 during British rule.  It is used to control floodwater and supply water
 This barrage is used to control the flow of the for irrigation purposes.
Chenab river and floods. 12) Qadirabad Headworks
 It supplies water to a vast area for irrigation  Qadirabad Headworks is located in the Mandi
purposes. Bahauddin district of Punjab.
 Initially, it was constructed to protect the city of  It is constructed on the Ravi river to control the
Jhang from floods. flow of water.
 64

 his headworks supplies water to a large area for  It is located in the Khanewal district of Punjab
irrigation purposes. province of Pakistan.
 Tt is one of the vital headworks of Pakistan.  This headwork is located 15 kilometers from the
13) Balloki Headworks confluence of the Ravi river into the Chenab river.
 Balloki Headworks is a barrage on the Ravi river.  It is used to control the flow of the river and to
 It is situated in the Nankana Sahib district of provide water for irrigation purposes.
Punjab province of Pakistan 15) Panjnad Headworks
 This headworks was first completed in 1915 by the  Panjnad Headworks is located in the Bahawalpur
British government. district of Punjab.
 It was a part of the “ Triple Canals Project”.  At this headworks, all the five rivers of Punjab
 Balloki Headworks irrigates a vast area in the merge and go into the Indus river.
adjacent districts.
14) Sidhnai Headworks
 Sidhnai Headworks is constructed on the Ravi river.
 This headworks feeds three canals, namely
Panjnad Canal, Abbassia Canal and Abbasia Link
Canal.

DOABS
 A tract of land lying between two rivers is called Doab.
Doab Bari – Land between Bias River and Ravi River.
Doab Rachna – Land between River Chenab and River Ravi.
Doab Sindh Sagar – Mid regions of Abbottabad, Rawalpindi, Jhelum and Muzaffargarh.
Doab Chaj – Land between River Chenab and River Jhelum.

FAMOUS DAMS
Names of dams in
Location On Rivers Height Year of completion
Pakistan
1. Tarbela Dam Haripur Indus River 143.26 metres 1974
Islamabad Capital
2. Rawal Dam Korang River 40.7 m 1962
Territory
3. Diamer Bhasha
Gilgit Baltistan Indus River 272 m –
Dam
4. Mangla Dam Mirpur District Jhelum River 138 metres 1967
5. Khanpur Dam Haripur Haro River 51 metres 1985
6. Hub Dam Malir Hub River 48 metres 1979
Kech district
7. Mirani Dam Dasht River 39 metres 2006
Balochistan
8. Warsak Dam Peshawar Kabul River 76.2 metres 1960
Kajori kach south
9. Gomal Zam Dam waziristan agency Gomal River 437 ft 2011
KPK
10. Satpara Dam Skardu Satpara Stream 128 ft 2011
ISLANDS OF PAKISTAN
SINDH
NAMES OF ISLANDS
Baba Bhit Island Buddo Island
Bundal Island Churma Island
Clifton oyster Rocks Khiprian wala Island
Manora Island Salahabad Island
Shams Pir Island
BALOCHISTAN
NAMES OF ISLAND
Astola Island Malan Island
 65

MOUNTAINS
 There are about 60 mountain peaks in Pakistan which are more than 20,000 feet high from the sea level.
Mountain/Peak Height (m) Range Date of first Ascent
K-2 8616 Karakoram 31 July 1954
Nanga parbat 8125 Himalaya 2 July 1953
Gasherbrum I 8068 karakoram 5 July 1958
Gasherbrum II 8035 Karakoram
Gasherbrum III 7953 Karakoram 11August 1975
Falchan Kangri 8047
Broad Peak 8060 Karakoram 9 June 1957
Raka Poshi 7788 Karakoram 1958
Trich Mir(West) 7699 Hindukush 21 July 1950
Trich Mir(East) 7690 Hindukush 25 July 1964
Sia Kangri –I 7422 karakoram 1934, 1979
Istoronal 7390 Karakoram 8 june 1955
Baltoro 6518 karakoram 1 Aug 1975
GLACIERS
 Siachen – Karakoram (Baltistan) – 72.4 m Length, 17000 TO 20000 feet Height.
 Hispar – Karakoram (Baltistan) – 61.2m Length, 10500 feet Height.
 Biafo – Karakoram (Shigar) – 59.5m Length, 10366 feet Height.
 Baltoro – Karakoram – 58m Length, 11580 feet Height.
 Chogo Lungma – K-2 – 17m Length.
 Baltura – Karakoram – 64.4m Length, 8030 Feet Height.
 Yengunta – Karakoram (Baltistan) – 35.4m LengtH.
 Chiantar – Hindukush (Chitral) – 34m Length, 1270 feet Height.
 Trich Mir – Hindukush (Chitral) – 29m Length, 11210 Height.
PASSES
 Muztagh Pass: Connects GB and China (Yarkand city)
 K2 Pass: Connects India and China
 Khan Kim Pass: Connects Chitral and Afghanistan (Wakhan)
 Zagar Pass: Connects Gilgit and China
 Khunjerab Pass: Connects Pakistan and China
 Dorah Pass: Connects Chitral and Afghanistan (Nooristan)
 Babusar Pass: Connects Abbottabad and Gilgit
 Shandur Pass: Connects Gilgit and Chitral
 Lowari Pass: Connects Chitral and Dir
 Burogil Pass: Connects Wakhan and Chitral
 Khyber Pass: Connects Afghanistan and Pakistan
 Gomal Pass: Connects Afghanistan and DI Khan (Pakistan)
 Tochi Pass: Connects Afghanistan (Ghazni) and Bannu
 Malakand Pass: Connects Chitral and Peshawar
 Badwai Pass: Connects Dir and Kohistan
 Dargai Pass: Connects Mardan and Malakand
 Shangla Pass: Connects Upper Swat and Lower Swat
 Bolan Pass: Connects Quetta and Sindhu Plain
 Khojak Pass: Connects Qila Abdullah and Chaman
 Kodak Pass: Connects Quetta and Chaman.
INTERNATIONAL AIRPORTS IN PAKISTAN
 Jinnah International Airport, Karachi.
 Allama Iqbal International Airport, Lahore.
 Benazir Bhutto International Airport , Islamabad.
 Gwadar International Airport, Gwadar.
 66

 Bacha Khan International Airport, Peshawar.

 Faisalabad Airport, Faisalabad.
 Multan International Airport, Multan.
 Quetta International Airport, Quetta.
 Sialkot International Airport, Sialkot.
 Turbat International Airport, Turbat.
 Bahawalpur Airport, Bahawalpur.
 Shaikh Zayed International Airport, Rahimyar Khan.
 67

PORTS OF PAKISTAN (SHIPPING)

 Karachi Port
 Port Muhammad Bin Qasim, Karachi
 Gwadar Port (March 20, 2007)
PAKISTAN COAL FIELDS
Region Bill. Tons
Sindh: Lakhra, Sonda, Thatta, Jherruck, Thar, Haji Coal and others 184.623
Punjab: Eastern Salt Range, Central Salt Range, Makerwal 0.235
Balochistan: Khost-Sharig-Harnai,Sor Range/Degari, Duki, Mach- Kingri, Musakhel Abegum, Pir
0.217
Ismail Ziarat,Chamalong
KPK: 0.092
AJK: 0.009
Grand total 185.175

MINERALS (ARE EXTRATED IN PAKISTAN)

COAL NATURAL GAS CRUDE OIL
CHROMITE MAGNESITE DOLOMITE
GYPSUM LIME STONE ROCK SALT
SULPHUT BARYTES CALCITE
SOAPSTONE MARBLE BAUXITE
QUARTZ OCHER
AGRICULTURE (CROPS IN PAKISTN)
MAJOR CROPS
 Wheat, Rice, Cotton, Sugarcane, Maize, Gram, Bajra, Jowar, Barley, Rapeseed Mustard and Tobacco.
MINOR CROPS
 Pulses, Potatoes, Onions, Garlic etc.
MAIN CROP SEASONS
 KHARIF SEASON: Starts from APRIL – JUNE ends in OCTOBER – DECEMBER.
 RABI SEASON: Stars from OCTOBER – DECEMBER ends in APRIL – MAY.
NATIONAL PARKS OF PAKISTAN
National park Established Area District(s) Province
198,900 ha (491,493
Himalaya National Park 2020 Astore District Gilgit Baltistan
acres)
Hundrap-Shandur
2012 3,312 ha (8,184 acres) Gupis-Yasin Gilgit Baltistan
National Park
Nanga-Parbat National
2020 1,611 ha (3,981 acres) Astore District Gilgit Baltistan
Park
6,095 ha (15,061
Chinji 1987 Chakwal Punjab
acres)
358,400 ha (885,626
Deosai 1993 Skardu Gilgit Baltistan
acres)
Deva Vatala 2009 2,993 ha (7,396 acres) Bhimber Azad Kashmir
52,815 ha (130,509
Musk Deer National Park 2009 Neelum Azad Kashmir
acres)
 68

National park Established Area District(s) Province

15,555 ha (38,437
Hazarganji-Chiltan 1980 Quetta Balochistan
acres)
36,965 ha (91,343
Kala Chitta 2009 Attock Punjab
acres)
226,913 ha (560,714
Khunjerab 1975 Hunza Gilgit Baltistan
acres)
308,733 ha (762,896
Kirthar 1974 Dadu Sindh
acres)
87,426 ha (216,034
Lal Suhanra 1972 Bahawalpur Punjab
acres)
710.628 ha (1,756 Khyber
Manglot National Park 1990 Nowshera
acres) Pakhtunkhwa
5,625 ha (13,900
Pir Lasura 2005 Kotli Azad Kashmir
acres)
4,500 ha (11,120 Kotli, Mirpur and
Poonch River Mahaseer 2010 Azad Kashmir
acres) Poonch
74,000 ha (182,858
Qurumber 2011 Ghizer Gilgit-Baltistan
acres)
4,867 ha (12,027 Khyber
Saiful Muluk 2003 Mansehra
acres) Pakhtunkhwa
15,540 ha (38,400 Khyber
Sheikh Badin 1993 Dera Ismail Khan
acres) Pakhtunkhwa
5,045 ha (12,466
Toli Pir 2005 Poonch Azad Kashmir
acres)
Panjal Mastan National 5,045 ha (12,466
2005 Bagh District Azad Kashmir
park acres)
Fairy Meadows National 10,000 ha (24,711
2020 Diamer District Gilgit-Baltistan
Park acres)
13,700 ha (33,853
Salt Range National Park 2021 Chakwal District Punjab
acres)
Tilla Joggian National 8,840 ha (21,844
2021 Jhelum District Punjab
Park acres)
Koh-e-Sulaiman National 30,000 ha (74,132 Khyber
2021 Dera Ismail Khan
Park acres) Pakhtunkhwa
21,450 ha (53,004
Ziarat National Park 2021 Ziarat Baluchistan
acres)

WILDLIFE PARKS
Tanda Wildlife Park (Kohat), Kotal Wildlife Park (Kohat), Manglo Wildlife Park (Nazimpur, Nowshehra), Kund
Wildlife Park (Nowshehra)
PAKISTAN MOTOR WAYS
NAME ROUTE LENGTH (KM) STATUS
M-1 Peshawar-Islamabad 155 Operational
M-2 Lahore-Islamabad 367 Operational
M-3 Lahore-Abdul Hakeem 230 Operational
M-4 Pindi Bhattian-Multan 309 Operational
M-5 Multan-Sukkur 392 Operational
M-6 Sukkur Hyderabad 296 Planned
M-7 Dadu-Hub 270 Planned
M-8 Ratodero-Gwadar 892 Partially Operational
 69

M-9 Hyderabad-Karachi 136 Operational

M-10 Karachi Northern Bypass 57 Operational
M-11 Kharian-Lahore 150 Under Construction
M-14 Hakla-D.I. Khan 280 Under Construction
Hazara Motorway Hasan Abdal-Thakot 180 Partially Operational
NATIONAL HIGHWAYS OF PAKISTAN
NAME (FROM – TO) LENGTH (KM) STATUS
Karachi – Torkham
1819 Operational
(N-5 National Highway)
Karachi – Gwadar
653 Operational
(N-10 National Highway)
Mansehra – Chilas
240 Operational
(N-15 National Highway)
Karachi – Chaman
813 Operational
(N-25 National Highway)
Basima – Khuzdar
110 Operational
(N-30 National Highway)
Hasan Abdal – Khunjerab Pass
806 Operational
(N-35 National Highway)
Quetta – Taftan
610 Operational
(N-40 National Highway)
Nowshera – Chitral
309 Operational
(N-45 National Highway)
Kuchlak – Dera Ismail Khan
531 Operational
(N-50 National Highway)
Kotri – Peshawar
1264 Operational
(N-55 National Highway)
Lahore – Sargodha
185 Operational
(N-60 National Highway)
Sibi – Sukkur
385 Operational
(N-65 National Highway)
Qila Saifullah – Multan
447 Operational
(N-70 National Highway)
Islamabad – Kohala
138 Operational
(N-75 National Highway)
Islamabad – Kohat
146 Operational
(N-80 National Highway)
Hushab – Surab
487 Operational
(N-85 National Highway)
Khwazakhela – Besham
64 Operational
(N-90 National Highway)
Chakdara – Kalam
135 Operational
(N-95 National Highway)
Larkana – Lakhi
61 Operational
(N-105 National Highway)
Gharo – Keti Bunder
90 Operational
(N-110 National Highway)
Hyderabad – Khokhrapar
220 Operational
(N-120 National Highway)
Taxila – Haripur
44 Operational
(N-125 National Highway)
Larkana – Mohenjo Daro
28 Operational
(N-155 National Highway)
 70

Larkana – Nasirabad
34 Operational
(N-255 National Highway)
Sakrand – Nawabshah
35 Operational
(N-305 National Highway)
Larkana – Shahdadkot
50 Operational
(N-455 National Highway)
Ratodero – Naudero
18 Operational
(N-655 National Highway)

FAMOUS PLACES/LANDMARKS IN LAHORE

Gurdwara Dera Sahib Chauburji
Bhatti Gate Roshnai Gate
Haweli Mian Sultan Sonehri Masjid
Lal Haweli Samadhi of Ranjit Singh
Sheran Wala Gate Taxila Gate
Minar e Pakistan Shalimar Fort
Shalimar Park Ali Hajveri Tomb
Delhi Gate Shahi Guzargah
Zama Zam Gun Jilani Park
Jhangir Tomb Gulshan I Iqbal Park

FAMOUS PLACES/LANDMARKS IN PAKISTAN

NAME LOCATION
Gmti Water Fountain Faisal Abad
Poonch House Rawal Pindi
Nishan e Manzal Gujranwala
Clock Tower Faisal Abad
Nathia Gali KPK
Pak Monument Islamabad
Shah Rukn e Alim Multan
Rohtas Fort Rawalpindi
Bila Hisar Fort Peshawar
Attabad Lake Hunza
Kashmir Point Murree
Darbar Mehal Bahawalpur
Chaqchan Masjid
Noor Mehal Bahawalpur
Tomb of Badiudin Zakria Multan
Mukhshpari Top Nathia Gali
Kharpocho Fort Skardo
Sirkap Taxila
Sharda Peeth Sharda
Rama Lake Astor
Monument of Alexander Multan
Shim Shal Hunza
Dharmaraji Ki Stupa Taxila
Red Fort Muzafar Abad
Rainbow Lake Domel
Akara National Park Gwadar
Hingol National Park Gwadar
Katas Temples Chakwal
Takht e Bahi Mardan
Mardan Meuseum Mardan
Lalazaar Kaghan
 71

Altit Fort Hunza

Baltit Fort Karimabad
Ayoub National Park Rawalpindi
Jinnah Park Rawalpindi
Army Meuseum Rawalpindi
Simly Dam Islamabad
Bird Aviary Islamabad
Shakarparyan Hills Islamabad
Margalla Hills Islamabad
Burjun Fort Mirpur
Bedi Mehal Gujar Khan
Hinglaj Mata Shakti Aghor
Gurid wara Hassan Abdal
Borith Lake Hunza
Ondra Fort Gulmit
Rawal Lake Islamabad
Shah Dara Valley Islamabad
Kunhar River Mansehra
Saiful Muluk Lake Naran
Khanpur Dam Haripur
Khalti Lake Gilgit Baltistan

IMAGES ON COINS & NOTES (CURRENCY OF PAKISTAN)

 One Rupee Coin- Quaid’s photo.
 Two-Rupee Coin- Badshahi Mosque
 Ten-Rupee Note - Khyber Pass.
 Fifty Rupee Note - Karakorum peak
 Hundred Note - Quaid’s Residency, Ziarat Quetta.
 Five Hundred Note - Badshahi Mosque, Lahore.
 Thousand Note - Jahangir’s Tomb.
 Five Thousand Note - Faisal Mosque, Islamabad
COOLEST, HIGHEST, LOWEST, BIGGEST, TALLEST, SMALLEST, OLDEST
IN PAKISTAN
 Larges Oil refinery: Pak-Arab Oil refinery
 Biggest mosque in Pakistan: Faisal Mosque Islamabad
 Tallest building of Pakistan: Muslim commercial Bank Building (Karachi)
 Oldest forest of Pakistan: Janipur (Founded between Loralai And Ziarat)
 Longest Motorway in Pakistan: M-8
 Biggest Hockey Stadium of Pakistan: National Hockey Stadium Lahore
 Biggest industry of Pakistan: Textile
 Biggest industrial unit in public sector: Pakistan Steel Mills
 Longest railway tunnel in Pakistan: Khojak
 Longest tunnel: Lawari Tunnel
 Province which have longest coastline: Baluchistan
 Largest language: Punjabi (48)
 Pakistan’s largest museum: Karachi museum
 Biggest park in Pakistan: Ayub National park
 Larges Dam in Pakistan: Terbela Dam
 Largest Earth filled Dam in Pakistan: Terbela Dam
 72

 Oldest Nuclear reactor of Pakistan: Karachi nuclear power plant (1972)

 Biggest fort of Pakistan: Rani Kot Fort (Haiderabad)
 Oldest fort of Pakistan: Daraward Fort
 Coldest place in Pakistan: Skardu
 Highest dam in Pakistan: Mangla Dam
 Highest & longest glacier of Pakistan: Siachen
 Largest Island of Pakistan: Manora
 Oldest Barrage of Pakistan: Sukkur Barrage
 Highest mountain peak: K-2 (8611 meter or 28251)
 Highest railway station of Pakistan: Khan Mehtarzai
 Highest Road: Sharah-e-Karakorm (Sharah Resham)
 Oldest news agency of Pakistan: APP (Associate Press of Pakistan)
 Biggest cricket stadium of Pakistan: National Stadium Karachi
 Largest shipping company of Pakistan: Pakistan national Shipping Corporation
 Largest university of Pakistan: Punjab University
 Largest (biggest) province by area: Baluchistan
 Biggest province by population: Punjab
 Biggest library found in Pakistan: Punjab Library
 Biggest airline of Pakistan: PIA
 Biggest railway workshop in Pakistan: Mughalpura (Lahore)
 Largest city of Pakistan: Karachi
 Largest District of Pakistan: Chaghi
 Biggest desert found in Pakistan: Thar
 Highest battle field in Pakistan: Siachin Glacier
 Hottest place in Pakistan: Jacobabad
 Biggest airport of Pakistan: Quaid-e-Azam Airport Karachi
 Biggest Commercial Bank of Pakistan: Habib Bank Limited
 Biggest Barrage of Pakistan: Sukkur Barrage (1932)
 Oldest airline of Pakistan: Orient Airline
 Oldest private Airline of Pakistan: Hajvery Airline
 Largest & longest river: Indus (2896 Km) 1800 miles
 Biggest man-made lake found in Pakistan: Keenjhar Lake (Thatha)
 Biggest natural lake in Pakistan: Manchar Lake (Dadu)
 Pakistan’s largest Stock Exchange: Karachi
 Highest pass: Mustagh Pass (6000 meters)
 Biggest Gas field: Sui Gas field
 Biggest hydroelectric power station: Tarbela Dam
 Largest jungle of Pakistan: Changa Manga
 Highest military award: Nishan-e-Haider
 Highest civil award: Nishan-e- Pakistan
 The Longest Coastal area in Pakistan: Balochistan (771 kms long) (total 1046 km)
 The Longest Frontier: Pakistan-Afghanistan border |(2252 kms)
 The Longest Railways Platform: Rohri (Sindh) Length, 1,896 feet
 The Longest Railway Track in Pakistan: Karachi to Landi Kotal
 The Longest Road in Pakistan: Karachi to Peshawar
 The Longest Tunnel (Railway) in Pakistan: Khojak Balochistan (Length 2.43 miles)
 The Longest Tunnel in Pakistan: Lowari (Length 5 miles)
 The Longest (Water) in Pakistan: Warsak Dam Tunnel (Length 3.5 miles)
 73

 The Tallest Tower in Pakistan: Minar-e-Pakistan (Hight 196 feet 8 inches)

 The Tallest Minaret in Pakistan: Four minarets of Shah Faisal Mosque with a height of 286 feet each.
 The Tallest Mountain Pass Pakistan: Muztagh Pass (Nothern Areas) height 19,030 feet
 The Tallest Mountain Peak Pakistan: K-2 (Karakoram) height 28,269 feet
 The Tallest Railway Station Pakistan: Khan Mehtarzai (height 2,221 feet)
 First Loin of Pakistan was designed by: Brandley
 The area lowest rainfall in Pakistan: Nokkundi
 The oldest Pakistani TV Station in located in: Lahore
 Largest mobile company in Pakistan: Mobilink
 Largest sector of Pakistan’s economy: Agriculture sector
 Largest radio station in Pakistan: Islamabad
 Highest radio station in Pakistan: Gilgit
 Longest road in Pakistan: Pakistan Highway
 Largest Division of Pakistan: Kalat
 Smallest Division of Pakistan: Karachi
 Shortest river of Pakistan: Ravi River
 Largest Canal of Pakistan: Llovd Barrage Canal
 Largest Hospital in Pakistan: Nishtar Hospital Multan
 Largest Trade partner of Pakistan: USA
 Lowest point below the sea level in Pakistan: Indian Ocean
 Biggest Thermal power station founded in Pakistan: Kot Addou
 Biggest export item in Pakistan: Textile (Cotton)
 Highest rainfall area of Pakistan: Murree
 Largest min excavated in Pakistan: Salt mines Khewra
 Largest stadium of athletics of Pakistan: Islamabad
 Highest population density rate in Pakistan: Islamabad
 Lowest population density rate in Pakistan: Chaghi district
 Largest seaport of Pakistan: Karachi
 Largest mausoleum in Pakistan: Quaid-e-Azam Tomb, Karachi
 Largest circulating Daily Newspaper of Pakistan: Jang
 Largest circulating English Daily Newspaper of Pakistan: Daily News
 Largest Nuclear power plant of Pakistan: KANUPP
FIRST IN PAKISTAN
 First Governor of Sindh- Ghulam Hussain Hidayatullah
 First Governor of Khyber Pakhtunkhwa (NWFP)- Sir George Cunningham
 First Muslim Governor of Khyber Pakhtunkhwa- Sahibzada Mohammad Khurshid
 First Governor of Baluchistan- Lt. Gen Riaz Hussain
 First Governor of Gilgit-Baltistan- Shamma Khalid
 First Joint chief of Staff committee- General Muhammad Sharif
 First Commander-in-chief of Army- Gen.Frank Meservy
 First Muslim Commander-in-chief of Army- G.M. Ayub Khan
 First Commander-in-chief of Air Force- Air vice Marshal Allan Perry Keene
 First Muslim Commander-in-chief of Air force- Air Marshal Asghar Khan
 First Commander-in-chief of Navy- Rear Admiral James Wilfred Jefford
 First Muslim Commander-in-chief of Navy- Haji Muhammad Sadique Chaudhry
 First female chancellor in the Pakistan- Begum Ra’na Liaqat Ali Khan
 First female vice chancellor in Pakistan- Najma Najam
 First female university of Pakistan- Fatima Jinnah Women University
 First female gold champion in Pakistan- Shehzadi Gulfam
 First female representative of Pakistan in the UN- Shaista Ikramullah
 74

 First female deputy speaker in Pakistan-Begum Jahanara Shahnwaz

 First female minister of Population- Dr. Attiya Inayatullah
 First female Pakistani minister of finance- Benazir Bhutto
 First female minister of law and human rights- Shahida Jamil
 First female “foreign ministry spokesperson- Tasleem Aslam
 First Woman Judge of High Court of Pakistan- Majida Razvi
 First Five year plan of Pakistan- (1955-1960)
 First Pakistani who climbed mount Everest- Nazir Sabir (2000)
 First Pakistani who draw Pakistani flag in North pole- Numira Saleem
 First emergency was declared in Pakistan- July 25, 1948
 First rocket launched by Pakistan- Rahbar
 First missile launched by Pakistan- Hat 70
 First female Governor of Pakistan- Begum Ra’an Liaqat AliFirst Chief of staff of the Armed Forces- Tikka Khan
 First Chief of staff of the Air Force- Air Marshal Zaffar Ahmed
 First Chief of staff of the Navy – Hafeez Ahmed
 First constitution of Pakistan was enforced- March 23, 1956
 First martial law was imposed in Pakistan- 7 October 1958
 First DNA Test laboratory- Islamabad (March, 2006)
 First Foreign Minister of Pakistan- Sir Zafarullah Khan
 First SOS village of Pakistan- Lahore (1977)
 First Pakistan Postal stamp issued- July 1948
 First captain of Pakistani cricket team- Hafeez Kardar
 First natural gas reserves were discovered in Pakistan- Sui (1952)
 First news agency of Pakistan –APP
 First Pakistani female athlete who won gold medal in SAF Games- Naseem Hameed
 First railway track- Karachi and Kotri (1861)
 First bio-gas plant was installed in 1974
 First Speaker of Constitution Assembly- Molvi Tameez ud Din
 First Pakistani who received noble Prize- Dr. Abdus Salam (1979 in Physics)
 First Pakistani who received Lenin Prize- Faiz Ahmad Faiz (1961)
 First woman Prime Minister in Pakistan- Benazir Bhutto
 First female Speaker of National Assembly- Fahmeeda Mirza
 First Finance Minister of Pakistan- Ghulam Muhammd
 First Census in Pakistan- 1951
 First Cruise missile- Hatf VII (Babur) August 11, 2005
 First private Airline of Pakistan- Hajvery Airline
 First public airline of Pakistan- Orient Airline
 First Nuclear reactor of Pakistan is Karachi nuclear power plant 1972
 Iran was first to recognize Pakistan.
 Pakistan opened its first embassy in Iran.
 Egypt was first to open its embassy in Pakistan.
 First captain of Pakistan’s cricket team Abdul Hafeez Kardar.
 Pakistan cricket team first visited India
 First century of Pakistani Player Nazar Mohammd against India in 1954 in Lacknow.
 First governor of State Bank Zahid Hussain.
 First Lady governor Rana Liaquat Ali (Sindh) 1973-1976.
 First lady federal minister Vikarun Nisa Noor (Tourism).
 First state to join Pakistan was Bahawul Pur, 1954.
 First Woman University is located in Rawalpindi.
 First governor of Punjab – Francis Moody.
 First governor State Bank was Zahid Hussain.
 First daily newspaper is Amroz 1947.
 First lady pilot was Shukriya Khanum.
 First museum of Pak established in Karachi in 1950.
 First Bank was United Bank (7th August, 1947)
 First Agriculture Reforms in Pak: Jan: 24, 1959.
 75

 First Chief Election Commissioner of Pak: Mr. Khan F.M.Khan (25th March, 1956).
 First Muslim Commander in Chief of Pak: Ayub Khan.
 First Radio Station of Pakistan was established in Karachi.
 First T.V station was setup at Lahore on Nov: 26, 1964.
 First Lady Major General in Pak: Dr. Shahida Malik.
 First Space satellite was launched by Pakistan in 1990.
 First private TV Channel STN launched in 1990.
 First Chairman Senate was Habibullah Khan.
 First woman judge of High Court: Majida Rizvi.
 First constructed barrage of Pakistan is Sukkur Barrage.
 First Secretary General of Pakistan is Ch: Mohd: Ali
 First Person who received Nishan-e-Haider- Captain Raja Sarwar
 First Governor General of Pakistan- Quaid-e-Azam
 First President of Pakistan- Iskandar Mirza
 First Prime minister of Pakistan- Nawab Liaqat Ali Khan
 First elected President of Pakistan- Field Marshal Ayub Khan
 First elected Prime Minister- Z. A. Bhutto
 First Vice President of Pakistan- Nur-ul-Amin
 First Chief Minister of Punjab- Iftikhar Hussain Memdoot
 First Chief Minister of Sindh- Ayub Khoro
 First Chief Minister of Khyber Pakhtunkhwa- Dr. Khan Sahib
 First Chief Minister of Balochistan- Sardar Atta ullah Mengal
 First Governor of Punjab- Sir Francis Moody
 First Muslim Governor of Punjab- Sardar Abdur Rab Nishtar
 ‫‪76‬‬

‫سماجي اڀياس _ نصاب‬

‫سماجي اڀياس _ نصابي ڪتابن مان ورتل معلومات‬

‫گلوب (ڌرتي جو گولو) زمين کي ظاهر ڪندو آهي‪ .‬گلوب الطيني ٻولي جي لفظ گلوبس مان ورتل آهي ‪ ،‬جنهن جي معني گوالئون جسم يا گول‪ .‬گلوب گوالئين نقشي سان‬ ‫‪‬‬
‫ڌرتي کي ظاهر ڪري ٿو‪ .‬گلوب سڌو ناهي هوندو‪ ،‬هڪ طرف ُجهڪيل هوندو آهي‪.‬‬
‫گلوب جي مٿئين يعني اترين واري ڇيڙي کي اتر قطب چئبو آهي‪ .‬اهو ڌرتي جي مقرر محور تي سڀ کان مٿي موجود هوندو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اتر قطب آرڪٽڪ سمنڊ جي وچ ۾ موجود هوندو آهي‪ ،‬جتي سال جو اڪثر وقت برف ڄميل هوندي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫گلوب جي هيٺيين يعني ڏاکڻين ڇيڙي کي ڏکڻ قطب چئبو آهي‪ .‬اهو ڌرتي جي مقرر محور جي تَري ۾ موجود هوندو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڏکڻ قطب انٽارڪٽيڪا تي موجود هوندو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫گلوب تي خوشڪي ۽ پاڻي نظر ايندو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫دنيا ۾ موجود خوشڪي واري حصي کي کنڊ )‪ (Continent‬چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڻي واري حصي کي سمنڊ )‪ (Ocean‬سڏيو ويندو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪل ست ‪ 7‬وڏا کنڊ )‪ (Continents‬موجود آهن‪.‬‬
‫دنيا ۾ ُ‬ ‫‪‬‬
‫‪ .01‬ايشيا )‪ .02 (Asia‬آفريڪا )‪ .03 (Africa‬اتر آمريڪا )‪ .04 (North America‬ڏکڻ آمريڪا )‪ .05 (South America‬يورپ )‪ .06 (Europe‬آسٽريليا‬
‫)‪ .07 (Australia‬انٽارڪٽيڪا )‪(Antarctica‬‬
‫دنيا ۾ پنج ‪ 5‬وڏا سمنڊ )‪ (Oceans‬موجود آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ .01‬ائٽالنٽڪ سمنڊ )‪ .02 (Atlantic‬پئسفڪ سمنڊ )‪ .03 (Pacific‬هندي سمنڊ )‪(Indian‬‬
‫‪ . .04‬آرڪٽڪ سمنڊ )‪ .05 (Arctic‬انٽارڪٽڪ سمنڊ )‪(Antarctic‬‬
‫ڪل ٽي ‪ 3‬تهه آهن ‪ .01 .‬ڪرسٽ )‪ .02 (Crust‬مينٽل )‪ .03 (Mantle‬ڪور )‪(Core‬‬
‫ڌرتي جا ُ‬ ‫‪‬‬
‫سڀ کان ٻاهرين تهه کي ڪرسٽ )‪ (Crust‬چئبو آهي‪ .‬جيڪو ‪ 35‬ڪلوميٽر اونهائي)‪ (Depth‬تائين هوندو آهي ۽ ‪.‬سخت هوندو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫وچئين تهه کي مينٽل )‪ (Mantle‬چئبو آهي‪ ،‬جيڪو‪ 35‬کان ‪ 2890‬ڪلوميٽر تائين اونهو هوندو آهي‪ .‬ٻرندڙ جبل (الوا ‪ ) Lava‬مينٽل مان تيار ٿيندا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آخري تهه کي ڪور )‪ (Core‬چئبو آهي‪ ،‬جيڪو ‪ 2890‬کان ‪ 6370‬ڪلوميٽر تائين اونهو هوندو آهي‪ .‬ڪور وارو حصو اڌ پاڻياٺ ۽ اڌ سخت هوندو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نَقشو؛ زمين جي ڪجه حصي جي مٿاڇري جي ٻن درجن (ڊيگه ۽ ويڪر) واري هموار خاڪي کي نقشو چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نقشي کي زمين جي مٿاڇري جي اصل پکيڙ جي ننڍي شڪل سمجهيو ويندو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نقشي ۾ ڪجه نشانينن جي ذريعي تفصيل ڏيکاريل هوندا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نَقشن کي گڏي ڪري ائٽلس ترتيب ڏنو ويندو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نقشي کي سمجهڻ جي الِء عنوان‪ ،‬نشانيون‪ ،‬ليجنڊ يا ڪنجي‪ ،‬قطب نما ۽ پئمانو جي ضرورت پوندي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عنوان مان نقشي ۾ ڏنل ايراضي ۽ ڪنهن جي باري ۾ نَقشو آهي ان بابت ڄاڻ ملندي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نقشي ۾ موجود نشانيون عمارتن‪ ،‬رستن‪ ،‬وڻن جي نشاندهي ڪنديون آهن‪ .‬نقشي تي شين کي اصل حالتن ۾ ڏيکارڻ الِء نشانيون ڪم اينديون آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نقشي ۾ موجود فهرست کي ليجنڊ يا ڪنجي چئبو آهي‪ .‬ڪنجي يا ليجنڊ نقشن تي استعمال ٿيل نشانينن کي سڃاڻڻ ۾ مدد ڏيندي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نَقشي سمجهڻ الِء نقشي ۾ طرف ڏيکاريل هوندا آهن‪ .‬اڪثر نقشن تي طرف ڏيکارڻ الِء هڪ خاص نشاني هوندي آهي جنهن کي قطب نمائي گالب چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پئماني ۾ نقشي تي موجود مفاصلي جي ڌرتي جي مٿاڇري جي اصلي مفاصلي سان ڀيٽ ڪئي ويندي آهي‪ .‬پئماني کي مفاصلو (ڊيگهه) ماپڻ الِء پڻ استعمال ڪيو ويندو‬ ‫‪‬‬
‫آهي‪.‬‬
‫پئماني کي هڪ لڪير جي شڪل ۾ ظاهر ڪري سگهجي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سنڌ جي تاريخ ‪ 5000‬هزار سال پراڻي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پٿر وارو دور ؛‬
‫هن دور ۾ ماڻهو شڪار ڪرڻ ۽ ڪاٺيون وڍڻ الِء پٿر جا سادا هٿيار ٺاهي ڪتب آڻيندا هئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پٿر جو نئون دور ؛ هن دور ۾ ماڻهن وڌيڪ ڪارائتا اوزار ٺاهڻ شروع ڪيا ‪ ،‬کاڌ خوراڪ الِء پوکون پوکيون ۽ مال ڌاريو‪ .‬هن دور ۾ ماڻهن ڪاٺ ۽ ڪچين سرن مان گهرن‬ ‫‪‬‬
‫اڏڻ جو هنر سکي ورتو هو‪.‬‬
‫سنڌو ماٿري واري تهذيب ‪: Indus Civilization‬‬
‫سنڌ جي پهرين تهذيب جنهن بابت ڄاڻ ملي ٿي اها سنڌو ماٿري واري تهذيب آهي‪ .‬اها تهذيب سنڌو نديِء جي ڪناري تي آباد ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪77‬‬

‫سنڌو ماٿري واري تهذيب جا پراڻا ۽ قديم آثار (پراڻا سڪا ۽ سرون) ‪ 1922‬ع ۾ سنڌو نديِء جي اولهندي ڪناري الڙڪاڻي ويجهو مليا‪ ،‬بعد ۾ کوٽائي ڪرڻ کانپوِء اها‬ ‫‪‬‬
‫خبر پئي ته سنڌو ماٿري جي تهذيب ‪ 5000‬سال پرڻي آهي‪.‬‬
‫سنڌو ماٿريِء جو سڀ کان پراڻو ۽ اوائلي شهر موئن جو دڙو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫شهر موئن جي دڙي ۾ گهر پڪا ‪ ،‬پاڻي جي الِء کوهه ‪ ،‬ويڪرا رستا ‪ ،‬عمارتون ۽ پاڻي جي نيڪال الِء نيڪاليِء جو سسٽم ‪ Drainage System‬موجود هئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫موئن جي دڙي جا ماڻهو اڪثر هاري هئا‪ ،‬جيڪي چانور ‪ ،‬ڪڻڪ ۽ جوئر پوکيندا هئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫موئن جي دڙي جا ماڻهو واپار به ڪندا هئا ‪ ،‬جيڪي ايران ‪ ،‬عراق ۽ انڊيا جي ماڻهن سان واپار ڪندا هئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سنڌو ماٿري جي تهذيب جو زوال شروع ٿيڻ کان ‪ 800‬سال پوِء آيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪجهه تاريخدانن جو چوڻ آهي ته آرين سان جنگين جي نتيجي ۾ سنڌو ماٿريِء جي تهذيب جو پراڻو دور پورو ٿيو‪ .‬ڪجهه ماهرن جو خيال آهي ته سنڌو نديِء پنهنجو‬ ‫‪‬‬
‫رستو بداليو هوندو ۽ ان عالئقي کي ٻوڙي ڇڏيو هوندو‪.‬‬
‫آرين جو دور ؛‬
‫سنڌ ۾ آريا تهذيب ٻئي دور ۾ آئي‪.‬‬
‫آريا وچ ايشيا ۽ اوڀر يورپ کان آيا ۽ سنڌ فتح ڪيائون‪.‬‬
‫آرين جي دور ۾ رياستون قائم ٿيون ‪ ،‬هر هڪ رياست جي مٿان هڪ راجا راڄ ڪندو هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آريا سماج چئن ذاتين ۾ ورهايل هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ .01‬برهمڻ ‪ ،‬جيڪا سڀ کان اوچي ذات هئي‪ .‬جنهن ۾ پوڄاري ‪ ،‬ڏاها ۽ فلسفي ايندا هئا‪.‬‬
‫‪ .02‬کشتري ‪ ،‬هن ذات ۾ وڏا ويڙهاڪ (جرنيل) اڳواڻ ۽ حڪمران شمار ٿيندا هئا‪.‬‬
‫‪ .03‬ويش ‪ ،‬هن ذات ۾ واپاري ‪ ،‬هنرمند ماڻهو ۽ هاري شامل هئا‪.‬‬
‫‪ .04‬شودر ‪ ،‬هن ذات ۾ مزدوري ڪندڙ ماڻهو شامل هئا‪.‬‬
‫انکانسواِء هڪ اهڙو طبقو به هو جنهن کي اڇوت سڏيو ويندو هو‪ .‬جن کي هٿ الئڻ به گناهه سمجهيو ويندو هو‪ .‬انهن کان رستن ‪َ ،‬قاقوسن جي صفائي ۽ جوتا ڳنڍڻ جو ڪم‬ ‫‪‬‬
‫ورتو ويندو هو‪.‬‬
‫مسلمانن جو اچڻ (دور) ؛‬
‫‪712‬ع ۾ مسلمانن سنڌ فتح ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اسالمي لشڪر جي سپهه ساالر محمد بن قاسم جي اڳواڻيِء ۾ سنڌ فتح ڪئي وئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫محمد بن قاسم جي ٻيڙن تي سنڌ ۾ سنڌ جي بندرگاهه ديبل وٽ سنڌين حملو ڪري سڄو مال ڦريو ويو هو‪ .‬انجو بدلو وٺڻ الِء سنڌ تي ڪاه ڪئي وئي هئي‪ ،‬جيڪا ان وقت‬ ‫‪‬‬
‫جي عراق جي گورنر حجاج بن يوسف طرفان محمد بن قاسم جي سپهه ساالريِء ۾ سنڌ تي حملي جي الِء موڪلي وئي هئي‪.‬‬
‫جنهن وقت محمد بن قاسم جي فوج سنڌ تي حملو ڪيو هو ان وقت سنڌ جو راجا‪ ،‬راجا ڏاهر هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ديبل تي محمد بن قاسم جي فوج منجنيق ذريعي گوال هنيا هئا ۽ ديبل جو شهر فتح ڪري ورتو هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫۽ پوِء فتح جو اهو سلسلو ڏکڻ پنجاب ۽ ملتان تائين جاري رهيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫محمد بن قاسم کانپوِء ڪيترن ئي مسلمان حڪمرانن سنڌ تي حڪومت ڪئي‪ ،‬جنهنجو تفصيل هيٺ ڏجي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫غزنوي دور ‪1020‬ع کان ‪1050‬ع تائين ؛‬
‫هن دور ۾ محمود غزنويِء سنڌ فتح ڪئي ۽ انکي پنهنجي سلطنت سان مالئي ڇڏيائين‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سومرا دور ‪1050‬ع کان ‪1351‬ع تائين ؛‬
‫سومرن سنڌ تي ‪ 300‬سال کان وڌيڪ حڪومت ڪئي‪ .‬سومرن پهريون حڪمران سومار سومرو ۽ آخري حڪمران همير سومرو هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سمان دور ‪1351‬ع کان ‪1520‬ع تائين ؛‬
‫سمن ‪ ،‬سومرن کان سنڌ فتح ڪري ‪ 175‬سالن تائين حڪومت ڪئي‪ .‬سمن جو لقب ڄام هوندو هو‪ .‬ڄام نظام الدين عرف ڄام نندو سمن جي دور جو مشهور حڪمران‬ ‫‪‬‬
‫رهيو‪ .‬سمن جو دور سنڌ ۾ مجموعي طور سماجي‪ ،‬معاشي‪ ،‬سياسي‪ ،‬تعليمي ۽ ادبي لحاظ کان بهترين ۽ سونهري دور سمجھيو وڃي ٿو‪ .‬ڄام فيروز سمن جي دور جو‬
‫آخري حڪمران رهيو‪.‬‬
‫مختلف حڪمرانن جا دور ‪1520‬ع کان ‪1591‬ع تائين ؛‬
‫ٻين ڪيترن ئي حڪمرانن جهڙوڪ شاهه بيگ ارغون‪ ،‬شاهه حسن ارغون ۽ مرزا عيسي ترخان وغيره حڪومتون ڪيون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ترخانن سنڌ تي ‪1520‬ع کان ‪1554‬ع تائين حڪومت ڪئي‪ .‬ارغونن سنڌ تي ‪1554‬ع کان ‪1591‬ع تائين حڪومت ڪئي‪.‬‬
‫مغل دور ‪1591‬ع کان ‪1701‬ع تائين ؛‬
‫مغل بادشاهه اڪبر ‪ 1591‬ع ۾ سنڌ فتح ڪئي ۽ ان کي پنهنجي سلطنت جو حصو بڻائي ڇڏيائين‪ .‬مغلن جي دور ۾ سنڌ جي گادي جو هنڌ ٺتو هوندو هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪلهوڙا دور ‪1701‬ع کان ‪1783‬ع تائين ؛‬
 ‫‪78‬‬

‫‪ 1701‬ع ۾ سنڌ تي ڪلهوڙن جي حڪومت شروع ٿي‪ .‬ڪلهوڙن حيدرآباد کي سنڌ جي گاديِء جو هنڌ بنايو ۽ هڪ قلعو تعمير ڪرايو‪ ،‬جيڪو اڄ به پڪي قلعي جي نالي‬ ‫‪‬‬
‫سان مشهور آهي‪.‬‬
‫ٽالپر دور ‪1783‬ع کان ‪1843‬ع تائين‬
‫ٽالپرن ‪ 1783‬ع ۾ ڪلهوڙن کان اقتدار حاصل ڪري ورتو‪ .‬ٽالپرن ڪلهوڙن کان هاالڻي جي جنگ ۾ فتح حاصل ڪئي‪ .‬ٽالپرن ۽ انگريزن جي وچ ۾ ‪1843‬ع ۾ مياڻي ۽ دٻو‬ ‫‪‬‬
‫جون جنگيون لڳيون هيون جنهن ۾ انگريزن هٿان ٽالپرن کي شڪست ملي‪ .‬انکان اڳ۾ انگريزن ‪1839‬ع ۾ ڪراچيِء تي زوري قبضو ڪري ورتو هو‪.‬‬
‫مسلمان حڪمرانن جي دور ۾ سنڌ ۾ ڪيترائي ترقياتي ڪم ٿيا جهڙوڪ ٽپال جو نظام رائج ٿيو‪ ،‬تعليم ۽ آرٽ ۾ واڌارو آيو‪ ،‬مسجدون ۽ قلعا ٺاهيا ويا‪ ،‬کوهه کوٽايا ويا ۽‬ ‫‪‬‬
‫اسڪول کوليا ويا‪.‬‬

‫سنڌ ۾ انگريزن جو اچڻ (دور) ؛‬

‫سڀ کان پهرين مغلن جي دور ۾ انگريز سنڌ ۾ واپاري ٿي آيا هئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1839‬ع ۾ انگريزن ڪراچي تي زوري قبضو ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1843‬ع ۾ انگريزن ۽ ٽالپرن جي وچ ۾ حيدرآباد جي ويجهو مياڻي جي جنگ لگي ‪ ،‬جنهن ۾ انگريزن کي فتح ملي ۽ پوِء سڄي سنڌ تي قبضو ڪري ورتو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ان گريزن انهيِء وقت هندستان کي ننڍن ننڍن انتظامي ڀاڱن ۾ ورهائي ڇڏيو‪ ،‬۽ سنڌ جو انتظام بمبئي پريزيڊنسيِء (بمبئي پرڳڻي) جي هٿ هيٺ اچي ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫گورنر جي آفيس حيدرآباد بدران بمبئي ۾ رکي وئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1843‬ع کان ‪1847‬ع تائين سر چارلس نيپيئر سنڌ جو پهريون ڪمشنر ۽ گورنر رهيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انگري زن جي دور ۾ جديد موصالتي نظام ‪ ،‬روڊ ۽ ريلوي الئينون ‪ ،‬تار جو سرشتو‪ ،‬واه کوٽائڻ ‪ ،‬اسڪول کولڻ ۽ ڪورٽون قائم ڪرڻ جهڙا انيڪ ترقياتي ڪم ٿيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1853‬ع ۾ سنڌي زبان جي ترقي ۽ واڌاري الِء هڪ پاليسي ٺاهي ۽ سنڌي جي پهرين رسم الخط منظورڪئي وئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انهي کانسواِء انگريزن جي دور ۾ سکر بئراج ‪ ،‬ڪوٽڙي ُپل ‪ ،‬سيشن ڪورٽ حيدرآباد ‪ ،‬ڪي ايم سي ڪراچي ‪ ،‬فريئر حال ڪراچي ۽ ايمپريس مارڪيٽ ڪراچي جهڙيون‬ ‫‪‬‬
‫مشهور جگهيون ٺهرايون‪.‬‬
‫آزادي ۽ پاڪستان جو ٺهڻ ؛‬
‫سڀ کان پهرين سنڌ جي ماڻهن هڪ تنظيم سنڌ محمدن ايسوسيئشن نالي ٺاهي ۽ انگريزن کان آزادي جي الِء ۽ حقن جي جاکوڙ الِء ڪم شروع ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1936‬ع ۾ سندن ڪاميابي نصيب ٿي ۽ سنڌ کي ڌار صوبي جو درجو ڏنو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1938‬ع ۾ سنڌ مسلم ليگ هڪ الڳ اهڙي وطن جي گهر ڪئي جنهن ۾ حڪومت ڪرڻ وارا مسلمان هجن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 23‬مارچ ‪1940‬ع تي الهور ۾ آل انڊيا مسلم ليگ جي اجالس ۾ پاڪستان جو ٺهراُء منظور ڪيو ويو‪ .‬جنهن کي اڄ پاڪستان جو ٺهراُء سڏيندا آهن ۽ پاڪستان جو‬ ‫‪‬‬
‫ڏينهن ڪري ملهايو ويندو آهي‪.‬‬
‫‪ 1943‬ع ۾ سائين جي ايم سيد جدوجهد سان سنڌ جي قانون ساز اسيمبلي هڪ ٺهراُء (پاڪستان جو ٺهراُء) بحال ڪيو ‪ ،‬جنهن ۾ پاڪستان ٺاهڻ جي گهر ڪئي وئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 14‬آگسٽ ‪1947‬ع ۾ پاڪستان وجود ۾ اچي ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قائداعظم محمد علي جناح پاڪستان جو باني ۽ پهريون گورنر جنرل ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سر عبداهلل هارون خالفت تحريڪ ۽ سنڌ مسلم ليگ جو اڳواڻ رهيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1920‬ع ۾ مواالن دين محمد وفائي اخبار ڇاپي وطن جي آزاديِء جي الِء ڪوششون ڪيون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ليڊي نصرت هارون سنڌ ۾ پهرين عورت هئي جنهن عورتن ۾ سياسي سجاڳي پيدا ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1918‬ع ۾ سنڌ مسلم ليگ جو پهريون صدر غالم محمد ڀرڳڙي هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بيگم رقيه شمس الدين پاڪستان جي قيام جي جدوجهد الِء انتهائي اهم ڪردار ادا ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان جو پهريون‬ ‫‪‬‬

‫اهڙو طريقو جيڪو ماڻهن جي ڳڻپ ڪرڻ الِء ڪتب آندو وڃي ان کي ”آدمشماري“ چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آدمشماري جي دوران ڳڻپ ڪندڙ کي ”انيوميٽر“ چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1998‬ع ۾ ٿيل آدمشماري جي حساب سان ”سنڌ“ جي آبادي ‪ 30‬ملين هئي‪ .‬۽ هن وقت سنڌ جي آبادي ‪ 45‬ملين آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جيڪڏهن هڪ چورس ڪلوميٽر جي ايرضيِء ۾ ماڻهن جو وڏو تعداد رهندو هجي تہ انهيِء کي ”ڳتيل آبادي“ وارو عالئقو چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جيڪڏهن هڪ چورس ڪوميٽر ۾ ايراضي ۾ ماڻهن جو ڇڊو تعداد رهندو هجي تہ انهيِء کي ”ڇڊي آبادي“ وارو عالئقو چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1998‬ع جي آدمشماري مطابق سنڌ جي ڪل آبادي مان اٽڪل ‪ 48.5‬سيڪڙو ماڻهو شهرن ۾ رهن ٿا ۽ ‪ 51.5‬سيڪڙو ماڻهو ڳوٺن ۾ رهن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ هجرت ڪري وڃڻ کي لڏپالڻ چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ماڻهن جي شهرن ڏانهن لڏپالڻ جا سبب ڌڪيندڙ عنصر ۽ ڇڪيندڙ عنصر آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪79‬‬

‫ڌڪيندڙ عنصرن ۾ ماڻهو مجبورين جي ڪري ڳوٺ ڇڏي شهر ڏانهن لڏڻ تي مجبور ٿيندا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڇڪيندڙ عنصر ۾ ماڻهو پنهنجي سهولتن خاطر شهر ڏانهن لڏي ويندا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫لڏپالڻ جي ڪري شهر ۾ سهولتن جيئن پاڻي‪ ،‬بجلي‪ ،‬رهائش‪ ،‬تعليمي ادارن ‪ ،‬صحت مرڪزن تي بوجهہ وڌي ٿو ۽ انهيِء سان گڏ بيروزگاري بہ وڌي ٿي‪ ،‬اچ وڃ الِء گاڏين‬ ‫‪‬‬
‫۽ بسن تي رش وڌي وڃي ٿي‪.‬‬
‫ِ‬
‫ٻهراڙيِء جي خانداني زندگي متاثر ٿئي ٿي‪ ،‬ڪم ڪار رليو وڃن ٿا‪.‬‬ ‫لڏپالڻ جي ڪري‬ ‫‪‬‬
‫لڏپالڻ روڪڻ الِء ٻهراڙين ۾ سڀ سهولتون ڏنيون وڃن جيئن ماڻهو آسانيِء سان پنهنجون گهرجون پوريون ڪري سگهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سنڌ جي زمين‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫سنڌ ۾ اولهہ طرف کيرٿر جبل آهي‪ ،‬اوڀر ۾ ٿر جو ريگستان‪ ،‬وچ سڌو سنئون (ميدان) آهي‪ ،‬جتان سنڌو ندي وهي ٿي‪ .‬ڏاکڻيان حصا عربي سمنڊ سان لڳن ٿا‪ ،‬جيڪو‬ ‫‪‬‬
‫سامنڊو ڪنارو سڏجي ٿو‪.‬‬
‫ميدان‪ :‬ميدان اهڙي زمين کي چئبو آهي‪ ،‬جيڪا سڌي ۽ لهواري هوندي آهي‪ .‬اهو عالئقو جيڪو کيرٿر جبل ۽ ٿر واري ريگستان جي وڇ ۾ اچي ٿو‪ ،‬اهو ميدان آهي‪ ،‬انکي‬ ‫‪‬‬
‫سنڌ جو هيٺانهون ميداني عالئقو سڏيو وڃي ٿو‪.‬‬
‫سنڌو ندي اتر کان ڏکڻ طرف ميداني عالئقي مان وهي ٿي‪ .‬سنڌو ندي ڇوڙ عربي سمنڊ ۾ جنهن هند ٿئي ٿو انکي ”انڊس ڊيلٽا“ چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫درياُء ۽ نديون‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫لڳاتار وهندڙ پاڻي جو قدرتي وهڪرو‪ ،‬جيڪو جبلن تان وهي اچي سمنڊ ۾ پوي ٿو انکي ”درياُء“ چئبو آهي‪ .‬جڏهن تہ ننڍي ۽ سوڙهي ندي جيڪا برسات جي موسم ۾‬ ‫‪‬‬
‫وهي ٿي‪ ،‬انکي ”نئين“ سڏجي ٿو‪.‬‬
‫سنڌو ندي پاڪستان ج ي وڏي ۾ وڏي ندي آهي‪ ،‬جيڪا تبت کان نڪري‪ ،‬گلگت وٽان اچي پاڪستان ۾ داخل ٿئي ٿي‪ ،‬۽ عربي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪرڻ کان اڳ سنڌ جي‬ ‫‪‬‬
‫ميداني عالئقن مان وهندي اچي ٿي‪ .‬سنڌو ندي ‪ 2700‬ڪلوميٽر ڊگهي آهي‪.‬‬
‫پاڻي جو واهڙ جيڪو مينهوڳيِء ۾ جبلن تان تمان تيزيِء سان وهي اچي سنڌو نديِء ۾ پوي انکي ”نئين“ چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سنڌ جو مشهور نئيون‪ :‬بارڻ يا باران‪ ،‬جيڪا کيرٿر جبل کان وهي ڪوٽڙيِء جي ڀرسان سنڌو نديِء ۾ ڪرندي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نئين گاج‪ ،‬نئين ڪانجي‪ ،‬۽ نئين سيتا ‪ ،‬کيرٿرجبل تان وهي ڄامشوري ضلعي جي شهر بوبڪ جي ڀرسان منڇرڍنڍ ۾ اچي پون ٿيون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جبل ۽ ٽڪريون‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫زمي ن جو اهو اوچو ۽ وڏو پٿرائون ڀاڱو جيڪو مٿان کان هيٺ لهوارو هجي‪ ،‬تنهن کي جبل چئبو آهي‪ ،‬ٽڪريون به جبل وانگر هونديون آهن‪ ،‬پر انهن جي اوچائي ايتري نه‬ ‫‪‬‬
‫هوندي آهي‪.‬‬
‫کيرٿرجبل‪ :‬جبلن جا سڀ سلسال سنڌ جي اولهندي حصي ۾ ”کيرٿرجبل“ جي نالي سان سڏجن ٿا‪ .‬جبلن جي انهن قطارن مان لڪي جبل وارو سلسلو دادو ضلعو مان‬ ‫‪‬‬
‫ٿيندو‪ ،‬ڄامشوري ضلعي ۾ اچي سيوهڻ وٽ پورو ٿئي ٿو‪ .‬انهن جبلن جي پاڙ وارين ٽڪرين مان گرم پاڻي جا چشما نڪرن ٿا‪.‬‬
‫جبلن کانسواِء ڪجهه ٽڙيل پکڙيل ٽڪريون آهن جن جا ناال هي آهن‬ ‫‪‬‬
‫گنجو ٽڪر‪ ،‬جيڪو حيدرآباد ۾ آهي ‪ ،‬انهي مان چن جو پٿر ۽ نارنگيِء رنگ جي مٽي ملي ٿي‪ ،‬جيڪا سيمينٽ ٺاهڻ جي ڪم اچي ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آدم شاهه جي ٽڪري‪ ،‬سکر ۾ آهي‪ ،‬هن ٽڪريِء جي چوٽيِء تي ميان آدم شاهه ڪلهوڙي جو مقبرو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مڪليِء جو ٽڪريون‪ ،‬ٺٽو ۾ آهن‪ ،‬انهن ٽڪرين تي بادشاهن‪ ،‬راڻين‪ ،‬عالمن‪ ،‬صوفين ۽ بزرگن جا مقبرا ۽ مزارون آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪارونجهر جبل‪ ،‬ننگرپارڪر‪ ،‬ٿر ۾ آهي‪ ،‬جتان گرينائيٽ ملي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪالڪان جبل‪ ،‬روهڙي (سکر) ۾ آهي‪ ،‬هن جبل مان چن جو پٿر ملي ٿو‪ ،‬جيڪو سيمينٽ جي تياريِء ۾ ڪم اچي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ريگستان يا رڻ پٽ ‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫وڏي ايراضيِء تي پکڙيل واري‪ ،‬جتي گرمي ۽ خشڪي هجي‪ ،‬اتي ساوڪ نالي ماتر ٿئي‪ ،‬ان کي ريگستان چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ٿر جو ريگستان‪ :‬سنڌ جي اڀرندي پاسي وارو ڳپل حصو وارياسو آهي‪ .‬هن ريگستان ۾ واريِء کانسواِء ڀٽون ۽ ڀورو پٿر به آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اتان جو ڀٽون عام طور تي ‪ 6‬کان ‪ 30‬ميٽر اوچيون آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قدرتي چشما‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫زمين اندران نڪرندڙ الڳيتي وهڪري کي چشمو يا جهرڻو چئبو آهي‪ .‬چشمن جو پاڻي گرم يا ٿڌو هوندو آهي‪ .‬سنڌ ۾ گرم ۽ ٿڌي ٻنهي پاڻيِء جا چشما ملن ٿا‪ .‬ڪجهه‬ ‫‪‬‬
‫مشهور چشمن جا ناال هيٺ ڏجن ٿا‪.‬‬
‫لڪيِء وارا چشما‪ ،‬هي چشما ڄامشوري ضلعي ۾ لڪي شاهه صدر ريلوي اسٽيشن جي ويجهو آهن‪ ،‬هي گرم پاڻي جا چشما آهن جنهن ۾ گندرف مليل آهي‪ ،‬ماڻهو هنن‬ ‫‪‬‬
‫چشمن ۾ وهنجندا آه ن ڇو جو چمڙي جي بيماري ۾ ورتل مريض کي اهو پاڻي شفا ڏيندو آهي‪.‬‬
‫جهمپير وارا چشما‪ ،‬هي چشما ٺتي ضلعي ۾ جهمپير اسٽيشن جي ويجهو آهن‪ ،‬هي چشما گرم پاڻي جا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫منگهو پير جا چشما‪ ،‬هي چشما ڪراچي ِء جي وجهو منگهو پير وٽ آهن‪ .‬هي چشما گرم ۽ ٿڌي پاڻي جا آهن ‪ ،‬هتي ماڻهو وهنجڻ الِء ايندا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڊنڍون‪:‬‬
 ‫‪80‬‬

‫پاڻيِء جي اها ايراضي جنهن جي چوڌاري خشڪ زمين هجي‪ ،‬تنهن کي ڊنڍ چئبو آهي‪ .‬سنڌ ۾ ڪيتريون ئي ڊنڍون آهن‪ ،‬جن مان مشهور ڊنڍن جو احوال هيٺ ڏجي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪينجهر ڊنڍ‪ :‬هي ڍنڍ ٺٽي ۽ جهرڪ جي وچ ۾ آهي‪ .‬هن ڍنڍ کي سنڌو مان پاڻي ملندو آهي‪ .‬سنڌ جي مشهور لوڪ ڪهاڻي ”نوري ڄام تماچي“ جو تعلق پڻ هن ڍنڍ سان‬ ‫‪‬‬
‫آهي‪.‬‬
‫منڇر ڍنڍ‪ :‬هي ڍنڍ ڄامشوري ضلعي جي شهر بوبڪ ڀرسان آهي‪ .‬هي ڍنڍ اٽڪل ‪ 3‬ميٽر اونهي آهي‪ .‬خشڪ موسم ۾ اٽڪل ‪ 30‬چورس ڪلوميٽرن تي پکڙيل آهي‪ .‬برسات‬ ‫‪‬‬
‫جي مند ۾ هن ڍنڍ جي پکيڙ اٽڪل ‪ 500‬چورس ڪلوميٽر ٿي ويندي آهي‪.‬‬
‫ڌرتي گئسن جي تهہ ۾ گهيريل آهي‪ ،‬جنهن کي فضا يا وايو منڊل چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪنهن خاص وقت تي فضا يا وايومنڊل ۾ ايندڙ تبديلين کي موسم چئبو آهي‪ .‬موسم گهڻو وقت ساڳي يا هڪجهڙي ناهي رهندي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫گرمي پد‪ ،‬هوا جو داٻ‪ ،‬هوائن جي رفتار‪ ،‬گهم‪ ،‬وايومنڊل (مينهن ۽ برف) وغيره‪ ،‬هي سڀ اهي عنصر آهن جيڪي موسم تي اثر انداز ٿين ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڌرتي جي مٿاڇري تي پوندڙ هوا جي داٻ کي وايومنڊل جو داٻ يا هو جو داٻ چئبو آهي‪ .‬بيروميٽر نالي اوزار سان ملي بار )‪ (mb‬۾ هوا جو داٻ ماپيو ويندو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڌرتي جي مٿاڇري تي هوا جي چرپر کي هوا يا واُء چئبو آهي‪ .‬موسميات جا ماهر هوا بابت ٻن شين ۾ دلچسپي وٺندا آهن‪ .‬هوا جو رخ ۽ هوا جي رفتار‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هوا جو رخ‪ ،‬واُء پرکڻ يا واُء ڏسڻي سان معلوم ڪري سگهجي ٿو‪ .‬واُء پرکڻو عام طور تي عمارتن جي مٿان لڳايو ويندو آهي‪ .‬هن ۾ هڪ ڪانٽو ٿئي ٿو‪ ،‬۽ قطب نما بہ لڳل‬ ‫‪‬‬
‫هوندو آهي‪.‬‬
‫هوا جي رفتار ”انيموميٽر“ ذريعي ناٽ ن (سامونڊي ڪالڪ) ۾ ماپي ويندي آهي‪ .‬انيموميٽر ۾ واُء جي رفتار ماپڻو ۾ ڪهہ پياال ڦرندڙ سرائي سان لڳل هوندا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫وايو منڊل ۾ موجود پاڻي جي مقدار کي ”گهم“ چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫برسات يا مينهن جو مقدار ماپڻ الِء ”رين گيج“ جو استعمال ڪيو ويندو آهي‪ .‬جيڪو ملي ميٽرن ۾ ماپيو ويندو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫موسم واري اڀياس يا علم واري سائنس کي ”مٽراالجي“ چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪجهہ عالئقن ۾ برسات ناهي پوندي يا تمام گهٽ پوندي آهي‪ ،‬انهيِء عرصي کي ”خشڪ سالي“ چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪڏهن ڪڏهن تہ ايترو گهڻو مينهن پوندو آهي‪ ،‬جو عالئقا پاڻي هيٺ اچي ويندا آهن‪ ،‬جنهن کي ”ٻوڏ“ چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سخت طوفان جيڪي خطن )‪ (Tropics‬جي ويجهو سمنڊ جي مٿان ايندا آهن‪ ،‬انهن کي ”واچوڙا“ چئبو آهي‪ .‬اهي تمام گهڻو مينهن ۽ هوا آڻيندا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڌرتي جي مٿاڇري جي اوچتو لڏڻ ۽ ڦرڻ کي زلزلو چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جنهن جڳهہ تي پليٽن جون سرحدون ملن ٿيون ان جاِء تي زمين جي ڪرسٽ ۾ فاٽ آهن‪ ،‬جن کي فالٽ چئبو آهي‪ .‬ڌرتي جي چوڌاري اڪثر زلزال انهن فالٽن تي ايندا آهن‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪنهن قومن جي ڪنهن خاص جگهہ تي رهڻي ڪهڻي جي طريقي کي ”ثقافت“ چئبو آهي‪ .‬ثقافت ۾ هيٺيون ڳالهيون اچن ٿيون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫زبان (ٻولي)‪ ،‬کاڌو‪ ،‬لباس‪ ،‬ثقافتي ۽ مذهبي ڏينهن‪ ،‬فنون لطيف ۽ ادب‪ ،‬عمارت سازي جو فن‪ ،‬موسيقي ۽ رانديون ۽ ريتون‪ ،‬رسمون ۽ رواج‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جگهہ‪ ،‬آبهوا ۽ تاريخ‪ ،‬هي عنصر ثقافت تي اثر انداز ٿيندا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان ۾ اردو ٻولي ڳالهائي ويندي آهي‪ ،‬جيڪا پاڪستان جي قومي ٻولي بہ آهي‪ .‬راندين ۾ پاڪستان ۾ خاص طور تي ڪرڪيٽ‪ ،‬هاڪي‪ ،‬فٽ بال‪ ،‬ڪٻڏي ۽ گولف‬ ‫‪‬‬
‫کيڏيون وينديون آهن‪ .‬پاڪستان ۾ مذهبي ڏينهن ۾ عيدالفطر‪ ،‬عيدالضحى‪ ،‬هولي‪ ،‬ڏياري‪ ،‬ڪرسمس ۽ ايسٽر ملهايا ويندا آهن‪.‬‬
‫سنڌ جي ثقافت‪ :‬سنڌ ۾ سنڌي ٻولي ڳالهائي ويندي آهي‪ .‬سنڌ ۾ لباس ۾ شلوار قميص‪ ،‬ٽوپي ۽ اجرڪ پهريا ويندا آهن‪ ،‬کاڌي ۾ مڇي‪َ ،‬پلو‪ ،‬ٻاجهر جي ماني‪ ،‬ڪڻڪ جي‬ ‫‪‬‬
‫ماني‪ ،‬سنڌي برياني‪ ،‬حليم ۽ دال سبزي شامل آهن‪ .‬سنڌ ۾ راندين ۾ مالکڙو‪ ،‬ڪٻڏي خاص رانديون آهن‪ ،‬انکانسواِء ڪرڪيٽ‪ ،‬فٽ بال‪ ،‬هاڪي‪ ،‬والي بال بہ سنڌ جا‬
‫ماڻهو کيڏيندا آهن‪.‬‬
‫سنڌ ۾ ثقافتي ڏينهن جي حوالي سان ”ايڪتا جو ڏهاڙو“ جيڪو هر سال ڊسمبر جي مهيني ۾ ملهايو ويندو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سنڌ ۾ هر سال شاهہ لطيف جو ڀٽ شاه ‪ ،‬شهباز قلندر جو سيوهڻ ۾ ۽ حضرت سچل سرمست جو عرس درازن ۾ ملهايا ويندا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انکانسواِء سنڌ ۾ ٻيا بہ ننڍا وڏا ميال ملهايا ويندا آهن جيڪي هيٺ ڏجن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سکر ڀرسان ساڌ ٻيلي ۾ جتي هر سال هندو جاتي جو ميلو لڳندو آهي‪ .‬ميهڙ شهر جي ويجهو سعدي موساڻي جو ميلو‪ ،‬بلڙي شهر ۾ بلڙي شاهہ جو ميلو‪ ،‬اڏيري لعل ۾‬
‫اڏيري لعل جو ميلو‪ ،‬ٽنڊي الهيار ۾ راما پير جو ميلو‪ ،‬مڪلي ۾ عبداهلل شاهہ اصحابي جو ميلو‪ ،‬نصرپور ۾ مصري شاهہ جو ميلو‪ ،‬پنگريو شهر ۾ سمن سرڪار جو ميلو‪،‬‬
‫تلهار شهر ۾ ساجن سوائي جو ميلو‪ ،‬ڏيپلو شهر ويجهو ويڙيجهپ ۾ پاربرهمڻ جو ميلو‪ ،‬لڳايو ويندو آهي‪.‬‬
‫جيڪب آباد ۾ گهوڙن ۽ چوپائي مال جي پڙي (ميلو) لڳايو ويندو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پنجاب جي ثقافت‪ :‬پنجاب ۾ پنجابي ٻولي ڳالهائي ويندي آهي‪ .‬انکانسواِء سرائڪي ٻولي بہ ڳالهائي ويندي آهي‪ .‬لباس ۾ ڪرتو ۽ گوڏ يا اڪثر ماڻهو ڪڙتو ۽ شلوار‬ ‫‪‬‬
‫پائيندا آهن‪ .‬کاڌي ۾ سرنهن جو ساڳ‪ ،‬مڪائي جي ماني کائيندا آهن‪ .‬پنجاب ۾ ڪرڪيٽ وڌيڪ کيڏيو ويندو آهي‪ ،‬انکان سواِء پنجاب ۾ ڪٻڏي مشهور راند آهي‪.‬‬
‫ڪشتي به ڪندا آهن‪ ،‬ڪشتي جا پهلوان سرگوڌا جا مشهور آهن‪.‬‬
‫پنجاب جا پهلوان ُ‬
‫پنجاب ۾ به بزرگن ۽ صوفين جا عرس ۽ ميال لڳايا ويندا آهن‪ ،‬جنهن ۾ الهور ۾ داتا گنج بخش‪ ،‬پاڪ پتڻ ۾ بابا فريد گنج شڪر‪ ،‬ملتان ۾ حضرت بهاوِءالدين ذڪريا ۽‬ ‫‪‬‬
‫قصور ۾ حضرت بلي شاه جا عرس ملهايا ويندا آهن‪.‬‬
‫پنجاب ۾ بسنت ۽ بساکيِء جا ميال لڳايا ويندا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪81‬‬

‫بلوچستان جي ثقافت‪ :‬بلوچستان جي ٻولي بلوچي آھي‪ ،‬اتي جي ماڻھن جو ھڪ وڏو تعداد بروھڪي ۽ پشتو زبانون پڻ ڳالھائن ٿا‪ .‬ڪجھ ماڻھو اردو به ڳالھائن ٿا‪ .‬لباس‬ ‫‪‬‬
‫۾ مري شلوار قميص‪ ،‬مٿي تي پڳ جيڪا اٺن کان ڏھ ميٽر ھوندي آھي‪ ،‬عورتن ۾ شلوار قميص ۽ رئو پھرينديون آھن‪ ،‬انھن جي قميص ۾ ھڪ وڏو کيسو پڻ ٺھيل آھي‪،‬‬
‫جنھن کي گھگھو سڏجي ٿو‪ .‬کاڌي ۾ گھيٽي جي پڪل گوشت جا خاص قسم ”سجي“ ۽ دمپکت“ کائڻ پسند ڪن ٿا‪.‬انکانسواِء چانورن جي ماني ۽ سبزي دال استعمال‬
‫ڪندا آھن‪.‬‬
‫چاڪ‪ ،‬۽ ملھ بلوچستان جو مشھور رانديون آھن‪ .‬گھوڙا ڊوڙائڻ‪ ،‬نشاني بازي ۽ شڪارڪرڻ کي پسند ڪن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھتي ”بزڪشي“ جو ميلو لڳايو ويندو آھي‪ ،‬بزڪشي به ھڪ قسم جي راند آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫خيبرپختونخواھ جي ثقافت‪ :‬ھتان جا ماڻھو پشتو ڳالھائين ٿا‪ .‬انکانسواِء چترالي ۽ ھندڪو پڻ ڳالھائين ٿا‪ .‬لباس ۾ شلوار قميص‪ ،‬پٽڪو ۽ پاڪل ٽوپي پائيندا آھن‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫عورتون ڀر ت ڀريل گھاگھرا يا چوغا پائينديون آھن‪ .‬کاڌي ۾ پختون سجي‪ ،‬چپلي ڪباب خاص کاڌا آھن‪ .‬راندين ۾ ملھ‪ ،‬ڪٻڏي‪ ،‬ڏاندن کي ڊوڙائڻ‪ ،‬ڪبوترن کي اڏائڻ ۽‬
‫پٿر کڻڻ جا مقابال پڻ ٿيندا آهن‪.‬‬
‫خوشحال خان خٽڪ ۽ رحمان بابا خيبرپختونخواهه جا شاعر ۽ بزرگ ٿي گذريا آهن‪ .‬رحمان بابا جنهن جو هر سال عرس ملهايو ويندو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫خيبرپختونخواهه ۾ مشهور شندور پولو‪ ،‬گهوڙن ۽ ڍڳن جي ڊوڙ جا مقابال ۽ جوشي اُچائو ۽ ڪامس ڪيالش واديِء ۾ ملهائجن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫شندور پولو هر سال چترال ۾ منعقد ڪيو ويندو آهي‪ .‬شندور جي اوچائي تي اهو ميلو لڳايو ويندو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫گهوڙن ۽ ڍڳن جو هر سال مارچ مهيني جي آخر ۾ ديري اسماعيل خان شهر جي ڀرسان منعقد ڪيو ويندو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جوشي‪ ،‬هر سال مئي جي مهيني ۾ بهار جي آمد جي خوشي ۾ ملهايو ويندو آهي‪ .‬ڪامس ميلو وري ڊسمبر جي مهيني ۾ ملهايو ويندو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫گڏ رهندڙ ماڻهو سماج ٺاهين ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سماج ۾ مسئلن جي حل‪ ،‬ضرورتن جي پورائي الِء هڪ ماڻهن جي جماعت هوندي آهي جنهن کي حڪومت چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هر ملڪ جو هڪ پنهنجو آئين هوندو آهي‪ ،‬آئين اهڙو قانون آهي‪ ،‬جنهن مطابق حڪومت هالئي ويندي آهي‪ ،‬اهو حڪومت جي مختلف شاخن جي اختيارن ۽ انهن جي‬ ‫‪‬‬
‫گڏيل رابطن جي باري ۾ ٻڌائيندو آهي‪ ،‬ان ۾ شهرين جا حق ۽ فرض بيان ٿيل هوندا آهن‪.‬‬
‫صوبائي حڪومت ٽن شاخن ۾ ورهايل هوندي آهي‪َ ،‬قانون سازي ( قانونيہ) ‪ ،‬انتظاميہ ‪ ،‬۽ عدليہ‬ ‫‪‬‬
‫قانون ساز‪:‬قانون ساز اها صوبي الِء قانون جوڙيندي آهي ۽ قانون ۾ ڦيرڦار (ترميمون) ڪندي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انتظاميہ‪ :‬انتظاميہ جيڪي قانون ٺهندا آهن‪ ،‬انهن کي الڳو ڪرائيندي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عدليہ‪ :‬عدليہ قانون مطابق فيصال ڪندي آهي‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫جيڪو صوبائي اسيمبلي جو ميمبر ٿيندو آهي‪ ،‬ان کي ”ايم پي اي“ چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انتظاميہ ۾ گورنر‪ ،‬وزيراعلى ۽ وزير شامل هوندا آهن‪ .‬وزيراعلى صوبائي حڪومت جو سربراهہ هوندو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫صوبائي وزيرن کي ڪابينہ چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اهي عدالتون جيڪي ماڻهن جي وچ ۾ عام جهڳڙن سان منهن ڏينديون آهن‪ ،‬انهن کي سول عدالتون چئبو آهي‬ ‫‪‬‬
‫اهي عدالتون جيڪي ڪرمنل ماڻهن جا فيصال ڪنديون آهن‪ ،‬انهن کي ڪرمنل عدالتون چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حڪومت جو اهو نظام جنهن ۾ ماڻهو يا تہ پنهنجي مٿان سڌي حڪمراني يا پنهنجي چونڊيل نمائندن ذريعي حڪومت ڪندا آهن‪ ،‬انهي کي جهموريت چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ٻين تائين پيغام رسائڻ ۽ جواب ۾ ٻين کان پيغام وٺڻ جي عمل کي ”موصالت“ چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڳالهہ ٻولهہ‪ ،‬خط‪ ،‬برقي ٽپال‪ ،‬ٽيليگرام‪ ،‬فيڪس‪ ،‬سوشل نيٽورڪ (ميڊيا) ‪ ،‬ٽيليفون (‪1876‬ع ۾ اليگذينڊر گراهم بيل ايجاد ڪيو) وغيره مواصالت جا ذريعا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مواصالت ۾ ڪمپيوٽر ۽ انٽرنيٽ جو اهم ڪردار آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫تڪرار جو تعلق‪ ،‬دولت‪ ،‬طاقت ۽ قدرن سان آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫تڪرار کي حل ڪرڻ جا ڇهه تعميري طريقا آهن‪ ،‬رابطو ڪرڻ‪ ،‬ڳالهه ٻول ڪرڻ‪ ،‬ٽياڪڙي ڪرڻ‪ ،‬فيصلو ڪرڻ‪ ،‬عدالت ۾ ڪيس ڪرڻ‪ ،‬۽ آئين سازي ڪرڻ ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت محمد ﷺ ‪ 12‬ربيع االول مطابق ‪20‬اپريل ‪571‬ع ۾ ڄاوا هئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت محمدﷺ تي سندن والده بيبي آمنه ”احمد“ نالو رکيو هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بيبي حليمه‪ ،‬سعد قبيلي سان تعلق رکندي هئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جنهن وقت حضرت محمد ﷺ مڪي شريف کان هجرت ڪري مديني شريف ويا هئا‪ ،‬ان وقت مديني ۾ ٻه وڏا قبيال ”اوس ۽ خزرج“ هئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ِ‬
‫جنگ بدر ۾ ‪ 313‬مسلمان ۽ ‪ 1000‬دشمن هئا‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڻ سڳورنﷺ ‪ 12 ،‬ربيع االول سن ‪ 11‬هجري تي ‪ 63‬ورهين جي ڄمار ۾ وفات ڪري ويا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت ابوبڪر صديض رضه‪ :‬پاڻ دنڌي جي لحاظ کان واپاري هئا‪ .‬سڀ کان پهرين مردن ۾ حصرت ابوبڪر اسالم قبول ڪيو‪ .‬حضرت ابوبڪر اسالم جو پهريون خليفو‬ ‫‪‬‬
‫هو‪ .‬هو تاريخ ‪ 22‬جمادي الثاني‪ ،‬سن ‪ 13‬هجري ۾ وفات ڪري ويو‪.‬‬
‫حضرت عمر فاروص رضه ؛ حضرت عمر فاروق اسالم جو ٻيو خليفو هو‪ .‬جڏهن حضرت عمر فاروق اسالم قبول ڪيو هو تيستائين ‪ 11‬عورتون ۽ ‪ 40‬مرد اسالم قبول ڪري‬ ‫‪‬‬
‫چڪا هئا‪ .‬پاڻ جو خليفي طور پگهار صرف ‪ 2‬درهم ۽ پوري سال ۾ ٻه جوڙا مقرر هئا‪ .‬پاڻ ساڍا ڏهه سال خليفو رهيو‪.‬‬
 ‫‪82‬‬

‫ا محرم‪ ،‬سن ‪ 23‬هجري تي‪ ،‬ابو لوءلوء نالي شخص کيس فجر جي نماز مهل شهيد ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عثمان رضه‪ :‬حضرت عثمان اسالم جو ٽيون خليفو ٿي گذريو آهي‪ .‬حضرت عثمان جڏهن اسالم قبول ڪيو ان وقت عمر ‪ 34‬سال هئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اسالم جي دشمنن سان جنگ جي الِء حضرت عثمان رضه ڏهه هزار سپاهين الِء هٿيار پنهوار‪ ،‬هڪ هزار اٺ‪ ،‬ستر گهوڙا ۽ هڪ هزار دينار (سونا سڪا) ڏنا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عثمان کي نبي اڪرم ﷺ پنهنجون ٻه نياڻيون هڪ ٻئي پويان پرڻائي ڏنيون‪ ،‬انهي ڪري کين ”ذوالنورين“ چيو ويندو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عثمان رضه‪ ،‬غلطين کان پاڪ قرآن شريف جو ڪاپيون تيار ڪرائي مختلف هنڌن تي موڪليون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫تالوت جي دوران حضرت عثمان کي دشمنن شهيد ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت علي ڪرم اهلل وجهہ ‪ :‬حضرت علي ڪرم اهلل وجهہ اسالم جو چوٿون ۽ آخري خليفو هئا‪ .‬ٻارن ۾ سڀ کان پهرين حضرت علي ڪرم اهلل وجهہ اسالم قبول ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت علي ڪرم اهلل وجهہ جا ٻه پٽ‪ ،‬هڪ حضرت امام حسن رضي اهلل تعالى عنہ ۽ حضرت امام حسين رضي اهلل تعالى عنہ هئا‪ .‬حضرت علي ڪرم اهلل وجهہ جو‬
‫خالفت جو دور پنج سال رهيو‪ ،‬کين نماز جي دوران دشمنن سخت زخمي ڪيو‪ ،‬آخرڪار زخمن جا سور نه سهندي حملي جي ٽئين ڏينهن ‪ 21‬رمضان سن ‪ 40‬هجري تي‬
‫شهيد ٿي ويو‪ .‬سندن مقبرو عراق جي شهر نجف اشرف ۾ آهي‪.‬‬
‫حضرت سچل سرمست رحه‪ :‬سچل سرمست ‪1739‬ع ۾ خيرپور ضلعي جي درازا ڳوٺ ۾ ڄائو هو‪ .‬سندس اصل نالو ”عبدالوهاب“ هو‪ .‬سرمست معنى ”صوفي يا بزرگ“‬ ‫‪‬‬
‫آهي‪ .‬ننڍي هوندي سندس جي تربيت چاچي ميان عبدالحق ڪئي‪ .‬سچل سرمست ست زبانن جو شاعر هو جنهن کي ” ِ‬
‫هفت زبان“ چيو ويندو آهي‪ .‬عربي‪ ،‬سنڌي‪،‬‬
‫سرائڪي‪ ،‬پنجابي‪ ،‬اردو‪ ،‬فارسي ۽ بلوچي‪ ،‬هي ست زبانون هيون جنهن ۾ سچل سرمست شاعري ڪئي‪.‬‬
‫حضرت سچل سرمست ‪1827‬ع ۾ وفات ڪئي‪ ،‬سندس قبو مير رستم خان‪ ،‬جيڪو رياست خيرپور جو حڪمران هو‪ ،‬جوڙايو‪ .‬هر سال رمضان مبارڪ تي درازن ۾ سندس‬ ‫‪‬‬
‫عرس ملهايو ويندو آهي‪،‬‬
‫حيدر بخش جتوئي‪ :‬حيدربخش جتوئي الڙڪاڻي ضلع جي هڪ ننڍي ڳوٺ ۾ ‪1901‬ع ۾ ڄائو‪ .‬هي پهريون دفعو سنڌ جي روينيو کاتي ۾ هيڊ منشي طور ڀرتي ٿيو‪ ،‬پوِء‬ ‫‪‬‬
‫تڪڙو ئي ‪1945‬ع ۾ انهيِء عهدي تان استعيفى ڏيئي‪ ،‬سياست ۾ حصو ورتو ۽ هاري ڪاميٽي جو ميمبر ٿيو‪.‬‬
‫حيدر بخش جتوئي هارين جي حقن جي الِء وڙهي ‪1950‬ع ۾ سنڌ اسيمبلي مان ”سنڌ ٽيننسي ايڪٽ“ پاس ڪرايو‪ ،‬هن ايڪٽ تحت هاري کي زمين جي پيداوار جو اڌ‬ ‫‪‬‬
‫حصو ملندو‪ .‬هن هارين ۾ سڄاڳي پيدا ڪرڻ ۽ کين پنهنجي حقن الِء وڙهڻ تي همٿائڻ الِء ”هاري حقدار“ نالي هڪ اخبار جاري ڪئي‪ .‬حيدر بخش جتوئي هڪ شاعر ۽‬
‫ليکڪ پڻ هو‪ 21 .‬مئي ‪1970‬ع تي حيدربخش جتوئي وفات ڪري ويو‪ .‬پاڪستان سرڪار طرفا کيس مڃتا طور ‪23‬مارچ ‪2001‬ع ۾ قومي اعزاز ”هاللِ پاڪستان“ ايواڊ‬
‫سان نوازيو ويو‪.‬‬
‫ليڊي نصرت هارون‪ :‬نصرت خانم ‪1896‬ع ۾ ايران ۾ پيدا ٿي‪ .‬هن جا وڏا ايران مان لڏي اچي بمبئي ۾ آباد ٿيا‪ ،‬جتان پوِء ڪراچي آيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ليڊي نصرت خانم سن ‪1914‬ع ۾ سر عبداهلل هارون سان شادي ڪئي‪ .‬ليڊي نصرت هارون ڪيترائي تعليمي ۽ ڀالئي جا ادارا کوليا‪ ،‬جنهن ۾ ”حاجي عبداهلل هارون‬ ‫‪‬‬
‫يتيم خانو“‪ ،‬ليڊي نصرت هارون ويم گهر“ گل راڻا نصرت انڊسٽريل هوم“ ۽ ‪ APWA‬ڪاٽيج انڊسٽريز شاپ“ ٺهرائڻ ۽ ان جي انتظام هالئڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو‪.‬‬
‫عالم آِء آِء قاضي (امداد علي امام علي) ‪ :‬قاضي ‪ 19‬اپريل ‪1886‬ع ۾ دادو ضلعي جي هڪ ننڍڙي ڳوٺ ”پاٽ شريف“ ۾ جنم ورتو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عالم آِء آِء قاض ي ابتدائي تعليم حيدرآباد مان حاصل ڪئي‪ ،‬پوِء اعلى تعليم علي ڳڙه يونيورسٽي مان حاصل ڪئي‪ .‬قانون پڙهڻ الِء لنڊن ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عالم آِء آِء قاضي حيدرآباد ۾ سيشن جج طور مقرر ٿيو‪ ،‬پوِء جلد ئي انهيِء عهدي تان استيعفى ڏيئي ڇڏي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عالم آِء آِء قاضي سنڌ يونيورسٽي جو پهريون وائيس چانسيلر ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 13‬اپريل ‪ 1968‬ع ۾ عالم آِء آِء قاضي وفات ڪري ويو‪ ،‬سندس مزار سنڌ يونيورسٽي ڪئمپس ڄامشورو ۾ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بينظير ڀٽو ‪ :‬بينظير ڀٽو ‪ 21‬جون ‪1953‬ع تي پيدا ٿي‪1982 .‬ع ۾ ‪ 29‬سالن جي عمر ۾ پارٽي جي اڳواڻ بنجي وئي‪1988 .‬ع ۾ پاڪستان جي پهرين عورت وزيراعظم ٿي‬ ‫‪‬‬
‫جيڪا ‪1990‬ع تائين رهي‪ .‬ٻيو ڀيرو ‪1993‬ع ۾ ملڪ جي وزيراعظم ٿي جيڪا نومبر ‪1996‬ع تائين رهي‪1997 .‬ع کان پوِء جالوطن ٿي دبئي رهڻ لڳي ‪ .‬وري نون سالن‬
‫کانپوِء ‪ 18‬آڪٽوبر ‪2007‬ع تي‪2008 ،‬ع جي شروعات ۾ ٿيندڙ چونڊن ۾ حصو وٺڻ الِء پاڪستان آئي‪ 27 .‬ڊسمبر ‪2007‬ع ۾ راولپنڊي ۾ شهيد ڪئي ويئي‪ .‬سندس‬
‫ڪيل جدوجهد کي مڃتا ڏيندي‪ ،‬گڏيل قومن پاران کيس ‪2008‬ع ۾ ايوارڊ ڏنو ويو‪.‬‬
‫مالال يوسف زئي‪ :‬مالال يوسف زئي ‪ 12‬جوالِء ‪1997‬ع تي سوات ضلعي جي شهر مينگورا ۾ پيدا ٿي‪2009 .‬ع جي شروعات ۾ ‪ 12‬سالن جي عمر ۾ ڪتاب لکيو‪ 9 .‬آڪٽوبر‬ ‫‪‬‬
‫‪2012‬ع تي اسڪول مان واپس موٽند ي طالبان پاران مٿس حملو ڪيو ويو‪ ،‬جنهن ۾ هن کي مٿي ۽ ڳچيِء ۾ گوليون لڳيون‪ ،‬ڪافي عرصو پاڪستان ۾ اعالج هليو‪ ،‬جڏهن‬
‫ڪجهه ٺيڪ ٿي ته پوِء وڌيڪ اعالج جي الِء برمنگهم‪ ،‬انگلينڊ عالج الِء موڪليو ويو‪ .‬مالال کي بهادري جي ڪري ڪيترائي ايوارڊ پڻ مليا‪2014 .‬ع ۾ مالال کي ”امن جو‬
‫نوبل“ انعام به ڏنو ويو‪.‬‬
‫ارفع ڪريم رنڌاوا ‪ :‬ارفع ڪريم رنڌاوا ‪ 28‬فيبروري ‪1995‬ع تي ڄائي‪ .‬نون سالن جي عمر ۾ ‪2004‬ع ۾ هن کي مائڪرو سافٽ نالي واري اداري کان سرٽيفڪيٽ حاصل‬ ‫‪‬‬
‫ڪري نوجوان ترين مائڪرو سافٽ سند يافته پيشيوار (‪ )Microsoft Certified Professional‬هجڻ جو اعزاز ماڻيو‪.‬‬
‫اهو اعزاز هن وٽ ‪2008‬ع تائين رهيو‪ 2011 .‬ع ۾ جڏهن ارفع ڪريم الهور جي اسڪول ۾ پڙهندي هئي ته هن کي مرگهي جو دورو آيو‪ ،‬ڳڻتي جوڳي حالت ۾ کيس‬ ‫‪‬‬
‫ڪمبائينڊ مليٽري اسپتال الهور ۾ داخل ڪيو ويو‪ 14 .‬جنوري ‪2012‬ع تي اسپتال ۾ وفات ڪئي‪ .‬هن جي جنازي ۾ ان وقت پنجاب جي وزيراعلى شهباز شريف به شرڪت‬
‫ڪئي‪ .‬وزيراعلى ارفع جي ڪم جي مڃتا ۾ الهور ٽيڪناالجي پارڪ جو نالو مٽائي ”ارفع سافٽويئر پارڪ“ رکيو‪ .‬ارفع ڪريم پاڪستان جي بين االقوامي فرم ”ٽيڪ ايڊ‬
‫ڊولپرز ڪانفرنس“ ۾ به شرڪت ڪئي‪ .‬ارفع کي حسن ڪارڪردگي ‪ Pride of Performance‬جي صدارتي ايوارڊ سان پڻ نوازيو ويو‪.‬‬
 ‫‪83‬‬

‫ماريه تور ‪ :‬ماريه تور جو تعلق ڏکڻ وزيرستان سان آهي‪ .‬ماريه جو تعلق اسڪوائش راند سان تعلق آهي‪ .‬آگسٽ ‪2007‬ع ۾ هن کي سالم پاڪستان جي صدارتي اعزاز سان‬ ‫‪‬‬
‫نوازيو ويو‪ .‬هن انڊر ٿرٽين‪ 13 ،‬سالن جي عمر جي اندر‪ ،‬رانديگر جو لقب پڻ حاصل ڪيو آهي‪ .‬ماريه جو نالو ”‪2007 “WISP‬ع جي نوجوان رانديگر طور پڻ شامل ٿيو‪.‬‬

‫ڌرتي جو گولو ۽ نقشن جي مهارت‬

‫زمين جا ست وڏا ڀاڱا يا حصا‪ ،‬جنهن کي کنڊ چئبو آهي‪ .‬دنيا ۾ وڏي ۾ وڏو کنڊ ”ايشيا“ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان ايشيا جي ”ڏاکڻي حصي ۾ “ آهي‪ .‬جنهن کي عام طور تي ”ڏکڻ ايشيا“ )‪ (South Asia‬چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان جو حدون ايران‪ ،‬افغانستان‪ ،‬چين ۽ ڀارت سان لڳن ٿيون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ايران جو ملڪ پاڪستان جي اولهہ ۾ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫افغانستان جو ملڪ پاڪستان جي اتر – اولهه ۾ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫چين جو ملڪ پاڪستان جي ارتر اوڀر ۾ آهي‪( .‬چين ۽ پاڪستان جي صرحدي عالئقو ايڏو ڊگهو ناهي‪ ،‬بس صرف قراقرم جبلن تائين ملي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هندستان جو ملڪ پاڪستان جي اوڀر ۾ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عربي سمنڊ پاڪستان جي ڏکڻ ۾ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ويڪرائي ڦاڪون )‪ : (Latitude‬ليٽيل گرڊ ليڪن جن تي انگ لکيل آهن ‪ ،‬کي ويڪرائي ڦاڪون ‪ Latitude‬چئبو آهي‪ .‬ويڪرائي ڦاڪون اوڀر اولهه رخ تي ڌرتيِء جي‬ ‫‪‬‬
‫چوڌاري ڊوڙيندڙ ليڪون آهن‪.‬‬
‫گرڊ‪ :‬ڪنهن هنڌ يا جاِء کي ڳولڻ الِء ڄار واريون ليڪون مدد ڪن ٿيون ‪ ،‬انهن کي گرڊ چئبو آهي‪ .‬اهي گرڊ واريون ليڪون ڌرتي جي گولي ۽ نقشي کي گرڊ چوڪڙين‬ ‫‪‬‬
‫)‪ (Grid Squares‬۾ ورهائين ٿيون‪.‬‬
‫ڊگهائي ڦاڪون )‪ : (Longitude‬اڀين گرڊ ليڪن‪ ،‬جن تي انگ لکيل آهن‪ ،‬کي ڊگهائي ڦاڪون ‪ Longitude‬چئبو آهي‪ .‬ڊگهائي ڦاڪون‪ ،‬خيالي ليڪون جيڪي اتر‬ ‫‪‬‬
‫قطب کان ڏکڻ قطب تائين ڇڪيل آهن‪.‬‬
‫ڌرتي مڪمل طور گول ناهي‪ ،‬پر اها ارتر قطب ۽ ڏکڻ قطب وٽ ڪيقدر چپيل يا ويٺل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫خط استوا‪ :‬هڪ نهايت ئي اهم ويڪرائي ڦاڪ جيڪا ارتر قطب ۽ ڏکڻ قطب جي بلڪل اڌ مفاصلي تي موجود آهي‪ ،‬جنهن کي ”خط استوا“ چئبو آهي‪ .‬خط استوا‪ ،‬ڌرتي‬‫ِ‬ ‫‪‬‬
‫جي گولي کي پورن ٻن اڌ حصن ۾ ورهائي ٿي‪ .‬مٿئين اڌ گول کي ”اتر اڌ گول )‪ (Northern Hemisphere‬۽ هيٺيئين اڌ حصي کي ڏکڻ اڌ گول ‪(Southern‬‬
‫)‪ Hemisphere‬چئبو آهي‪ .‬خط استوا زيرو ڊگري ويڪرائئ ڦاڪ آهي‪.‬‬
‫هر هڪ اڌ گول ۾ ‪ 90‬خيالي ويڪرائي ڦاڪون )‪(Imaginery Latitudes‬هونديون آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سرطان گهيرو يا جدي گهيرو‪ :‬خط استوا جي اتر ۾ ‪ 23.5‬ڊگري تي بيٺل ويڪرائي ڦاڪ کي سرطان گهيرو چئبو آهي‪ .‬خط استوا جي ڏکڻ ۾ ‪ 23.5‬ڊگري تي بيٺل‬ ‫‪‬‬
‫ويڪرائي ڦاڪ کي جدي گهيرو چون ٿا‪.‬‬
‫آرڪٽڪ ۽ انٽارڪٽڪ گول يا دائرا‪ :‬خط استوا جي اتر ۾ ‪ 66.5‬ڊگري تي ٻيٺل ويڪرائي ڦاڪ کي آرڪٽڪ گول يا دائرو چئبو آهي‪ .‬خط استوا جي ڏکڻ ۾ ‪ 66.5‬ڊگري‬ ‫‪‬‬
‫تي بيٺل ويڪرائي ڦاڪ کي انٽارڪٽڪ گول يا دائرو چئبو آهي‪.‬‬
‫اتر قطب ۽ ڏکڻ قطب ‪ :‬خط استوا جي اتر ۾ ‪ 90‬ڊگري تي بيٺل قطب کي ارت قطب چئبو آهي‪ .‬خط استوا جي ڏکڻ ۾ ‪ 90‬ڊگري تي بيٺل قطب کي ڏکڻ قطب چئبو‬ ‫‪‬‬
‫آهي‪.‬‬
‫سڀ کان اهم ڦاڪ پرائيم ميريڊين ‪ Prime Meridian‬آهي‪ ،‬جيڪا ‪ 0‬ڊگري تي بيٺل آهي‪ .‬ويڪرائي ڦاڪ جي هر هڪ ليڪ پرائيم ميريڊين ٿي سگهي ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بي ن االقوامي ٺاهه هيٺ اها ويڪرائي ڦاڪ جيڪا گرين وچ‪ ،‬انگلينڊ وٽان لنگهي ٿي‪ .‬جنهن کي سرڪاري طور ”پرائيم ميريڊين“ چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پرائيم ميريڊين جي اوڀر ۾ ‪ 180‬ڊگهائي ليڪون آهن‪ .‬جن کي ‪ E‬نشاني ذريعي ٻڌايو ويندو آهي‪ .‬پرائيم ميريڊين جي اولهه ۾ ‪ 180‬ڊگهائي ليڪون موجود آهن‪ ،‬جن کي‬ ‫‪‬‬
‫‪ W‬جي نشاني سان ٻڌايو ويندو آهي‪.‬‬
‫ڪل ‪ 360‬ڊگهائي ڦاڪون آهن‪.‬‬
‫ُ‬ ‫‪‬‬
‫پرائيم ميريڊين ‪ : Prime Meridian‬سڀ کان اهم ڊگهائي ليڪ ٻڙِي ڊگري )‪ (0°‬تي بيٺل ڊگهائي ڦاڪ آهي‪ .‬جنهن کي پرائيم ميريڊين چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڌرتي تي ڪٿي به اوڀر کان اولهه‪ ،‬مفاصلو ماپڻ الِء اهو هنڌ (پرائيم ميريڊين) شروعاتي نقطو آهي (يعني اتان کان ئي ماپ شروع ڪبي آهي)‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پرائيم ميريڊين تي ”ڳنڍيل عالمي وقت ‪ Coordinated Universal Time‬ٻڌل آهي‪ .‬سڀ ملڪ يا عالئقا انهيِء عالمي وقت تي پنهنجي وقت جي ڪٿ ڪندا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بين االقوامي تاريخ ‪ -‬ليڪ ‪ : International Date Line‬پرائيم ميريڊين يا ٻڙي ڊگري ڊگهائي ڦاڪ جي بنهه ٻئي طرف ‪ 180°‬ڊگري جي ڊگهائي ڦاڪ آهي‪ ،‬جنهن‬ ‫‪‬‬
‫کي بين االقوامي تاريخ – ليڪ )‪ (IDL‬به سڏين ٿا‪ .‬اهي ملڪ ۽ عالئقا جيڪي هن ليڪ جي اوڀر يا اولهه ۾ آهن‪ ،‬انهن جون تاريخون مختلف آهن‪ ،‬جيئن ئي ‪ IDL‬کان‬
‫گذرندو ته اولهه طرف وڃ ڻ سان توهان کي هڪ ڏينهن وڌيڪ ملندو يا اوڀر طرف وڃڻ سان هڪ ڏينهن کي وڃائڻو پوندو‪.‬‬
‫‪IDL‬جي ليڪ سڌي ناهي هوندي‪ .‬اهو انهيِء ڪري ڪيو ويو آهي ته جيئن هڪ سڄي ملڪ ۾ هڪ ئي تاريخ هجي‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪84‬‬

‫پرائيم ميريڊين ۽ آِء ڊي ايل هڪ گول دائرو ٺاهين ٿيون‪ ،‬جيڪو ڌرتي کي اوڀر ۽ اولهه وارن اڌ گولن ۾ ورهائي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اوڀر وارو اڌ گول‪ ،‬پرائيم ميريڊين جي اوڀر ۾ ۽ آِء ڊي ايل جي اولهه ۾ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ايشيا‪ ،‬آسٽريليا ۽ آفريڪا جو گهڻو ڀاڱو‪ ،‬اوڀر واري اڌ گول ۾ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫الهندو اڌ گول پرائيم ميريڊين جي اولهه ۾ ۽ آِء ڊي ايل جي اوڀر ۾ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اتر ۽ ڏکڻ آمريڪا‪ ،‬برطانوي ٻي ٽن (آئرلينڊ ۽ ويلز سميت) جو الهندو پاسو ۽ آفريڪا جو اتر اولهه وارو ڀاڱو اولهندي اڌ گول جو حصو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پئمانو ؛ نقشو ڌرتي تي موجود مختلف شين کي ڏيکارڻ جو هڪ ليڪيل ۽ ماپيل نمونو آهي‪ .‬نقشي جو پئمانو ‪ ،‬مفاصلي کي سوالئيِء سان ماپڻ جو هڪ ذريعو آهي‪ .‬انکي‬ ‫‪‬‬
‫هڪ بيان يا ليڪ وسيلي پڻ ٻڌائي سگهجي ٿو‪.‬‬
‫بياني پئمانو ‪Statement Scale‬‬ ‫‪‬‬
‫انگن يا لفظن ذريعي ظاهر ڪيل ماپي کي بياني پئمانو چوندا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نقشي تي هڪ سينٽي ميٽر ‪ ،‬ميدان تي ‪ 10‬ڪلو ميٽر جي برابر آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ليڪائون يا خطي پئمانو ‪Line Scale‬‬ ‫‪‬‬
‫ليڪائون پئمانو هڪ ڊگهي ليڪ آهي‪ .‬جيڪا ڪيترن سينٽي ميٽرن ۾ ورهايل هوندي آهي‪ .‬شڪل ۾ ‪ 0‬کان ‪ 100‬ڪلوميٽر جو مفاصلو ٻن سينٽي ميٽرن ۾ ڏيکاريو ويو‬ ‫‪‬‬
‫آهي‪ .‬انجو مطلب اهو ٿيو ته نقشي تي ٻه سينٽي ميٽر ڌرتيِء تي هڪ سو ڪلو ميٽرن جي برابر آهن يا هڪ سينٽي ميٽر برابر ٿيو ‪ 50‬ڪلوميٽرن جي‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 100‬ڪلوميٽر‬ ‫‪ 200‬ڪلوميٽر‬ ‫‪ 300‬ڪلوميٽر‬ ‫‪ 400‬ڪلوميٽر‬ ‫‪ 500‬ڪلوميٽر‬ ‫‪600‬ڪلوميٽر‬ ‫‪ 700‬ڪلوميٽر‬ ‫‪‬‬
‫نسبتي يا ڀڳل پئمانو ‪Ratio or Fractional Scale‬‬ ‫‪‬‬
‫هن قسم جي پئماني ۾‪ ،‬مفاصلي جو ايڪو ڄاڻيل نه هوندو آهي‪ .‬بلڪه هڪ نسبت قائم ڪيل هوندي آهي‪ .‬جنهن کي مفاصلي جي سڀني يونٽن تي الڳو ڪبو آهي‪ .‬مثال‬ ‫‪‬‬
‫طور ‪ 1:100‬هن نسبت ۾ جيڪڏهن ‪ 1‬معني هڪ سينٽي ميٽر ته ‪ 100‬جي معنى ٿيندي هڪ سو سينٽي ميٽر پر جيڪڏهن ‪ 1‬معنى هڪ ڪلو ميٽر ته ‪ 100‬جي معنى‬
‫ٿيندي ‪ 100‬ڪلوميٽر‪.‬‬
‫عالمي وقت پٽا ‪World Time Zone‬‬ ‫‪‬‬
‫ڌرتي هر ڪالڪ ۾ ‪ 15‬ڊگريون ڊگهائي ڦاڪن کان گذري ٿي‪ .‬تنهن ڪري ‪ 24‬معياري وقت جا پٽا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پرائيم ميريڊين جيڪا گرين وچ ‪ ،‬انگلينڊ مان لنگهي ٿي‪ .‬هر هڪ وقت پٽو مرڪزي ميريڊين تي ٻڌل آهي‪ .‬جنهن جو شمار پرئيم ميريڊين جي ‪ 15‬ڊگرين جي وٿين کان‬ ‫‪‬‬
‫ٿئي ٿو‪ ،‬جيڪو ‪،‬مرڪزي ميريڊين جي ٻنهي پاسي ‪ 7.5‬ڊگريون وڌيل آهي‪.‬‬
‫پهريون وقت پٽو ‪ 0 ،‬جي نشان کان شروع ٿئي ٿو‪ ،‬جيڪو پرائيم ميريڊين جي ٻنهي پاسي ‪ 7.5‬ڊگريون ڊگهائي ڦاڪن تي واقع آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آخري وقت پٽو ‪ 12‬جي نشان تي آهي‪ ،‬جيڪو ‪ 172.5‬ڊگريون ڊگهائي ڦاڪن تي‪ ،‬بين االقوامي تاريخ ليڪ جي ٻنهي پاسي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫وقت پٽي ٻڙي ‪ 0‬جي اوڀر پاسي وارن حصن کي واڌو ‪ +‬جي نشاني سان ظاهر ڪيو ويو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جڏهن ته ان جي اولهه واري پاسي ڀاڱن کي ڪاٽو – جي نشاني ذريعي واضح ڪيو ويو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ٻڙي کان ٻارنهين وقت – پٽي وارا حصا اوڀر توڻي اولهه جي گروپن ۾ ساڳيا ۽ هڪ جهڙا آهن‪ .‬ٻڙي وقت‪-‬ڀاڳي وٽ نڪو واڌو ‪ +‬نڪو ڪاٽو – نشاني استعمال ٿئي ٿي‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫دنيا جا وقت‪-‬پٽا ‪ ،‬ڊگهائي ڦاڪن ۽ وقت وچ ۾ تعلق قائم ڪن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ٻن گڏوگڏ وقت‪-‬پٽن ۾ وقت جو فرق هڪ ڪالڪ آهي‪ .‬تنهن جو مطلب اهو ٿيو ته ‪ 15‬ڊگريون ڊگهائي ڦاڪ هڪ ڪالڪ جو فرق ڏيکاري ٿي ته هڪ ڊگري چئن منٽن جو‬ ‫‪‬‬
‫تفاوت ڏيکاريبدي‪.‬‬
‫نقشو هڪ قسم جي ڊرائنگ آهي‪ ،‬جيڪو ڌرتيِء جي سڄي مٿاڇري کي سمورو يا انجي ڪنهن حصي کي ظاهر ڪري ٿو‪ .‬نقشن ذريعي خبر پوي ٿي ته هڪ جاِء ٻئي هنڌ‬ ‫‪‬‬
‫جي نسبت سان ڪٿي آهي؟‬
‫نقشن جا قسم‬ ‫‪‬‬
‫طبعي نقشو ؛ طبعي نقشي ۾ طبعي ڀاڱا جهڙوڪ جبل‪ ،‬ٽڪريون ‪ ،‬درياِء ۽ سمنڊ مختلف رنگن ۾ ڏيکاريا ويندا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سياسي يا ملڪي نقشو؛ سياسي‪ ،‬ملڪي انتظامي نقشا آهن ‪ .‬اهي ملڪن يا شهرن جو حدون ڏيکاريندا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫رليف نقشو؛ رليف نقشو زمين جي مٿاڇري کي جبلن ‪ ،‬ماٿرين ‪ ،‬ميداني عالئقن ۽ سمن ڊ جي گهرائي جي صورت ۾ نقشي تي ئي هيٺ مٿانهون ڪري مختلف رنگن ۾ ظاهر‬ ‫‪‬‬
‫ڪري ٿو‪.‬‬
‫پاڪستان ۽ دنيا جا طبعي ڀاڱا‬
‫هر هنڌ يا ماحول جون به مکيه بناوتون آهن‪ ،‬جيڪي ٻه آهن؛ قدرتي ۽ ثقافتي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جنهن عالئقي ۾ هڪ يا ان کان وڌيڪ قدرتي يا ثقافتي خاصيتون يا اهڃاڻ موجود آهن‪ ،‬انهيِء کي طبعي ڀاڱو چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ساڳين طبعي خاصيتن وارن عالئقن کي طبعي ڀاڱا چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫خط استوائي ڀاڱو قدرتي آهي‪ ،‬جيڪو خط استوا جي ‪ 5‬ڊگري اتر ۽ ‪ 5‬ڊگري ڏکڻ ۾ آهي‪ ،‬هن ڀاڱي جي آبهوا ساڳي آهي‪ .‬اهڙن مٿانهن عالئقن کي جابلو ڀاڱو سڏبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪85‬‬

‫ساڳي ٻولي يا سياسي نظام وارا ڀاڱا ثقافتي ڀاڱا چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان جا مکيه طبعي ڀاڱا‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان کي هيٺين طبعي ڀاڱن ۾ ورهايو ويو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جابلو ڀاڱو‬ ‫‪‬‬
‫مٿانهان پٽ‬ ‫‪‬‬
‫سنڌوَء جو ميداني ڀاڱو‬ ‫‪‬‬
‫سامونڊي ڪناري وارو ڀاڱو‬ ‫‪‬‬
‫ريگستاني ڀاڱو‬ ‫‪‬‬
‫جابلو ڀاڱو‪ :‬پاڪستان جي اتر‪ ،‬اتر اوڀر ۽ اتر اولهه ۾ ڪيترائي جبل آهن‪ ،‬هن ڀاڱي ۾ هماليه جبل ‪ ،‬قراقرم جبل ۽ هندو ڪش جبل اچن ٿا‪ .‬هندوڪش جبل جي ڏکڻ ۾ سفيد‬ ‫‪‬‬
‫جبل ۽ سليمان جبل جو قطارون آهن‪ .‬جبلن جي وچ ۾ اونهن دريائن واريون واديون آهن‪.‬‬
‫هماليه جبل ‪ :‬پاڪستان جي اتر اوڀر ۾ هماليه جبل جو قطارون آهن‪ .‬هماليه جبل جي قطارن کي اوچائيِء جي لحاظ سان ٽن قطارن يا جابلو سلسلن ۾ ورهايو ويو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هماليه جون اندروني يا هيٺانهيون قطارون ‪ :‬هماليه جا ڏاکڻا حصا‪ ،‬راولپنڊي ضلعي جي حدن ۾ واقع آهي‪ 600 .‬کان ‪ 1200‬ميٽر سمنڊ جي سطح کان مٿانهان آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هماليه جون ننڍيون قطارون ‪ :‬هي اندروني ۽ هماليه جي بلند ترين جابلو قطارن جي وچ وارو جابلو ڀاڱو آهي‪ .‬هي قطارون راولپنڊي جي اتر ۾ آهن‪ .‬هنن جي سراسري‬ ‫‪‬‬
‫اوچائي ‪ ،‬سمنڊ جي سطح کان ‪ 1800‬کان ‪ 4600‬ميٽر آهي‪ .‬مري‪ ،‬نٿيا گلي‪ ،‬۽ گهوڙا گلي ‪ ،‬هماليه جي ننڍين قطارن مان آهن‪.‬‬
‫هماليه جون بلند ترين قطارون ‪ :‬هي ڪوهستاني ضلعي ۾ واقع آهن‪ .‬هي جابلو قطارون سڄو سال برف سان ڍڪيل رهن ٿيون‪ .‬هنن جابلو قطارن جي اوچائي سمنڊ جي‬ ‫‪‬‬
‫سطح کان ‪ 6500‬ميٽر آهي‪.‬‬
‫قراقرم جبل ‪ :‬قراقرم جون جابلو قطارون ‪ ،‬اتر ڪشمير ۽ گلگت بلتستان جي عالئقي ۾ آهن‪ .‬دنيا جي ٻيو نمبر بلند ترين جابلو ‪ K-2‬هنن قطارن جو حصو آهي‪ .‬قراقرم‬ ‫‪‬‬
‫جو شاهي رستو هنن جبلن مان ٺاهيو ويو آهي‪ .‬جنهن ذريعي پاڪستان ۽ چين وچ ۾ ماڻهن ۽ مال جي آمدرفت ٿئي ٿي‪.‬‬
‫هندو ڪش جبل ‪ :‬هندو ڪش جبل جون قطارون پاڪستان جي اتر اولهه ۾ آهن‪ .‬جيڪي پاڪستان ۽ افغانستان جي وچ ۾ سرحد جو ڪم ڏين ٿيون‪ .‬ٽرچ مير ‪Trich Mir‬‬ ‫‪‬‬
‫هندوڪش جبل جي بلند ترين چوٽي آهي‪ .‬ڪابل ۽ سوات هنن جبلن مان وهن ٿيون‪.‬‬
‫هندو ڪش جي ڏکڻ ۾ ڪوھ سفيد (اڇو جبل) ۽ وزيرستان جون ٽڪريون آھن‪ .‬خيبر جو مشھور لڪ به هندو ڪش جبل ۾ ئي آهي‪ ،‬جنھن ذريعي پاڪستان ۽ افعانستان‬ ‫‪‬‬
‫وچ ۾ آمدورفت ۽ واپار ھلي ٿو‪.‬‬
‫بلوچستان جي مٿانهين پٽن جي وچ تي سليمان جبل ۽ کيرٿر جبل جو قطارون آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مٿانهان پٽ ‪ :‬اهڙي مٿانهين جاِء جيڪا ڌرتي جي مٿانهين سطح تي هموار ۽ سڌي هجي ان کي مٿانهون پٽ ‪ Plateau‬چئبو آهي‪ .‬پاڪستان کي ٻن مٿانهن پٽن‬ ‫‪‬‬
‫‪ Plateaus‬۾ ورهايو ويو آهي‪ ،‬جيڪي هيٺ بيان ڪجن ٿا‪.‬‬
‫پوٺوهارجو مٿانهون پٽ ‪ : Pothohar Plateau‬هي مٿانهون پٽ سنڌو درياُء ۽ جهلم ندي جي وچ تي آهي‪ ،‬ان جي سراسري اوچائي ‪ 300‬کان ‪ 600‬ميٽر آهي‪ .‬هتان‬ ‫‪‬‬
‫معدنيات ۾ تيل‪ ،‬قدرتي گئس‪ ،‬سنگ مرر ‪ Marble‬۽ چن جو پٿر ‪ Lime stone‬ملي ٿو‪ .‬راولپنڊي ۽ اسالم آباد ‪ ،‬پوٺوهار جي مٿانهين پٽ جا مشهور شهر آهن‪.‬‬
‫بلوچستان جو مٿانهون پٽ ‪ : Balochistan Plateau‬هي مٿانهون پٽ ‪ ،‬کيرٿر ٽڪرين ۽ سليمان جبل جي اولهه ۾ آهي‪ .‬انجي سراسري اوچائي ‪ 600‬کان ‪ 900‬ميٽر‬ ‫‪‬‬
‫آهي‪ .‬زمين جي اندران وهندڙ واهين کي ڪاريز ‪ Karez‬چئبو آهي‪ ،‬جيڪي هن مٿانهين پٽ ۾ به موجوده آهن‪ .‬هن مٿانهين پٽ ۾ معدنيات ۾ ڪوئلو‪ ،‬گئس‪ ،‬ٽامون ۽‬
‫ماربل ملن ٿا‪ .‬هتان جي ماڻهن جو خاص ڌنڌو رڍون پالڻ آهي‪.‬‬
‫سنڌو درياُء جا ميداني عالئقا ‪ : The Indus Plains‬سنڌو درياُء جي ڊيگهه ‪ 2700‬ڪلوميٽر آهي‪ .‬هي درياُء هماليه جبل مان وهندي تبت کان ٿيندو گلگت بلتستان ۽‬ ‫‪‬‬
‫پوِء پاڪستان ۾ داخل ٿئي ٿو‪ ،‬سجاول ۽ ٺٽي جي ويجهو عربي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪري ٿو‪.‬‬
‫سنڌو درياُء جي ميداني پٽن کي ٽن ڀاڱن ۾ ورهايو ويو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سنڌو درياُء جو مٿانهون ميدان‪ :‬هن مٿانهين ميدان مان ستلج‪ ،‬راوي‪ ،‬چناب ۽ جهلم نديون وهن ٿيون‪ .‬ٻن دريائن جي وچ واري ايراضي کي ”دوآب“ چئبو آهي‪ .‬جيڪو‬ ‫‪‬‬
‫ڏاڍو زرخيز ٿيندو آهي‪ .‬سنڌودرياُء ۾ مٺڻ ڪوٽ وٽ اوڀر واريون مددگار نديون شامل ٿين ٿيون‪.‬‬
‫سنڌو درياُء جو هيٺانهون ميدان‪ :‬مٺڻ ڪوٽ کان هيٺ هي درياُء پنهنجو سفر اڪيلي سر جاري رکي ٿو‪ ،‬هن عالئقي کي سنڌو درياُء جو هيٺانهون ميداني ڀاڱو چئبو آهي‬ ‫‪‬‬
‫سنڌودرياُء جو ڇوڙ وارو عالئقو ‪ :‬سنڌودرياُء عربي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪرڻ کان اڳ ڪيترين ئي شاخن ۾ ورهائجي وڃي ٿو‪ ،‬ان ڀاڱي کي سنڌودرياُء جو ڇوڙ وارو عالئقو‬ ‫‪‬‬
‫سڏجي ٿو‪ ،‬جيڪو سجاول ۽ ٺٽي ويجهو شروع ٿئي ٿو‪ .‬سنڌودرياُء جي مٺي پاڻي ۽ عربي سمنڊ جي کاري پاڻي جي ميالپ جي ڪري تمر جا گهاٽا ٻيال جام ٿين ٿا‪.‬‬
‫سامونڊي ڪناري وارو ڀاڱو ‪ : The Coastal Region‬پاڪستان جو سامونڊي ڪنارو بلوچستان کان بدين تائين پکڙيل آهي‪ ،‬جيڪو لڳ ڀڳ ‪ 1050‬ڪلوميٽر ڊگهو‬ ‫‪‬‬
‫آهي‪ .‬ڪراچي شهر سامونڊي ڪناري تي ٻڌل آهي‪ ،‬اهو بهترين قدرتي بندرگاهه آهي‪ .‬ٻيا به وڏا بندرگاهه آهن‪ ،‬جهڙوڪ پورٽ قاسم ۽ گوادر آهن‪ ،‬بندرگاهه ٻين ملڪن‬
‫سان واپار ڪرڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪن ٿا‪.‬‬
‫ريگستاني ڀاڱو ‪ : The Desert Region‬ريگستان اهڙو عالئقو آهي‪ ،‬جتي آبادي نه برابر ٿئي ٿي‪ ،‬مينهن وٺو ته ڪجهه ساوڪ ٿيندي ‪ ،‬مال جو چارو ۽ ماڻهن کي ان داڻا‬ ‫‪‬‬
‫نصيب ٿيندا ‪ ،‬نه ته ٿيو ڀلو‪ .‬پاڪستان ۾ ٽي وڏا ريگستان آهن‪ ،‬جيڪي هيٺ بيان ڪجن ٿا‪.‬‬
 ‫‪86‬‬

‫ٿر – چولستان‪ :‬ٿر‪ -‬چولستان جو ريگستان اوڀر پنجاب جي ڪجهه حصن ۽ سنڌ جي اوڀر ۾ آهي‪ .‬ماڻهن جو عام ڌنڌو مال پالڻ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ٿل جو ريگستان‪ :‬ٿل جو ريگستان سنڌو ۽ جهلم دريائن جي وچ ۾ آهي‪ .‬هتي غير آبپاشي طريقن سان زراعت ٿئي ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫چاغي‪-‬خاران‪ :‬هي ريگستان بلوچستان جي اولهندي مٿانهين پٽ ۾ آهي‪ ،‬جيڪو خشڪ ۽ غير آباد آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان جي جابلو عالئقن ۾ آبادي ڇڊي ٿيندي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫يورپ جي ‪Alps‬جبلن جون طبعي خاصيتون ساڳيون هماليه جهڙيون آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان جا ميداني عالئقا ڏاڍا زرخيز آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آمريڪا جا ميدان به زرخيز آهن‪ ،‬زراعت جديد طريقن سان ٿئي ٿي ‪ ،‬اڪثر مشينون استعمال ٿين ٿيون‪ .‬آمريڪا جا زرخيز ميداني عالئقا مڪمل طور تي ترقي يافته آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان جي ريگستاني عالئقن ۾ ماڻهن جي آبادي گهٽ آهي‪ ،‬آمد و رفت الِء اٺ جو استعمال ٿئي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عربستان جي ريگستان ۾ به آبادي ڇڊي آهي‪ ،‬تيل جي زخيرن ڪري ماڻهو دولتمند آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان جي سامونڊي پٽي ڪافي ڊگهي آهي‪ ،‬مڇي مارڻ‪ ،‬ٻيڙيون ۽ ننڍا جهاز ٺاهڻ ۽ ٽوڙڻ هتان جي ماڻهن جا عام ڌنڌا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اوڀر –ايشيا جي ملڪن جهڙوڪه مالئيشيا ۽ انڊونيشيا کي به قدرت طرفان ڊگها سامونڊي عالئقا عطا ٿيل آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آبهوا ‪Climate‬‬
‫ڌرتي ‪ ،‬چوڌاري گئسن جي تھہ ۾ ويڙھيل آھي‪،‬جنھن کي ماحول چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ماحولياتي حالتن جي تبديلي جھڙوڪ گرمي پد‪ ،‬گھم‪ ،‬ماحولياتي دٻاَء‪ ،‬ھوائون‪ ،‬مينھن ۽ برفباري پوڻ کي موسم چئجي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪنھن ھنڌ جي سراسري موسمي حالتن کي آبھوا سڏجي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫دنيا ۾ ڪي بہ ٻہ ھنڌ اھڙا آھن ئي ڪونہ جن جي آبھوا بلڪل ھڪجھڙي ھجي‪،‬تنھن ھوندي بہ ويڪرائي ڦاڪن ۾ ڪي اھڙا ڀاڱا آھن جن جو سراسري گرمي پد ۽ ۽‬ ‫‪‬‬
‫سراسري مينھن ساڳئي درجي وارا آھن‪.‬‬
‫آبھوا جا چار عام ڀاڱا سمجھيا وڃن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫خط استوائي ڀاڱو‪ِ :‬‬
‫خط استوا کان ‪ 5‬ڊگريون ُاتر ۽ ‪ 5‬ڊگريون ڏکڻ وارو عالئقو آبھوا جي لحاظ کان گرم ترين عالئقو آھي‪،‬اُتي فقط گرمي جي موسم ٿئي ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ٽراپيڪل يا ڪوسي ڪمربند جي آبھوا وارو ڀاڱو‪ِ :‬‬
‫خط استوا جي ‪ 5‬ڊگريون اُتر کان ‪ 23.5‬ڊگريون اُتر يعني (سرطان گھيري) ۽ ‪ 5‬ڊگريون ڏکڻ کان ‪ 23.5‬ڏکڻ يعني‬ ‫‪‬‬
‫(جدي گھيري) جي وچ وارو عالئقو آھي‪،‬جتان جي آبھوا عام طور گرم آھي‪،‬اونھارو گرم ۽ ڊگھو ٿئي ٿو‪،‬سيارو ننڍو ۽ ٿڌو ٿئي ٿو‪.‬‬
‫خط استوا جي ‪ 23.5‬ڊگريون اُتر سرطان گھيري کان ‪ 66.5‬ڊگريون اُتر آرڪٽڪ سرڪل ۽ ‪ 23.5‬ڊگريون ڏکڻ جدي گھيري کان‬ ‫معتدل يا پوري پني آبھوا وارو ڀاڱو‪ِ :‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 66.5‬ڏکڻ انٽارڪٽڪ سرڪل جي وچ وارو ڀاڱو آھي ھتي جي آبھوا پوري پني‪ ،‬نہ گھڻي گرم نہ گھڻي سرد آھي‪ ،‬ھتي سال جون چار ئي مندون ٿين ٿيون‪.‬‬
‫قطبي آبھوا وارو ڀاڱو‪ 66.5 :‬ڊگريون اتر آرڪٽڪ سرڪل کان ‪ 90‬ڊگريون اُتر قطب ۽ ‪ 66.5‬ڊگريون ڏکڻ انٽارڪٽڪ سرڪل کان ‪ 90‬ڊگريون ڏکڻ قطب جي وچ وارو‬ ‫‪‬‬
‫ڀاڱو آھي‪،‬ھتان جي آبھوا انتھائي سرد آھي‪،‬گرمي پد سڄو سال ڄمڻ جي نقطي کان بہ ھيٺ يعني ڪاٽو (‪ )Minus‬رھندو آھي‪.‬‬
‫دنيا جا گرم ترين ھنڌ خط استوا کي ويجھو آھن‪،‬ڇاڪاڻ جو سج جا شعاع خط استوا واري ڀاڱي تي جلدي پون ٿا‪،‬ننڍو مفاصلو طئہ ڪرڻ جي ڪري گھٽ گرمي ضايع‬ ‫‪‬‬
‫ٿئي ٿي‪.‬‬
‫سمنڊ جي سطح کان مٿي وينداسين تہ ھر سؤ ميٽرن جي اوچائي تي ‪ 0.6‬ڊگري سينٽي گريڊ جي سراسري سان ھوا ٿڌي ٿيندي ويندي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫زمين جي ڀيٽ ۾ پاڻي آھستي گرم ۽ آھستي ٿڌو ٿئي ٿو‪،‬انڪري اونھاري ۾ سمنڊ زمين کان وڌيڪ ٿڌو ۽ سياري ۾ زمين کان وڌيڪ گرم ھوندو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان سرطان گھيري جي ڪي قدر اُتر ۾ آھي‪،‬تنھنڪري اُتان جي آبھوا معتدل ھئڻ گھرجي‪ ،‬پر ڊگھائي ۽ ويڪرائي ڦاڪن ۾ فرق ۽ سمنڊ کان پري ھئڻ واري ھنڌ تي‬ ‫‪‬‬
‫آبھوا مختلف ھوندي آھي‪.‬‬
‫پاڪستان جي اُتر‪،‬اُتر‪-‬اوڀر‪،‬اُتر‪ -‬اولھہ وارا جابلو عالئقا ڏاڍا اُتانھان آھن‪ ،‬انھن مٿانھن ھنڌن تي سردي تمام گھڻي پوي ٿي‪ ،‬آڪٽوبر کان اپريل تائين گرمي پد ‪10‬‬ ‫‪‬‬
‫ڊگ ريون سينٽي گريڊ کان ھيٺ رھي ٿو‪ ،‬سال جا ٻارنھن مھينا جبلن جون چوٽيون برف سان ڍڪيل رھن ٿيون‪ ،‬جون‪ ،‬جوالء گرم مھينا آھن‪.‬‬
‫پنجاب ۽ سنڌ جو وڏو حصو سنڌوء جو ميداني عالئقو آھي‪ ،‬ھتي اونھارو گھڻو عرصو رھي ٿو ‪،‬مارچ کان نومبر تائين گرمي رھي ٿي‪ ،‬جون گرم ترين مھينو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سرد ۽ برفاني آبھوا ۾ آئيس ھاڪي‪ ،‬آئيس اسڪيٽنگ ۽ اسڪيننگ مشھور رانديون آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫گرم آبھوائي حالتن ۾ ماڻھو ڪرڪيٽ‪ ،‬ھاڪي ۽ فٽبال کيڏن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آبھوا جا اسانتي سڌي يا اڻ سڌي ريت اثر پون ٿا‪ ،‬جھڙوڪر ڪپڙا‪ ،‬کاڌا‪ ،‬رانديون وغيرہ جيڪي اسان موسم پٽاندر استعمال ڪندا آھيون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫دنيا جو سراسري گرمي پد وڌي ويو آھي‪ ،‬ان جو سبب ماحول ۾ ڪاربان ڊاء آڪسائيڊ جو واڌارو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ٻيلن جي واڍي‪ ،‬معدني ٻارڻ‪،‬فيڪٽرين ۽ گاڏين جي نتيجي ۾ ڪاربان ڊاء آڪسائيڊ وڏي مقدار ۾ ماحول ۾ ملي وڃي ٿو‪،‬جنھن جي ڪري گرمي پد ۾ واڌرو ٿي رھيو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ٻوٽا کاڌو ٺاھڻ الء ڪاربان ڊاء آڪسائيڊ جزب ڪندا آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڳئون اوڳرائي ۽ ريح واَء ذريعي ميٿين ‪ Methane‬گئس وڏي مقدار ۾ ماحول ۾ موڪلي ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سج ڌرتي کي گرمي پھچائي ٿو‪،‬ڌرتي جي چوڌاري ماحول ان گرمي کي گھربل مقدار ۾ جذب ڪري ٿو‪،‬باقي واڌو گرمي واپس ماحول ڏانھن موڪلي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪاربان ڊاء آڪسائيڊ ڪجھہ گرمي جھٽي ٿو ان کي واپس خال ۾ وڃڻ کان روڪي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪاربان ڊاء آڪسائيڊ ججھي مقدار ۾ ھئڻ ڪري واڌو گرمي کي واپس وڃڻ کان روڪي ڇڏي ٿي جنھن جي ڪري گرمي پد ۾ واڌارو ٿي رھيو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪87‬‬

‫ڪاربان ڊاء آڪسائيڊ ۽ ميٿين کي گرين ھائوس گئسون سڏيندا آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اسان تاريخ جو اڀياس ڇو ٿا ڪيون؟‬
‫اسان تاريخ جو اڀياس ان الء ڪريون ٿا تہ جيئن اسانکي گذريل دؤرن ۾ رھندڙ ماڻھن بابت مڪمل ڄاڻ حاصل ٿي سگھي‪ ،‬جنھن وسيلي اسانکي اڄ جي دنيا سمجھڻ ۾‬ ‫‪‬‬
‫مدد ملي ٿي‪.‬‬
‫سج ۽ چنڊ وقت گذرڻ جا اھم ذريعا آھن‪ ،‬دنيا ۾ ٻہ ڪئلينڊر عام رائج آھن يعني شمسي ڪئلينڊر ۽ قمري ڪئلينڊر‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫شمسي ڪئلينڊر‪ :‬ان وقت تي ٻڌل آھي جيڪو ڌرتي کي سج جي چوڌاري ھڪ ڦيرو پورو ڪرڻ ۾ لڳي ٿو‪ ،‬ڌرتي اھڙو ڦيرو ‪ 365‬ڏينھن ۽ ‪ 6‬ڪالڪ ۾ پورو ڪري ٿي‪،‬تنھن‬ ‫‪‬‬
‫ڪري ھڪ شمسي سال ۾ ‪ 365‬ڏينھن ۽ ‪ 6‬ڪالڪ ٿين ٿا‪.‬‬
‫چار سال پورا ڪرڻ تي ھڪ مڪمل ڏينھن جو اضافو ٿئي ٿو‪ ،‬ھر چوٿين سال ‪ 366‬ڏينھن جو شمسي سال ٿئي ٿو جنھن کي ڇالنگي سال يا ‪ Leap year‬چئبو‬ ‫‪‬‬
‫آھي‪.‬ڇالنگي سال ۾ فيبروري جو مھينو ‪ 29‬ڏينھن جو ٿيندو آھي‪.‬‬
‫شمسي ڪئلينڊر ۾ پھرئين سال جي ڳڻپ حضرت عيسي جي والدت کان شروع ڪئي وئي آھي‪ ،‬سال لکڻ الِء ‪ A.D‬لکجي ٿو‪ ،‬يعني اينو ڊوميني ‪ Anno Domini‬جنھن‬ ‫‪‬‬
‫جي معني آھي ”اسانجي آقا جي سال ۾”‪.‬‬
‫حضرت عيسي جي والدت کان اڳ ۾ جيڪي واقعا رونما ٿيا آھن‪ ،‬اھڙن واقعن جو وقت يا زمانو بي ـ سي ‪ Before Christ‬يا قبل مسيح (ق‪.‬م) ڄاڻائڻ سان ظاھر ڪجي‬ ‫‪‬‬
‫ٿو‪ ،‬قبل ميسيح واري سالن جي اُبتي ڳڻپ ڪجي ٿي‪.‬‬
‫قمري سال‪ :‬ڌرتي جي چوڌاري چنڊ جي ڦيري تي ٻڌل آھي‪ ،‬چنڊ اھو ڦيرو يا چڪر ‪ 29‬يا ‪ 30‬ڏينھن ۾ مڪمل ڪري ٿو‪ ،‬تنھنڪري قمري مھيني ۾ ‪ 29‬يا ‪ 30‬ڏينھن ٿين‬ ‫‪‬‬
‫ٿا‪.‬‬
‫شمسي ڪئلينڊر قمري ڪئلينڊر کان ‪ 11‬ڏينھن وڌيڪ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قمري ڪئلينڊر جي شروعات نبي ڪريم جي مڪي کان مديني ڏانھن ھجرت سان ٿئي ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نبي ڪريم ھجرت کانپوء ‪ 11‬سال پوء وصال فرمايو‪ ،‬سندس وصال واري سال کي ‪ 11‬ھجري يا (‪ 11‬ھہ) لکبو ۽ انگريزي ۾ ‪ A.H‬لکبو معني ‪.After Hijrah‬‬ ‫‪‬‬
‫ڏھہ سالن جي عرصي کي ڏھہ سالي ‪ Decade‬سڏبو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھڪ سؤ سالن جي عرصي کي صدي ‪ Century‬چئبو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھڪ ھزار سالن جي عرصي کي ھزاري ‪ Millennium‬چئبو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫آزاديِء الِء جدوجهد‬

‫برطانوي قوم برصغير ۾ واپار جي خيال سان آئي‪1818،‬ع ڌاري برصغير جي گھڻي ڀاڱي تي قبضو ڄمائي ڇڏيو‪ .‬فقط اُھي عالئقا آزاد رھيا جن تي اڄڪلھہ پاڪستان‬ ‫‪‬‬
‫مشتمل آھي‪1849.‬ع تائين اُھي عالئقا پڻ برٽش سرڪار جي قبضي ۾ اچي چڪا ھئا‪.‬‬
‫برطانوي شھنشاھيت جو دائرو اُتر ۾ خيبر لڪ کان ڏکڻ ۾ ھندي سمنڊ اولھہ ۾ بلوچستان ۽ اوڀر ۾ بنگال تائين وسيع ٿي ويو ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1857‬ع ۾ مقامي ماڻھن برطانوي سرڪار جي خالف آزادي جي جنگ وڙھي‪ ،‬ھن جنگ جا ڪيترائي سبب ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫برطانوي حاڪم مقامي ريتن رسمن ۽ رواجن کي عزت جي نگاھہ سان ڪونہ ڏسندا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھڪ قانون رائج ڪيو ويو تہ جنھن بہ رياست جو والي يا راجا بغير وارث جي فوت ٿي وڃي تہ ان جي رياست برطانوي سلطنت ۾ شامل ڪئي ويندي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫فارسي ٻولي جي جڳھہ تي انگريزي ٻولي رائج ڪئي وئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1857‬۾ مقامي سپاھين کي خبر پئي تہ کين ملندڙ ڪارتوسن تي سوئر ۽ ڳئون جي چرٻي چڙھيل آھي‪ ،‬جنھن جي ڪري انھن بغاوت ڪئي‪ ،‬۽ آزادي جي جنگ ۾ حصو‬ ‫‪‬‬
‫ورتائون‪.‬‬
‫سرسيد احمد خان مسلمانن کي اسالمي تعليم سان گڏ سائنسي تعليم حاصل ڪرڻ طرف راغب ڪيو‪ ،‬سندن ڪوششن سان علي ڳڙھہ ۾ محمدن اينگلو اورينٽل ڪاليج‬ ‫‪‬‬
‫قائم ڪيو ويو‪ ،‬جنھن کي ‪1920‬ع ۾ علي ڳڙھہ مسلم يونيورسٽي جو درجو ڏنو ويو‪.‬‬
‫‪1885‬ع ۾ ھڪ انگريز اي ـ او ھيوم ‪ A.O Hume‬انڊين نيشنل ڪانگريس ٺاھي‪،‬جنھن کي انگريز سرڪار جي سرپرستي حاصل ھئي بعد ۾ اُھا تنظيم ٿوري عرصي ۾‬ ‫‪‬‬
‫ھندن جي سياسي جماعت بڻجي وئي‪.‬‬
‫‪1905‬ع ۾ انگريزن بنگال کي ٻن حصن ۾ ورھايو‪ ،‬اوڀر ۾ مسلم اڪثريت ۽ اولھہ ۾ ھندو اڪثريت وارا عالئقا اچي ٿي ويا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھن ورھاڱي خالف احتجاج ڪيو ويو‪،‬جنھن جي ڪانگريس حمايت ڪئي‪ ،‬مطالبن کي مڃتا ڏيندي انگريز سرڪار بنگال جي انتظامي تقسيم ختم ڪري ‪1911‬ع ۾‬ ‫‪‬‬
‫ساڳي حيثيت ۾ بحال ڪيو‪.‬‬
‫‪1906‬ع ۾ نواب سليم اللہ ۽ ٻين مسلمان اڳواڻن آل انڊيا مسلم ليگ قائم ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1913‬ع ۾ ھنن خود ـ حڪومت جي سرشتي الِء ڪم ڪرڻ شروع ڪيو‪ ،‬جنھن جو مطلب ھو ته ھندستاني پنھنجي مٿان پنھنجو راڄ قائم ڪرڻ گھرن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قائداعظم ‪ 1913‬ع ۾ مسلم ليگ ۾ شموليت ڪئي ‪،‬قائد اعظم کي مسلم ليگ ۾ شامل ٿيڻ جو قائل موالنا محمد علي جوھر ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪88‬‬

‫مسل م ليگ ۾ شامل ٿيڻ کانپوء قائداعظم محمد علي جناح ڪانگريس ۽ مسلم ليگ جو گڏيل اجالس لکنؤ ۾ ڪوٺائڻ الء ڪوششون ڪيون‪ ،‬جنھن جي نتيجي ‪1916‬ع ۾‬ ‫‪‬‬
‫لکنؤ ۾ اھڙو گڏيل اجالس منعقد ٿيو‪ ،‬جتي ٻنھي جماعتن ھڪ ٺاھہ تي صحيحون ڪيون‪ ،‬جنھن کي ”لکنؤ ٺاھہ” سڏجي ٿو‪ ،‬ھن ٺاھہ جي اھم ڳالھہ اھا ھئي تہ مسلمانن‬
‫الء ڌار چونڊن جي مطالبي کي تسليم ڪيو ويندو‪.‬‬
‫پھرين مھاڀاري لڙائي ‪1914‬ع ۾ لڳي ۽ ‪1918‬ع ۾ ختم ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پھرين مھاڀاري لڙائي ۾ دنيا جا ڪيترائي ملڪ شامل ھئا‪ ،‬اھا جنگ مرڪزي طاقتن (جرمني‪،‬آسٽريا ۽ ترڪي) ۽ گڏيل طاقتن (برطانيہ‪،‬فرانس‪،‬جپان‪،‬روس ۽ آمريڪا)‬ ‫‪‬‬
‫وچ ۾ لڳي‪.‬‬
‫پھرين مھاڀاري لڙائي ۾ انگريزن پاران لکين ھندستاني سپاھين جنگ ۾ حصو ورتو‪1917،‬ع ۾ برطانيہ جي وزير اعظم واعدو ڪيو تہ جنگ ۾ ھندستاني سپاھين‬ ‫‪‬‬
‫ڀرپور ڪردار ادا ڪيو تہ ھندستانين کي خود حڪومت جو حق ڏنو ويندو‪.‬‬
‫جڏھن گڏيل طاقتن جنگ ۾ ڪاميابي ماڻي ۽ مرڪزي طاقتن کي شڪست ملي جنھن ۾ ترڪي بہ شامل ھئي‪ ،‬تڏھن مسلمانن کي خدشو ھو تہ انگريز ترڪي جي‬ ‫‪‬‬
‫خالفت عثمانيہ ختم ڪري ڇڏيندا‪.‬‬
‫ان عمل کي روڪرائڻ الء علي ڀائرن‪ ،‬موالنا محمد علي ۽ موالنا شوڪت علي ھندستان ۾ خالفت تحريڪ شروع ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ترڪي ۾ سياسي تبديلي جي ڪري جنھن ۾ ڪمال اُتاترڪ خليفي کي الھي ڇڏيو‪ ،‬خالفت ختم ٿي وئي‪ ،‬انڪري خالفت تحريڪ ھندستان ۾ بہ ختم ٿي وئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھاڻي ترڪي جھموريہ يعني ريپبلڪ بنجي ويو آھي‪ ،‬جنھن ۾ ماڻھو پنھنجا نمائندا پاڻ چونڊين ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪانگريس ۽ مسلم ليگ ‪1928‬ع ۾ منعقد آل پارٽيز ڪانفرنس جي موقعي تي ھندستان جي آئين بابت غور ويچار ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھن ڪانفرنس جي رپورٽ جنھن کي عام طور ”نھرو رپورٽ” (جواھر الل نھرو جي پيُء موتي الل نھرو طرفان پيش ڪيل) چئجي ٿو‪ ،‬پڌري ڪئي وئي‪ ،‬جنھن کي مسلم ليگ‬ ‫‪‬‬
‫رد ڪيو‪.‬‬
‫انھيء رپورٽ جي رد عمل ۾ ‪1929‬ع ۾ قائد اعظم ”چوڏنھن نُڪتا” ڏنا‪.‬۽ ڪانگريس جناح جي چوڏنھن نڪتن کي رد ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڊسمبر ‪1930‬ع ۾ مسلم ليگ جي سالياني ميڙ ۾ الھہ آباد جي شھر ۾ صدارتي تقرير ڪندي عالمہ اقبال چيو تہ اُتر ـ اولھہ ھندستان ۾ مسلم اڪثريتي عالئقن کي گڏي‬ ‫‪‬‬
‫ھڪ ڌار مسلم رياست قائم ڪئي وڃي‪ ،‬جنھن ۾ پنجاب‪ ،‬سرحد‪ ،‬سنڌ ۽ بلوچستان شامل ھجن‪.‬‬
‫اھو پھريون ڀيرو ھو جو ڪنھن مسلمان اڳواڻ اھڙي قسم جو تصور ڏکڻ ايشيا جي مسلمانن آڏو رکيو ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھندستان کي خود حڪومتي سرشتو ڏيڻ الء برطانوي سرڪار لنڊن جي شھر ۾ ٽي گول ميز ڪانفرنسون ‪1930‬ع کان ‪1932‬ع جي عرصي ۾ منعقد ڪرايون پر ٽيئي‬ ‫‪‬‬
‫ناڪام ويون‪.‬‬
‫حڪومت ھند ‪1935‬ع واري ايڪٽ مطابق ھندستان جا ماڻھو پنھنجي مرضي موجب حڪومت جوڙي سگھندا‪ ،‬پر اُھي برطانوي شھنشاھيت جو حصو رھندا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھن ايڪٽ پٽاندر ‪ 1937‬ع ۾ صوبائي قانون ساز ادارن جون چونڊون ڪرايون ويون‪ ،‬جن ۾ مسلم ليگ ۽ ڪانگريس ڀرپور حصو ورتو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھندستان جي يارنھن صوبن مان ڪانگريس ستن صوبن ۽ مسلم اڪثريتي پارٽين چئن صوبن ۾ حڪومت قائم ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪانگريس جي حڪمراني وارن صوبن ۾ بلڪم چندر چيٽر جي جي ناول انند ناٿ ۾ شامل نغمي ”بندي ماترم” کي قومي تراني جي حيثيت ڏني وئي‪ ،‬اردو جي جاء تي‬ ‫‪‬‬
‫ھندي ٻولي کي رائج ڪيو ويو‪،‬ڳئون جي ڪوس تي پابندي مڙھي وئي‪.‬‬
‫ٻي مھاڀاري لڙائي ‪1939‬ع ۾ شروع ٿي‪،‬برطانوي سرڪار ُپراُميد ھئي تہ ھندستاني ھن جنگ ۾ برطانيہ جو ساٿ ڏيندا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪانگريس صورتحال جو فائدو وٺندي مطالبو ڪيو تہ برطانوي سرڪار کي ھندستان جو سھڪار گھرجي تہ فوري طور ھندستان ۾ اقتدار مقامي سياسي قوت کي‬ ‫‪‬‬
‫منتقل ڪري‪ ،‬برطانيہ اھو مطالبو مڃڻ کان انڪار ڪيو‪.‬‬
‫احتجاج طور ڪانگريس صوبائي حڪومتن استعفائون ڏنيون‪ ،‬۽ مسلمانن ‪ 22‬ڊسمبر ‪1939‬ع تي ”ڇوٽڪاري جو ڏينھن” ملھايو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ٻي مھاڀاري جنگ ۾ لکين ماڻھن جي موت ۽ ڪيترن ملڪن جي تباھي کانپوء ‪ 24‬آڪٽوبر ‪ 1945‬تي اقوام متحدہ ‪ UNO‬جو ادارو قائم ڪيو ويو‪،‬جنھن جو ھيڊڪواٽر‬ ‫‪‬‬
‫نيويارڪ‪ ،‬آمريڪا ۾ آھي‪.‬‬
‫‪ 23‬مارچ ‪1940‬ع تي مسلم ليگ الھور جي شھر ۾ ھڪ تاريخي ٺھراُء بحال ڪيو‪،‬جيڪو ”پاڪستان جو ٺھراُء” سڏجي ٿو‪.‬جنھن ۾ مسلمان اڪثريتي عالئقن تي مشتمل‬ ‫‪‬‬
‫اسالمي رياست جي گھر ڪئي وئي‪.‬‬
‫‪1945‬ـ‪46‬ع وارين چونڊن ۾ مسلم ليگ ڀرپور حصو ورتو‪ ،‬مرڪزي اسيمبلي ۾ مسلمانن الِء سڀني سيٽن تان ڪاميابي حاصل ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 14‬آگسٽ ‪1947‬ع تي الرڊ مائونٽ بيٽن ”‪1947‬ع واري ھندستان جي آزادي ايڪٽ” مطابق اقتدار نين مملڪتن پاڪستان ۽ ھندستان جي حوالي ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان جو نالو چوڌري رحمت علي جوڙيو‪ ،‬جيڪو ڪيمبرج يونيورسٽي جو شاگرد ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھن ‪1933‬ع ۾ پنجاب مان ”پ” افغانيہ (صوبي سرحد) مان ”ا”‪،‬ڪشمير مان ”ڪ”‪،‬سنڌ مان ”س” ۽ بلوچستان مان ”تان” جا اکر کڻي ”پاڪستان” لفظ جوڙيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫چوڌري رحمت علي ‪1895‬ع ۾ ڄائو ۽ ‪1951‬ع ۾ گذاري ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1998‬ع جي آدمشماري موجب پاڪستان ۾ ‪ 96‬في سيڪڙو مسلمان ۽ چار سيڪڙو عيسائي‪،‬ھندو‪ِ ،‬س َک ُ‪،‬ٻڌ ۽ پارسي ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ٽيونڪ سوٽ (مائو سوٽ) چين جي قيام کان ‪1980‬ع تائين مردن ۽ عورتن عام طور سان پاتو‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪89‬‬

‫چيني نئين سال جو آغاز بھار جي جشن سان ڪندا آھن‪ ،‬ھيُء جشن پھرئين قمري مھيني جي پھرئين تاريخ تي ملھايو وڃي ٿو (‪ 21‬جنوري کان ‪ 21‬فيبروري جي وچ‬ ‫‪‬‬
‫ڌاري)‪.‬‬
‫اللٽين جو جشن ھن ڏڻ کي نئين چيني سال جي جشن کان پندرنھن ڏينھن پوء ملھايو وڃي ٿو‪ ،‬جيڪا مڪمل چنڊ جي پھرين رات ھوندي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫البا جو جشن چيني قمري ڪئلينڊر جي ٻارھين مھيني جي اٺين تاريخ تي ڪندا آھن‪ ،‬ھن ڏينھن تي گوتم ٻڌ کي ”روشني” عطا ٿي ھئي‪ ،‬ان جي خوشي ۾ ھيُء ڏڻ‬ ‫‪‬‬
‫ملھائجي ٿو‪ .‬عام طور ھن موقعي تي البا ڪانگي کائيندا آھن‪ ،‬جيڪا اناج ۽ ميوي کي مالئي ٺاھبي آھي‪.‬‬
‫سريلنڪا ڏکڻ ايشيا جو ٻيٽائون ‪ Island‬ملڪ آھي‪ ،‬جيڪو ھندستان جي ڏاکڻي سامونڊي ڪناري کان ڪجھہ مفاصلي تي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سريلنڪا ۾ ٻہ وڏيون قومون سنھالي ۽ تامل رھن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سنھالي ماڻھو سنھاله ۽ تاملن جي ٻولي تامل آھي جيڪي ٻيئي سرڪاري ٻوليون آھن‪ ،‬انگريزي عام ڳالھائي وڃي ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سنھال ۽ تامل قومن الء نئون سال مکيه ثقافتي ڏينھن آھي‪ ،‬ھيء جشن ‪ 14‬اپريل تي ملھايو وڃي ٿو‪ ،‬ٻڌ ڌرم جا سڀئي وڏا ڏينھن چوڏھينَء جي رات يا پويا ‪ Poya‬ڏينھن‬ ‫‪‬‬
‫ملھايا وڃن ٿا‪.‬‬
‫سڀ کان مکيه ۽ مشھور ”ويساڪ ڏينھن” آھي‪،‬جنھن ڏينھن ُٻڌ جي اندر جي روشني ”جاڳي ۽ فوت” ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫گريٽ برٽين ۽ اُتر آئرلينڊ جي گڏيل بادشاھت کي يونائيٽيڊ ڪنگڊم ‪ The United Kingdom‬يا ‪ UK‬برطانيه سڏجي ٿو‪ ،‬اھو ملڪ يورپ کنڊ جي اتر ـ اولھه يا‬ ‫‪‬‬
‫سامونڊي ڪناري تي واقع آھي‪.‬‬
‫برطانيه ۾ انگريزي ٻولي ھرڪو ڳالھائي ٿو‪ ،‬اس ڪاٽلينڊ جا جا ماڻھو اسڪاٽش ٻولي ۽ ويلس ۾ ويلش (سمريگ) ۽ آئرلينڊ ۾ آئرش ٻولي ڳالھائي وڃي ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫برطانيه ۾ ڪرسمس ۽ ايسٽر تي سرڪاري موڪل ھوندي آھي‪ ،‬اُھي عيسائي ڌرم جا وڏا ڏينھن آھن‪ ،‬ان کانسواء ايڊنبرگ جو جشن ۽ سينٽ اينڊريو جو پريڊ ڏينھن پڻ‬ ‫‪‬‬
‫ملھايو وڃي ٿو‪.‬‬
‫پاڪستان گھڻ ثقافتي ُملڪ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫دنيا ۾ وڌ کان وڌ انگريزي ٻولي ڳالھائي وڃي ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مخصوصيت ‪ Excludability‬معني تہ توھان ڪنھن (ادائگي نہ ڪندڙ) کي شين ۽ خدمتن جي استعمال ڪرڻ کان منع ڪري سگھو ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫رقابت ‪ Rivalry‬ھڪ طرفان ڪنھن ڪنھن شيء يا خدمت جو استعمال ٻين کي ان جي استعمال کان روڪي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان ۾ اسٽيٽ بئنڪ پھرين جوالِء ‪1948‬ع تي قائم ٿي‪ ،‬جنھن جو افتتاح قائداعظم محمدعلي جناح پنھنجي مبارڪ ھٿن سان ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اسٽيٽ بئنڪ جا ڪم ‪،‬ملڪ ۾ نوٽ ۽ سڪا جاري ڪرڻ ۽ انھن جي ملھه ۽ قدر کي برقرار رکڻ‪ ،‬مالي ۽ اقتصادي معاملن ۾ حڪومتن صوبائي توڙي وفاق جي مدد ۽‬ ‫‪‬‬
‫رھنمائي ڪرڻ ‪.‬‬
‫پاڪستان جو اقتصادي نظام گڏيل معاشي نظريي تي ٻڌل آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫گھڻو آڳاٽو (‪6000‬ـ‪ 9000‬قبل مسيح) پاليل جانور مٽاسٽا جي ايڪي يا يونٽ طور استعمال ٿيندا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جڏھن زراعت ترقي ڪئي تڏھن فصلن چانھه ‪،‬تماڪ‪ ،‬جھڙين شين کي مٽاسٽا جو ذريعو بنايو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مٽاسٽا جي انھي سرشتي کي ”بارٽر سسٽم ‪ ”Barter System‬يعني ”شين جي بدلي ۾ شيون” چوندا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1200‬قبل مسيح ۾ سامونڊي کوپا‪ ،‬جن کي آفريڪا ۾ ڪوڏيون (‪ )Cowries‬۽ آمريڪا ۾ ويمپم (‪ )Wampum‬سڏيندا ھئا‪ ،‬ناڻي طور استعمال ٿيندا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پٿر جي دؤر جي پڄاڻي تي ‪ 1000‬ق‪.‬م ۾ چين جي ماڻھن چاقو ۽ ڪوڏر جي مدد سان ڌاتوئي سڪا ٺاھي‪ ،‬ناڻي طور استعمال ڪرڻ شروع ڪيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 500‬ق‪.‬م ۾ ترڪيَء ۾ چاندي ناڻي طور استعمال ٿيڻ لڳي‪ ،‬چاندي جي سڪن تي ديوتائن ۽ بادشاھن جي تصوير ڏنل ھوندي ھئي‪ ،‬بعد ۾ سون ۽ ڪانسيَء (ٽامي ۽‬ ‫‪‬‬
‫قلعي) جا سڪا استعمال ٿيڻ لڳا‪.‬‬
‫‪ 118‬ق‪.‬م ۾ چين ۾ چمڙي جا بئنڪ نوٽ جاري ٿيا‪ ،‬جن کي ھرڻ جي کل مان ٺاھيندا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫چين پھريون ملڪ ھو جتي ڪاغذي نوٽ شروع ٿيا‪ 9 ،‬صدي عيسوي کان چوڏنھن صدي عيسوي جي وچ ۾ ڪاغذي نوٽ جاري ٿيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان ۾ ناڻو روپين‪ ،‬متحدہ عرب رياستن ۾ درھم‪ ،‬آمريڪا ۾ ڊالر ۽ برطانيہ ۾ پائونڊ ۾ ڪٿيو وڃي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫وڏي پئماني تي ماڻھن سان مواصالتي رابطي کي ”ماس ڪميونيڪيشن” يا عوامي سطح تي ”مواصالتي” رابطو چئجي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اخبارون‪ ،‬ريڊيو‪ ،‬ٽيليويزن ۽ انٽرنيٽ مواصالتي رابطي جا مکيه ذريعا آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1895‬ع ۾ گگليلمو مارڪوني ريڊيو ايجاد ڪيو‪،‬جيڪو بيٽري تي ھلي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان جي پھرين ٽي وي اسٽيشن ‪1964‬ع ۾ الھور ۾ شروع ٿي ۽ ڪيتري ئي وقت تائين ھڪڙو چئنل ‪ PTV‬ھلندو ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان جو حڪومتي سرشتو‬
‫ھر ھڪ صوبي ۾ ھڪ صوبائي حڪومت قائم ھوندي آھي‪ ،‬جيڪو صوبي جو انتظام ھالئي ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ساڳيء طرح سڄي ملڪ جي انتظام ھالئڻ الء وري وفاقي حڪومت قائم ٿيل ھوندي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آئين ڪنھن بہ ملڪ جو نھايت اھم ۽ ُمک قانون آھي‪ ،‬جيڪو حڪومتي ڍانچي جو خاڪو بيان ڪري ٿو‪ ،‬حڪومت جي ھر ھڪ شعبي ۽ شاخ جي اختيارين جي حد مقرر‬ ‫‪‬‬
‫ڪرڻ‪ ،‬صوبائي ۽ وفاقي حڪومتن وچ ۾ الڳاپن جي وضاحت ڪرڻ‪ ،‬شھرين جي حقن جي وضاحت ڪرڻ‬
 ‫‪90‬‬

‫وفاقي حڪومت کي پرڏيھي پاليسي‪ ،‬بچاَء‪،‬۽ ناڻي جھڙن مکيه شعبن ۾ مڪمل اختيار حاصل آھي‪ ،‬سالياني بجيٽ ۽ ترقياتي رٿائون پڻ جوڙيندي آھي‬ ‫‪‬‬
‫صوبائي حڪومتن کي وري تعليم‪ ،‬صحت‪ ،‬امن عام ۽ ترقياتي ڪمن جي شعبن ۾ اختيار حاصل آھي‪ ،‬جيتوڻيڪ ھنن شعبن جو اختيار وفاق کي بہ مليل آھي پر انھن جو‬ ‫‪‬‬
‫تعلق قومي پاليسيون ۽ بين االقوامي خدمتن ۽ رٿائن سان آھي‪.‬‬
‫وفاقي حڪومت جون ٽي شاخون آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قانونيه‬ ‫‪‬‬
‫انتطاميه‬ ‫‪‬‬
‫عدليه‬ ‫‪‬‬
‫پارليامينٽ قانون ساز ادارو آهي‪ ،‬جنهن جا ٻه ايوان آهن‪ .‬ايوان باال ‪ Upper House‬جنهن کي سينيٽ‪ ،‬۽ ايوان زيرين ‪ Lower House‬کي قومي اسيمبلي چئبو‬ ‫‪‬‬
‫آهي‪.‬‬
‫قومي اسيمبلي جا ‪ 342‬ميمبر آھن‪ ،‬جن جو مدو پنج سال آھي‪ ،‬قومي اسيمبلي ۾ جنھن پارٽي کي اڪثريت حاصل ھوندي اُھا وفاقي حڪومت ٺاھيندي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قومي اسيمبلي ۾ چونڊيل ميمبر اڪثريت راِء سان ”ليڊر آف ھائوس” چونڊيندا آھن‪،‬جيڪو ملڪ جو وزير اعظم ٿيندو آھي‬ ‫‪‬‬
‫مخالف ڌر به پاڻ مان ھڪ ميمبر کي ”ليڊر آف آپوزيشن” چونڊيندي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قومي اسيمبلي جي پھرين گڏجاڻي ۾ ميمبر‪ ،‬اسپيڪر ۽ ڊپٽي اسپيڪر چونڊيندا آھن‬ ‫‪‬‬
‫قومي اسيمبلي جي ڪارروائي اسپيڪر ھالئيندو آھي‪ ،‬۽ ان جي غير موجودگي ۾ اسپيڪر جا پاور ڊپٽي اسپيڪر وٽ ھوندا آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قومي اسيمبلي جو ڪم قانون جوڙڻ‪ ،‬موجود قانونن ۾ ڦيرڦارڪرڻ‪ ،‬انتظاميہ جي ڪارڪردگيء کي ضابطي ھيٺ رکڻ‪ ،‬سالياني قومي بجيٽ ۽ ناڻي جا بل بحال ڪرڻ‬ ‫‪‬‬
‫آهي‪.‬‬
‫سينيٽ جا ڪل ميمبر‪ 100‬آھن‪ ،‬ھرھڪ صوبائي کي سينيٽ ۾ نمائندگيء جو حق برابر مليل آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سينيٽ جي ميمبرن جي چونڊ صوبائي اسيمبلين جا ميمبر ڪن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سينيٽ جي ڪارروائي سينيٽ چيئرمين ُاڪالئيندو آھي‪ ،‬ان جي غير موجودگيء ۾ ڊپٽي چيئرمين ايوان جي صدارت ڪندو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قومي اسيمبلي ۾ پاس ٿيل بل سينيٽ ۾ پيش ڪيا ويندا آھن‪ ،‬جن تي ڊائالگ ۽ ووٽنگ ٿيندي آھي‪ ،‬سينيٽ قومي اسيمبلي ۾ پاس ٿيل قانون کي رد يا بحال ڪري‬ ‫‪‬‬
‫سگھي ٿي‪.‬‬
‫حڪومت جو ٻيو اھم شعبو انتظاميه آھي‪ ،‬جيڪا حڪومتي رٿائن ۽ پاليسين تي عمل ڪرائي ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انتظاميه صدر‪ ،‬وزيراعظم‪ ،‬وزارتن ۽ مالزمن تي ٻڌل ھوندي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مملڪت جو سربراھه صدر ھوندو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫صدر پاڪستان جي اتحاد جي عالمت ۽ ھٿياربند فوجن جو ڪمانڊر آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پارليامينٽ جي ٻنھي ايوانن (قومي اسيمبلي ۽ سينيٽ) ۽ ملڪ جي سڀني صوبائي اسيمبلين جا ميمبر صدر جي چونڊ ڪندا آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫صدر وزيراعظم ۽ ڪابينه جي صالح تي عمل ڪندو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫صدر جا مکيه ڪم پاس ٿيل بلن تي صحيحون ڪرڻ ته جيئن انھن کي قانون جي حيثيت حاصل ٿئي‪ ،‬پرڏيھي اڳواڻن جو استقبال ڪرڻ‪ ،‬پاڪستان الء نمايان‬ ‫‪‬‬
‫ڪارڪردگي ڏيکاريندڙن کي انعام ۽ تمغا ڏيڻ آهي‪.‬‬
‫وفاقي حڪومت جو سربراھه وزيراعظم ھوندو آھي‪ ،‬وزير اعظم ڪابينه جي وزيرن جي چونڊ ڪندو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫وزير اعظم ۽ سندس وزيرن جي ٽيم کي ڪابينه يا وزارت چئبو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھر وزارت ۾ ڪم ڪندڙ عملي کي پبلڪ يا سرڪاري مالزم چئبو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سپريم ڪورٽ ملڪ جي سڀ کان اعلي عدالت آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سپريم ڪورٽ‪ ،‬ھاء ڪورٽون‪ ،‬سيشن ڪورٽون‪ ،‬سول ۽ محتسب سڀ گڏجي پاڪستان جي عدليه کي تشڪيل ڏين ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عدليه جو ڪم آھي شھرين جي حقن جي قانوني حفاظت ڪرڻ ۽ قانون مطابق ڪيسن جا فيصال ڪرڻ‪ ،‬قانون جي تشريح ڪرڻ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھر ضلعي ڊسٽرڪٽ سيشن ڪورٽون قائم آھن‪ ،‬جيڪي پنھنجي صوبي جي ھاء ڪورٽ جي انتظام ھيٺ ڪم ڪن ٿيون ‪ ،‬ھنن عدالتن ۾ سول ۽ ڪرمنل ڪيس ھلن ٿا‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان ۾ پنج ھاِء ڪورٽون آھن‪ .‬ملڪ جي چئني صوبن جي گادين وارن شھرن ڪراچي‪ ،‬الھور‪ ،‬پشاور ۽ ڪوئيٽا کان عالوہ وفاقي گادي واري ھنڌ اسالم آباد ۾ ھاِء‬ ‫‪‬‬
‫ڪورٽون قائم آھن‪ ،‬انھن ڪورٽن ۾ ڊسٽرڪٽ ۽ سيشن ڪورٽن جي فيصلن خالف اپيلون ٻڌيون وڃن ٿيون‪..‬‬
‫پاڪستان ۾ ھڪ ئي اعلي عدالت سپريم ڪورٽ آھي‪ ،‬جنھن جو صدر دفتر اسالم آباد ۾ قائم آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ليڪن ان جون خصوصي بينچون صوبائي مرڪزن ۾ ڪيس ھالئينديون آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سپريم ڪورٽ جا ھيٺيان ڪم آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫وفاقي ۽ صوبائي حڪومتن وچ ۾ تڪرارن ۽ نااتفاقين جو نبيرو ڪرڻ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫صوبن وچ ۾ اختالفن ۽ تڪرارن جو فيصلو ڪرڻ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھيٺين ڪورٽن جي فيصلن خالف اپيلون ٻڌڻ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سپريم ڪورٽ جو فيصلو آخري ھوندو آھي‪ ،‬جنھن جي پابندي سڀني تي الڳو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪91‬‬

‫پاڪستان ۽ دنيا جي تاريخ جون اهم شخصيتون ۽ واقعا‬

‫‪1947‬ع کان ‪2014‬ع تائين‪ .‬پاڪستان جي تاريخ جا اهم يا مکيه واقعا هيٺ بيان ڪجن ٿا‪.‬‬
‫سيريل‬
‫واقعو‬ ‫سال ۽ تاريخ‬
‫نمبر‬
‫پاڪستان قائم ٿيو‪ .‬لکين مسلمان پاڪستان ۾ آيا‪ ،‬لکين هندو‪ ،‬هندستان هليا ويا‪.‬‬ ‫‪ 14‬آگسٽ ‪1947‬‬ ‫‪01‬‬
‫اردو پاڪستان جي قومي ٻولي بنجي وئي‪.‬‬ ‫‪1948‬ع ۾‬ ‫‪02‬‬
‫هندستان ۽ پاڪستان جي وچ ۾ ”ڪشمير“ جي مسئلي تي جنگ لڳي‪.‬‬ ‫‪1948‬ع ۾‬ ‫‪03‬‬
‫قائداعظم محمد علي جناح وفات ڪري ويو‪.‬‬ ‫‪ 11‬سيپٽمبر ‪1948‬ع تي‬ ‫‪04‬‬
‫پاڪستان جي پهرين وزيراعظم ”لياقت علي خان“ کي شهيد ڪيو ويو‪.‬‬ ‫‪1951‬ع ۾‬ ‫‪05‬‬
‫اوڀر پاڪستان ۾ ”بنگالي“ ٻولي کي ٻي قومي ٻولي جو درجو ڏنو ويو‪.‬‬ ‫‪1956‬ع ۾‬ ‫‪06‬‬
‫پاڪستان جي آرمي چيف جنرل محمد ايوب خان اقتدار تي قبضو ڪيو‪ ،‬ملڪ تي پهريون مارشال مڙهيو‪.‬‬ ‫‪1958‬ع ۾‬ ‫‪07‬‬
‫پاڪستان ۽ هندستان وچ ۾ سنڌو درياِء جي پاڻي جي ورڇ الِء ”انڊس واٽر ٽريٽي“ تي صحيحون ٿيون‪.‬‬ ‫‪1960‬ع ۾‬ ‫‪08‬‬
‫پاڪستان روم ۾ ٿيل هاڪي اولمپڪ فائنل کٽي‪ ،‬هندستان جي ‪ 32‬سالن جي برتري جو خاتمو آندو‪.‬‬ ‫‪1960‬ع ۾‬ ‫‪09‬‬
‫مسلم فيملي الِء آرڊينس منظور ٿيو‪ ،‬جنهن موجب عورتن ۽ ٻارن کي وڌيڪ حق حاصل ٿيا‪.‬‬ ‫‪1961‬ع ۾‬ ‫‪10‬‬
‫ڪشمير جي مسئلي تان پاڪستان ۽ هندستان جي وچ ۾ جنگ لڳي‪ ،‬جنهن ۾ پاڪستان کٽي ويو‪.‬‬ ‫‪1965‬ع ۾‬ ‫‪11‬‬
‫صدر فيلڊ مارشل محمد ايوب خان‪ ،‬ملڪ جو اقتدار آرمي چيف جنرل محمد يحيى جي حوالي ڪيو‪.‬‬ ‫‪1969‬ع ۾‬ ‫‪12‬‬
‫پهريون عام چونڊون ٿيون‪.‬‬ ‫‪1970‬ع ۾‬ ‫‪13‬‬
‫عوامي ليگ (شيخ مجيب الرحمن) اوڀر پاڪستان جي ‪ 169‬سيٽن مان ‪ 167‬سيٽون کٽيون‪.‬‬
‫پاڪستان پيپلز پارٽي‪ ،‬اولهه پاڪستان جي ‪ 144‬سيٽن مان ‪ 84‬سيٽون کٽيون‪.‬‬ ‫‪1970‬ع ۾‬ ‫‪14‬‬
‫جيتوڻيڪ عوامي ليگ اڪثريتي سيٽون کٽيون پر ان جي ‪ 6‬نڪتن واري تڪراري پروگرام جي ڪري حڪومت ٺاهڻ نه ڏني وئي‪.‬‬
‫اوڀر پاڪستان جي عوام حڪومت خالف احتجاج ڪيو ۽ ڌار ملڪ الِء سول نافرماني جي تحريڪ هالئي‪.‬‬ ‫‪1971‬ع ۾‬ ‫‪15‬‬
‫”بنگالديش“ جي نالي سان هڪ نئون ملڪ وجود ۾ آيو‪.‬‬ ‫‪ 16‬ڊسمبر ‪1971‬ع تي‬ ‫‪16‬‬
‫”پي پي پي“ جو ذوالفقار ڀٽو‪ ،‬پاڪستان جو صدر بنيو‪.‬‬ ‫‪1971‬ع ۾‬ ‫‪17‬‬
‫حڪومت‪ ،‬سڀني بئنڪن‪ ،‬ڪارخانن‪ ،‬اسڪولن ۽ ڪاليجن کي ”نيشنالئيز“ ڪري ڇڏيو‪.‬‬ ‫‪1972‬ع ۾‬ ‫‪18‬‬
‫نئون آئين رائج ٿيو‪ .‬جيڪو ذوالفقار علي ڀٽي تيار ڪيو هو‪.‬‬ ‫‪ 14‬آگسٽ ‪1973‬ع تي‬ ‫‪19‬‬
‫پاڪستان جو نالو ” اسالمي جهموريه پاڪستان“ رکيو ويو‪.‬‬ ‫‪ 14‬آگسٽ ‪1973‬ع تي‬ ‫‪20‬‬
‫جي عام چونڊن جي دوران‪ ،‬آرمي چيف جنرل ضياُءالحق اقتدار تي قبضو ڪري‪ ،‬مارشل ال الڳو ڪيو‪.‬‬ ‫‪1977‬ع ۾‬ ‫‪21‬‬
‫اسالمي قانونن جي نفاذ سان ملڪ ۾ اسالمائيزيشن جو عمل شروع ٿيو‪.‬‬ ‫‪1977‬ع ۾‬ ‫‪22‬‬
‫ذوالفقار علي ڀٽي کي ڦاسي ڏيئي شهيد ڪيو ويو‪.‬‬ ‫‪ 4‬اپريل ‪1979‬ع تي‬ ‫‪23‬‬
‫ڊاڪٽر عبدالسالم کي فزڪس ۾ (اليڪٽرو ويڪ يونيفڪيشن) نوبل انعام ڏنو ويو‪ .‬پاڪستان جو هي پهريون شخص هو جنهن کي نوبل‬ ‫‪1979‬ع ۾‬ ‫‪24‬‬
‫انعام مليو هو‪.‬‬
‫جهانگير خان دنيا ۾ اسڪوائش راند جو پهريون رانديگر هو‪ .‬هن ‪ 555‬ميچن ۾ ڪنهن کان به هار نه کاڌي‪.‬‬ ‫‪1981‬کان ‪1986‬ع تائين‬ ‫‪25‬‬
‫ريفرنڊم کان پوِء ضياِء الحق ملڪ جو صدر بنيو‪ ،‬چونڊون ڪرائي محمد خان جوڻيجي کي وزيراعظم مقرر ڪيائين‪.‬‬ ‫‪1985‬ع ۾‬ ‫‪26‬‬
‫جنرل ضياء الحق هوائي جهاز جي پراسرار حادثي ۾ مري ويو‪.‬‬ ‫‪1988‬ع ۾‬ ‫‪27‬‬
‫غالم اسحاق‪ ،‬پاڪستان جو صدر بنيو‪.‬‬ ‫‪1988‬ع ۾‬ ‫‪28‬‬
‫عام چونڊن ۾ ‪ ،‬بينظير ڀٽو ملڪ جي وزيراعظم بنجي وئي‪.‬‬ ‫‪1988‬ع جي‬ ‫‪29‬‬
‫صدر غالم اسحاق خان‪ ،‬بينظير جي حڪومت کي ڊسمس ڪري ڇڏيو‪.‬‬ ‫‪6‬آگسٽ ‪1990‬ع تي‬ ‫‪30‬‬
‫ملڪ جو وزيراعظم ”نواز شريف“ چونڊجي ويو‪.‬‬ ‫‪ 6‬نومبر ‪1990‬ع تي‬ ‫‪31‬‬
‫پاڪستان ”ڪرڪيٽ جو ورلڊ ڪپ“ کٽيو‪.‬‬ ‫‪1992‬ع ۾‬ ‫‪32‬‬
‫صدر غالم اسحاق ۽ وزيراعظم نواز شريف‪ ،‬چيف جنرل عبدالوحيد جي دٻاُء تي استيعفائون ڏنيون‪.‬‬ ‫‪1993‬ع ۾‬ ‫‪33‬‬
‫بينظير ڀٽو‪ ،‬ملڪ جي ٻيو دفعو وزيراعظم ٿي‪.‬‬ ‫‪ 18‬آڪٽوبر ‪1993‬ع تي‬ ‫‪34‬‬
‫بينظير ڀٽو جي حڪومت ڊسمس ڪئي وئي‪( .‬هي قدم صدر فاروق لغاري کنيو)‬ ‫‪ 5‬نومبر ‪1996‬ع تي‬ ‫‪35‬‬
 ‫‪92‬‬

‫نواز شريف ملڪ جو ٻيو دفعو وزيراعظم چونڊجي ويو‪( .‬عام چونڊن جي دوران)‬ ‫‪ 17‬فيبروري ‪1997‬ع تي‬ ‫‪36‬‬
‫آرمي چيف جنرل پرويز مشرف‪ ،‬نواز شريف جي حڪومت جو تختو اونڌو ڪيو‪.‬‬ ‫‪ 12‬آڪٽوبر ‪1999‬ع تي‬ ‫‪37‬‬
‫آرمي چيف جنرل پرويز مشرف ملڪ ۾ ريفرينڊم ڪرائي‪ ،‬ملڪ جوصدر ٿي ويو‪.‬‬ ‫‪ 30‬اپريل ‪2002‬ع تي‬ ‫‪38‬‬
‫عام چونڊن ۾ مير ظفراهلل خان جمالي ‪ ،‬ملڪ جو وزيراعظم ٿي ويو‪.‬‬ ‫‪ 23‬نومبر ‪2002‬ع تي‬ ‫‪39‬‬
‫مير ظفراهلل خان جمالي استعيفى ڏني‪.‬‬ ‫‪ 26‬جون ‪2004‬ع تي‬ ‫‪40‬‬
‫چوڌري شجاعت حسين‪ ،‬ملڪ جي وزيراعظم طور حلف کنيو‪.‬‬ ‫‪ 30‬جون ‪2004‬ع تي‬ ‫‪41‬‬
‫چوڌري شجاعت حسين استعيفى ڏني‪.‬‬ ‫‪ 20‬آگسٽ ‪2004‬ع تي‬ ‫‪42‬‬
‫شوڪت عزيز پاڪستان جو وزيراعظم چونڊيو ويو‪.‬‬ ‫‪ 28‬آگسٽ ‪2004‬ع تي‬ ‫‪43‬‬
‫ڪشمير ۾ ‪ 7.6‬جي شدت سان زلزلو آيو‪ ،‬جنهن ۾ ‪ 80‬هزار ماڻهو مري ويا‪ 40 ،‬لک ماڻهو بيگهر ٿيا‪.‬‬ ‫‪ 8‬آڪٽوبر ‪2005‬ع تي‬ ‫‪44‬‬
‫جنرل پرويز مشرف جي طرفان‪ ،‬پاڪستان ۾ ايمرجنسي الڳو ڪئي وئي‪.‬‬ ‫‪ 3‬نومبر ‪2007‬ع تي‬ ‫‪45‬‬
‫راولپنڊي جي لياقت باغ ۾ بينظير ڀٽو شهيد ڪئي وئي‪.‬‬ ‫‪ 27‬ڊسمبر ‪2007‬ع تي‬ ‫‪46‬‬
‫عام چونڊن ۾ پاڪستان پيپلز پارٽي ڪاميابي ماڻي‪.‬‬ ‫‪2008‬ع ۾‬ ‫‪47‬‬
‫پرويز مشرف ملڪ جي صدارت تان استعيفى جو اعالن ڪيو‪.‬‬ ‫‪ 18‬آگسٽ ‪2008‬ع تي‬ ‫‪48‬‬
‫آصف علي زرداري پاڪستان جو صدر چونڊجي ويو‪.‬‬ ‫‪ 9‬سيپٽمبر ‪2008‬ع تي‬ ‫‪49‬‬
‫توهين عدالت ڪيس ۾ يوسف رضا گيالنيِء کي نااهل قرار ڏيئي ڇڏيو‪.‬‬ ‫‪ 26‬اپريل ‪2012‬ع تي‬ ‫‪50‬‬
‫راجا پرويز اشرف ملڪ جو وزيراعظم چونڊيو ويو‪.‬‬ ‫‪ 22‬جون ‪2012‬ع تي‬ ‫‪51‬‬
‫پهريون دفعو پاڪستان جي جهموري حڪومت پنهنجا آئيني ‪ 5‬سال پورا ڪيا‪.‬‬ ‫‪2013‬ع ۾‬ ‫‪52‬‬
‫نواز شريف پاڪستان جو ٽيون دفعو وزيراعظم چونڊجي ويو‪.‬‬ ‫‪ 5‬جون ‪2013‬ع تي‬ ‫‪53‬‬
‫مالال يوسف زئي کي ”امن جو نوبل انعام“ مليو‪.‬‬ ‫‪2014‬ع ۾‬ ‫‪54‬‬
‫پولينڊ ۾‪ ،‬شپ يارڊ جي مزور طبقي طرفان ”ساليڊيرٽي تحريڪ“ جيڪا ‪1980‬ع کان ‪1989‬ع تائين هالئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1945‬ع کان ‪2014‬ع تائين‪ .‬دنيا جي تاريخ جا اهم يا مکيه واقعا هيٺ بيان ڪجن ٿا‪.‬‬

‫سيريل‬
‫واقعو‬ ‫سال ۽ تاريخ‬
‫نمبر‬
‫ٻي مهاڀاري لڙائي ختم ٿي‪ ،‬جڏهن آمريڪا جپان جي ٻن شهرن ناگاساڪي ۽ هيروشيما مٿان بم ڪيرايا‪.‬‬ ‫‪1945‬ع ۾‬ ‫‪1‬‬
‫گڏيل قومن جو بنياد پيو‪.‬‬ ‫‪1945‬ع ۾‬ ‫‪2‬‬
‫دنيا جو پهريون ڪمپيوٽر ايجاد ٿيو‪ ،‬اهو ڏاڍو وڏو ڪمپيوٽر هو‪.‬‬ ‫‪1949‬ع ۾‬ ‫‪3‬‬
‫پهريون جديد ڪريڊٽ ڪارڊ متعارف ٿيو‪.‬‬ ‫‪1950‬ع ۾‬ ‫‪4‬‬
‫پهرين رنگين ٽي وي ايجاد ٿي‪.‬‬ ‫‪1951‬ع ۾‬ ‫‪5‬‬
‫پوليو جي وئڪسين تيار ڪئي وئي‪.‬‬ ‫‪1952‬ع ۾‬ ‫‪6‬‬
‫شهزادي ايلزبيٿ برطانيه جي راڻي بڻي‪.‬‬ ‫‪1952‬ع ۾‬ ‫‪7‬‬
‫روسين خال ۾ ”اسپوٽنڪ“ سيارو (سيٽالئيٽ) موڪليو ۽ اهڙي طرح ”خالئي دور“ شروع ٿيو‪.‬‬ ‫‪ 4‬آڪٽوبر ‪1957‬ع تي‬ ‫‪8‬‬
‫اوڀر جرمنيِء کي اولهه جرمنيِء کان ڌار ڪرڻ الِء ”برلن وال“ تعمير ڪئي وئي‪.‬‬ ‫‪1961‬ع ۾‬ ‫‪9‬‬
‫پهريون خال باز خاتون ”ويلنٽينا ٽيريشخوف“ خال ۾ سفر ڪيو‪.‬‬ ‫‪1963‬ع ۾‬ ‫‪10‬‬
‫نيلسن منڊيال کي عمر قيد سزا ڏئي‪ ،‬ڏکڻ آفريڪا جي جيل اماڻيو ويو‪.‬‬ ‫‪1964‬ع ۾‬ ‫‪11‬‬
‫ڊاڪٽر ”ڪرسچين برنارڊ“ انساني دل جو پهريون ڪامياب ٽرانسپالنٽ آپريشن ڪيو‪.‬‬ ‫‪1967‬ع ۾‬ ‫‪12‬‬
‫آمريڪا جو ”نيل آرم اسٽرانگ“ پهريون شخص هو‪ ،‬جنهن چنڊ تي پير رکيو‪.‬‬ ‫‪1969‬ع ۾‬ ‫‪13‬‬
‫”جيبي“ ڪلڪيوليٽر متعارف ٿيو‪.‬‬ ‫‪1970‬ع ۾‬ ‫‪14‬‬
‫آيت اهلل خميني جي ‪ 15‬سالن جي جالوطني کانپوِء ايران جي عظيم اڳواڻ جي حيثيت واپس ملي‪.‬‬ ‫‪1979‬ع ۾‬ ‫‪15‬‬
‫مارگريٽ ٿيچر برطانيه جي پهرين عورت وزيراعظم چونڊجي وئي‪.‬‬ ‫‪1979‬ع ۾‬ ‫‪16‬‬
‫مڌر ٽريسا کي غريبن ۽ بيواهن الِء ڪم ڪرڻ تي نوبل امن انعام مليو‪.‬‬ ‫‪1979‬ع ۾‬ ‫‪17‬‬
‫روسي فوجون افغانستان ۾ داخل ٿيون‪.‬‬ ‫‪1979‬ع ۾‬ ‫‪18‬‬
‫‪ IBM‬آِء بي ايم ذاتي ڪمپيوٽر متعارف ڪرايا ويا‪.‬‬ ‫‪1981‬ع ۾‬ ‫‪19‬‬
‫هندستان جي وزيراعظم اندرا ڳانڌي نئين دهلي ۾ پنهنجي ٻن باڊي گارڊن هٿان مارجي وئي‪.‬‬ ‫‪ 31‬آڪٽوبر ‪1984‬ع تي‬ ‫‪20‬‬
‫ايٿوپيا ۾ وڏا ڏڪار آيا‪.‬‬ ‫‪1985‬ع ۾‬ ‫‪21‬‬
 ‫‪93‬‬

‫اينٽارڪٽڪ جي مٿان اوزون تهه ۾ سوراخ جو پتو پيو‪.‬‬ ‫‪1985‬ع ۾‬ ‫‪22‬‬

‫برلن جي ديوار کي ڊاٺو ويو‪.‬‬ ‫‪1990‬ع ۾‬ ‫‪23‬‬
‫سوويت يونين جو خاتمو آيو‪ .‬آمريڪا ۽ سوويت يونين جي وچ ۾ سرد جنگ جو خاتمو آيو‪.‬‬ ‫‪1990‬ع ۾‬ ‫‪24‬‬
‫نيلسن منڊيال ‪ 27‬سالن جي قيد کان پوِء آزاد ٿيو‪ ،‬۽ ڏکڻ آفريڪا جو صدر چونڊيو ويو‪.‬‬ ‫‪1994‬ع ۾‬ ‫‪25‬‬
‫انٽرنيٽ جو استعمال شروع ٿيو‪.‬‬ ‫‪1994‬ع کان‬ ‫‪26‬‬
‫برطانيه ۽ فرانس کي مالئڻ الِء چينل (سرنگهه) جو افتتاح ڪيو ويو‪.‬‬ ‫مئي ‪1994‬ع ۾‬ ‫‪27‬‬
‫مالئيشيا جي شهر ڪوااللمپور ۾ دنيا جي اوچي عمارت ”جاڙا برج“ جي تعمير مڪمل ٿي‪.‬‬ ‫جنوري ‪1996‬ع ۾‬ ‫‪28‬‬
‫سائنسدانن ڊولي رڍ جي ڪلوننگ ڪئي‪.‬‬ ‫جوالِء ‪1996‬ع ۾‬ ‫‪29‬‬
‫برطانيه هانگ ڪانگ کي چين جي حوالي ڪيو‪.‬‬ ‫‪1997‬ع ۾‬ ‫‪30‬‬
‫جرمنيِء جي شهر بون ۾ ‪ 178‬ملڪن (آمريڪا کان سواِء) جي نمائندن هڪ عهدناماي تي صحيحون ڪيون ته اهي گرين هائوس گيسن ۾‬
‫‪2001‬ع ۾‬ ‫‪31‬‬
‫گهٽتائي آڻيندا ته جيئن موسمي تبديلين کي روڪي سگهجي‪.‬‬
‫نيويارڪ جي ”جاڙن برجن“ تي دهشتگردن حملو ڪري تباهه ڪري ڇڏيو‪.‬‬ ‫‪2001‬ع ۾‬ ‫‪32‬‬
‫هڪ اسرائيلي ٽئنڪ گولي باز‪ ،‬فلسطيني سرزمين تي حملو ڪرڻ کان انڪار ڪيو‪ ،‬جيڪا سرزمين ‪1967‬ع کان پوِء اسرائيل جي قبضي‬
‫‪2002‬ع ۾‬ ‫‪33‬‬
‫۾ آئي‪ ،‬سندس پٺڀرائي ۾ ٻين گوليبازن به انڪار ڪيو‪.‬‬
‫آمريڪا ۽ برطانيه ‪ ،‬عراق خالف جنگ شروع ڪئي‪.‬‬ ‫‪2003‬ع ۾‬ ‫‪34‬‬
‫الئيبيريا جي عورتن ”پرامن احتجاج“ ذريعي غير معمولي تشدد جو خاتمو آندو‪.‬‬ ‫‪2003‬ع ۾‬ ‫‪35‬‬
‫يونان جي شهر اٿينس ۾ اولمپڪ رانديون منعقد ٿيون‪ ،‬جتان ئي اولمپڪ راندين جي شروعات ٿي‪.‬‬ ‫‪2004‬ع ۾‬ ‫‪36‬‬
‫عام چونڊن ۾ حامد ڪرزئي افغانستان جو صدر چونڊجي آيو‪.‬‬ ‫‪2004‬ع جي‬ ‫‪37‬‬
‫ڏکڻ ۽ ڏکڻ اوڀر ايشيا ۾ وڏو سونامي آيو‪ ،‬جنهن ۾ ‪ 2‬لک ماڻهو مري ويا‪.‬‬ ‫‪2004‬ع ۾‬ ‫‪38‬‬
‫محمود عباس فلسطين جو پهريون صدر چونڊيو ويو‪.‬‬ ‫‪2005‬ع ۾‬ ‫‪39‬‬
‫ائنجيال مَرڪيل جرمنيِء جي پهرين خاتون چانسلر چونڊجي وئي‪.‬‬ ‫‪2005‬ع ۾‬ ‫‪40‬‬
‫باراڪ اوباما پهريون سياهه فام (ڪارو) آمريڪا جو صدر چونڊجي ويو‪.‬‬ ‫‪2008‬ع ۾‬ ‫‪41‬‬
‫سريلنڪا ۾ گهرو لڙائي ختم ٿي‪.‬‬ ‫‪2009‬ع ۾‬ ‫‪42‬‬
‫افغانستان جي جبلن ۾ آمريڪا هڪ ٽرلين آمريڪي ڊالرن کان به وڌيڪ جا معدني وسيال ڳولي لڌا‪ ،‬جن ۾ لوهه‪ ،‬ٽامو‪ ،‬سرون ۽ لٿيم شامل‬
‫‪2010‬ع ۾‬ ‫‪43‬‬
‫آهن‪.‬‬
‫‪ FIFA‬فيفا عالمي ڪپ جو اعزاز اسپين کٽي ورتو‪.‬‬ ‫‪2010‬ع ۾‬ ‫‪44‬‬
‫عوامي تحريڪ جنهن کي ”عرب اسپرنگ“ چون ٿا‪ ،‬تيونس ۾ شروع ٿي‪ ،‬ملڪ ۾ بدترين قسم جي بيروزگاري جي حالت ۽ پوليس جي ظلمن‬
‫خالف ماڻهو گهٽين ۾ احتجاج الِء نڪري آيا‪ ،‬اها عوامي تحريڪ ٻين ملڪن جهڙوڪ لبيا ۽ مصر ۾ به ڦهلجي وئي‪ .‬عوام پنهنجي ڏکن ۽‬ ‫‪2011‬ع ۾‬ ‫‪45‬‬
‫تڪليفن کي پرجوش نموني ظاهر ڪيو‪.‬‬
‫جرمنيِء فيفا ورلڊ ڪپ کٽيو‪.‬‬ ‫‪2014‬ع ۾‬ ‫‪46‬‬

‫کنڊ کيڙائو ۽ انهن جون دريافتون‬

‫کنڊ کيڙائن يا دريافت جو دور ‪ 15‬۽ ‪ 17‬صدين ۾ ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫يورپ جي ڪيترن ملڪن پنهنجي سياحن‪ ،‬مالحن ۽ کوجنا ڪندڙن کي همٿايو ته اهي نوان ملڪ ڳولي لهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫دنيا جا مشهور جاکوڙي ۽ کنڊ کيڙائو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مارڪو پولو (سفر ‪1271‬ع کان ‪1295‬ع تائين) ‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫مارڪو پولو جو جنم ‪1254‬ع ۾ اٽلي جي شهر وينس ۾ ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مارڪو پولو ‪ 8‬جنوري ‪1324‬ع تي وفات ڪري ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مارڪو پولو سڄي حياتي چين ۽ ڏور اوڀر جا ڪيترائي سفي ڪيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫وينس هڪ مشهور واپاري شهر هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مارڪو پولو جو پيُء هڪ واپاري هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪94‬‬

‫‪1260‬ع ۾ هنن پنهنجي سفر جو آغاز ڪيو‪ ،‬۽ ‪ 9‬سالن کانپوِء ‪1269‬ع ۾ واپس وطن پهتا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ٽن سالن کانپوِء مارڪو پولو پنهنجي پيُء سان گڏ چين جي حاڪم قبالئي خان جي درٻار ۾ پهتو‪.‬‬
‫چين جي سفر جي دوران مارڪوپولو ييروشلم‪ ،‬هندوڪش جبل‪ ،‬ايران ۽ گوبي ريگستان ڏٺو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مارڪو ڪيترائي ورهيه چين ۾ گذاريا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قبالئي خان جي نياپي نيندڙ ۽ جاسوس جي حيثيت سان هن سڄي ملڪ جو سير ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 20‬سالن جي مسافري کانپوِء مارڪو پولو واپسي پنهنجي وطن آيو‪1295 ،‬ع ۾ هو وينس شهر ۾ پهتو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪجهه سالن کان پوِء وينس ۽ جينوا شهر وارن سان جنگ لڳي‪ ،‬جنهن ۾ مارڪو پولو گرفتار ٿي جيل هليو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جيل ۾ قيد جي دوران مارڪو پولو هڪ ليکڪ کي پنهنجي سفر جو داستان ٻڌايو جيڪو انهيِء ليکڪ ڪتاب جي شڪل ۾ لکيو جنهن جو نالو ”مارڪو پولو جا سفر“‬ ‫‪‬‬
‫آهي‪.‬‬
‫قبالئي خان جي زوال کان پوِء چين تي منگ ‪ Ming‬گهراڻي جي حڪومت هئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬ابن بطوطه ‪:‬‬
‫ابن بطوطه جو جنم ‪1304‬ع ۾ مراڪش جي شهر ”تنجير“ ۾ ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ابن بطوطه جو تعلق ”بربر“ قبيلي سان هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ابن بطوطه ‪1377‬ع ۾ مراڪش ۾ گذاري ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ابن بطوطه لڳاتار ‪ 25‬سال سفر ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 21‬سالن جي عمر ۾ ‪1325‬ع ۾ حج ڪرڻ جي الِء مڪي شريف ڏانهن روانو ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آفريڪا جي سامونڊي ڪناري سان خشڪيِء رستي هن پنهنجي انهيِء سفر جي شروعات ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انهيِء سفر جي دوران هن الجيريا ۽ تيونس جا ملڪ ڏٺا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1326‬ع ۾ ابن بطوطه مصر ۾ پهتو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مڪي شريف ۾ حج ادا ڪرڻ کانپوِء ابن بطوطه روانگي کانپوِء ‪ 25‬سالن تائين سفر ڪندو رهيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انهيِء ‪ 25‬سالن جي سفر جي دوران هن اوڀر يورپ‪ ،‬وچ اوڀر‪ ،‬ڏکڻ ايشيا‪ ،‬وچ ايشيا ‪ ،‬ڏکڻ اوڀر ايشيا ۽ چين جو سفر ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫محمد بن تغلق جي حڪومتي دور ۾ ابن بطوطه دهلي پهتو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اسالمي فقهه جو وڏو ڄاڻو هجڻ جي ڪري‪ ،‬محمد بن تغلق ابن بطوطه کي قاضي (جج) مقرر ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪرسٽوفر ڪولمبس‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪرسٽوفر ڪولمبس ‪1451‬ع ۾ جنيوا جي شهر اٽلي ۾ ڄائو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪرسٽوفر ڪولمبس ‪ 20‬مئي ‪1506‬ع تي وفات ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪرسٽوفر ڪولمبس اھڙو کنڊ کيڙائو ھو جنھن آمريڪا ڳولي لڌي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪولمبس لزبن (پورچوگال) ۾ واپار شروع ڪيو‪ .‬جتي ھي نقشا ٺاھڻ ۽ سامونڊي جھاز ھالئڻ سکيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪولمبس پنھنجي سفر جي خرچ جي الِء اسپين جي راڻي ازبيال ۽ بادشاھھ فرڊيننڊ کي راضي ڪيو ۽ خرچ ورتو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 12‬آگسٽ ‪1942‬ع تي ٽي جھاز‪ ،‬نينا ‪ ،Nina‬پنٽا ‪ ،Pinta‬۽ سينٽا ماريا ‪ Santa Maria‬ساڻ ڪري ڪولمبس سامونڊي سفر تي روانو ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انهيِء سفر جي دوران ڪولمبس کي باهاما جو هڪ ننڍڙو ٻيٽ مليو‪ ،‬جنهن کي ڪولمبس سان سالويڊار ‪ San Salvador‬جو نالو ڏنو‪ .‬۽ اتان جي ماڻهن کي هن‬ ‫‪‬‬
‫‪Indians‬سڏيو‪.‬‬
‫پنهنجي پهرين سامونڊي سفر کانپوِء ڪولمبس آمريڪا ڏانهن ٽي ٻيا سفر پڻ ڪيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هن ڪيريبين ‪ Caribbean‬جو ڳچ عالئقو ۽ آمريڪا جي مکيه سرزمين ڳولي لڌي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫واسڪو ڊي گاما‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫واسڪو ڊي گاما سن ‪1460‬ع ۾ پورچوگال جي شهر سائنز ‪ Sines‬۾ جنم ورتو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫واسڪو ڊي گاما ‪ 23‬ڊسمبر ‪1524‬ع ۾ هندستان ۾ وفات ڪري ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هي پهريون يورپي هو جيڪو آفريڪا جي چوڌاري ڦري يورپ کان هندستان پهتو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پورچوگال جي بادشاهه‪ ،‬واسڪو ڊي گاما کي آرماڙ (جهازن جو جٿو) ڏئي سامونڊي سفر تي روانو ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 8‬جوالِء ‪1497‬ع تي واسڪو ڊي گاما‪ 170 ،‬ماڻهو ۽ چار سامونڊي جهاز ساڻ ڪري پورچوگال جي شهر لزبن کان پنهنجو سامونڊي سفر شروع ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 22‬نومبر ‪ 1497‬ع تي هنن‪ ،‬آفريڪا جي ڏاکڻي ڇيڙي‪ ،‬ڪيپ آف گڊ هوپ وٽان گول ڦيرو ڪيو ۽ آفريڪا جي اترئين ساحلي ڪناري سان اڳتي وڌيا‪ .‬رستي تي هو‬ ‫‪‬‬
‫ممباسا ۽ مالندي جي واپاري بندرن تي ترسيا‪.‬‬
‫چوماسي جي هوائن جي مدد سان هو هندي وڏو سمنڊ لتاڙي ڪاليڪٽ ‪ Calicut‬پهتا‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪95‬‬

‫انهيِء سامونڊي سفر کان پوِء به واسڪو ڊي گاما ٻيا ٻه سفر به ڪيا‪ ،‬ٻيو سفر فوجي مهم جوئي هئي‪ .‬هن عربن جي جهازن تي قبضو ڪيو ۽ پورچوگيزن جي بحري طاقت‬ ‫‪‬‬
‫جو مظاهرو ڪري ڌاڪو ڄمايو‪.‬‬
‫ٽين سفر ۾ واسڪو ڊي گاما پورچوگال طرفا هندستان ۽ وائسراِء مقرر ٿي آيو‪ ،‬پر هندستان پهچندي ئي هن کي مليريا ٿي پئي ۽ هو گذاري ويو‪.‬‬
‫سر ايڊمنڊ هالري‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫سر ايڊمنڊ هالري ‪ 20‬جوالِء ‪1919‬ع تي نيوزيلينڊ جي شهر آڪلينڊ ۾ ڄائو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سر ايڊمنڊ هالري ‪ 11‬جنوري ‪ 2008‬تي آڪلينڊ ۾ گذاري ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 20‬سالن جي عمر ۾ هن پهريون جابلو چاڙهي فتح ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1953‬ع ۾ برطانيه کي ايوريسٽ جبل جي اتانهين چوٽي چڙهڻ جي منظوري ملي‪ ،‬نيپال جي حڪومت صرف سال ۾ هڪ دفعو مهم جي موڪل ڏني‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مهم جي اڳواڻ جان هنٽ‪ ،‬هالري کي صالح ڪئي ته هو مهم جو حصو ٿئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هن مهم ۾ اٽڪل ‪ 400‬ماڻهو شامل هئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انهيِء مهم ۾ ايوريسٽ جي آخري ڪيمپ تائين ٻه ٽيمون پهتيون‪ ،‬هڪ ٽيم ۾ ايڊمنڊ هالري ۽ تينزنگ نارگي ۽ ٻي ٽيم ۾ ٽام بولڊلن ۽ چارلس ايوانس هئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 28‬مئي ‪1953‬ع تي هالري ۽ تينزنگ کي چوٽيِء تي چڙهڻ جو موقعو مليو‪ .‬هنن کي ڪجهه مشڪالتن سان منهن ڏيڻو پيو‪ ،‬خاص ڪري ‪ 40‬فٽ جي هڪ ٽڪري ڀت بنجي‬ ‫‪‬‬
‫سندن رستو روڪي ڇڏيو‪ ،‬انکي ”هالري جو ڏاڪو“ چئجي ٿو‪ .‬پر هنن انهيِء کي پار ڪيو آخرڪار چوٽي کي فتح ڪري ڏيکاريو‪.‬‬
‫نيل آرم اسٽرانگ‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫نيل آرم اسٽرانگ ‪ 5‬آگسٽ ‪1930‬ع تي واپاڪونيٽا‪ ،‬اوهيو آمريڪا ۾ جنم ورتو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نيل آرم سٽرانگ ‪ 25‬آگسٽ ‪2012‬ع تي سنساٽي اوهيو آمريڪا ۾ وفات ڪري ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هي پهريون ماڻهو هو جنهن چنڊ تي قدم رکيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 15‬سالن جي عمر ۾ هن کي پائلٽيِء جو ليسن ملي ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آرم اسٽرانگ ‪ Purdue‬پرڊيو يونيورسٽي ۾ پڙهڻ ويو‪ .‬جتان هن ”ايرو اسپيس انجنيئرنگ“ ۾ بيچلر جي ڊگري حاصل ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بعد ۾ هن ماسٽرس جي ڊگري ڪيليفورنيا جي يونيورسٽي مان حاصل ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نيل نيوي ۾ شموليت ڪئي ۽ فائيٽر پائلٽ بنيو‪ .‬هن ڪوريا جي لڙائي ۾ حصو ورتو‪ .‬هن پنهنجي ڪم دوران گهٽ ۾ گهٽ ‪ 200‬مختلف قسمن جا جهاز اڏايا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آرم اسٽرانگ خالباز ٿيڻ الِء درخواست ڏني‪ ،‬سيپٽمبر ‪1962‬ع تي هن کي ناسا جي خالباز ڪور الِء چونڊيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 23‬ڊسمبر ‪1968‬ع تي نيل کي اپالو‪ 11-‬جي ڪمانڊ سنڀالڻ جي آڇ ڪئي وئي‪ ،‬چنڊ تي انسان جي پهچڻ جي اها پهرين ڪوشش هئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪16‬جوالِء ‪1969‬ع تي فلوريڊا جي ڪينيڊي اسپيس سينٽر تان خالئي جهاز اپالو – ‪ 11‬کي خال ۾ موڪليو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫خالئي جهاز ۾ ٽي ڄڻا سوار هئا‪ .‬نيل آرم اسٽرانگ‪ ،‬ايڊون ايلڊرن ۽ مائيڪل ڪولنس‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫چنڊ تي پهچندي آرم اسٽرانگ چيو ”هائوسٽن‪ ،‬هيِء ٽرينڪئيلٽي بيس آهي‪ ،‬ايگل چنڊ تي لهي چڪو آهي“‪ .‬اها تاريخ ‪21‬جوالِء ‪ 1969‬هئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ايڊون ايلڊرن پڻ چنڊ تي لهي هليو‪ .‬اهي چنڊ تي ‪ 21‬ڪالڪ تائين هيا‪ .‬هنن چنڊ جا پٿر گڏ ڪيا ۽ پاڻ سان گڏ کڻي آيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جڏهن چنڊ گاڏي ايگل چنڊ تي هئي ته ٽيون خالباز مائيڪل ڪولنس خالئي جهاز ۾ چنڊ جي چوڌاري ڦري رهيو هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ٽئي خالباز ‪ 24‬جوالِء ‪1969‬ع تي ڌرتي تي واپس پهتا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ثمينه خيال بيگ‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫ثمينه خيال بيگ ‪ 19‬سيپٽمبر ‪1990‬ع تي هنزه ‪ ،‬پاڪستان ۾ جنم ورتو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هيِء پهرين پاڪستاني عورت هئي جنهن ‪19‬مئي ‪2013‬ع تي ايوريسٽ چوٽي کي فتح ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 15‬سالن جي عمر ۾ هن پنهنجي ڀاُء مرزا عليِء کان جبلن تي چڙهڻ جي تربيت حاصل ڪرڻ شروع ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪2009‬ع ۾ هوِء پروفيشنل مائونٽ ڪاليمبر ٿي وئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪2010‬ع ۾ هن چاشڪن سر جي چوٽي (‪6000‬ميٽر) فتح ڪئي‪ .‬۽ پوِء انهيِء چوٽيِء تي ”ثمينه پيڪ“ نالو رکيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪2011‬ع ۾ هن ڪوهه بروبر (برابري وارو جبل) جي چوٽي سر ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پهرين اپريل ‪2013‬ع کان ثمينه بيگ ۽ سندن ساٿين ڏکڻ طرف کان ايوريسٽ جي چوٽي چڙهڻ شروع ڪيو‪ .‬هن مهم کي سر ڪرڻ ۾ کين ‪ 48‬ڏينهن لڳا‪ .‬۽ هنن پنهنجو‬ ‫‪‬‬
‫مقصد‪ ،‬ايڊمنڊ هالري ۽ شيرپا تينزنگ جي ايوريسٽ کي ڪاميابيِء سان فتح ڪرڻ جو ‪ 60th‬ورسيِء تي حاصل ڪيو‪.‬‬
‫‪2013‬ع ۾ ثمينه بيگ ۽ سندس ڀاُء مرزا عليِء فيصلو ڪيو ته اهي دنيا جي ستن کنڊن جي ستن بلند ترين چوٽين کي فتح ڪندا‪ .‬انهن اهو ڪارنامو به ڪري ڏيکاريو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڏکڻ آمريڪا ۾ واقع ”آرجينٽينا“ ملڪ جي ”ايڪنڪاگو جبل“ جي وڏي چوٽي (‪6961‬ميٽر) آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مائونٽ ونسن جي چوٽي جي بلندي ‪4892‬ميٽر آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مائونٽ ايوريسٽ ‪ ،‬نيپال ايشيا ۾ آهي‪ ،‬جنهن جي بلندي ‪ 8848.86‬ميٽر آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مائونٽ ڪليمانجارو تنزانيا آفريڪا ۾ آهي‪ ،‬جيڪو ‪5895‬ميٽر اتانهون آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪96‬‬

‫مائونٽ پنڪيڪ جايا انڊونيشيا ۾ آهي‪ ،‬جيڪو ‪ 4884‬ميٽرن جي اوچائي تي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مائونٽ مڪنلي االسڪا ‪ ،‬اتر آمريڪا ۾ آهي‪ ،‬جنهن جي اوچائي ‪ 6194‬ميٽر آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مائونٽ ايلبرس روس‪ ،‬يورپ جو اوچو جبل آهي‪ ،‬جنهن جي بلندي ‪ 5642‬ميٽر آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫چارلس ڊارون علم طبعيات جو ماھر ھو‪،‬سندس تعلق انگريز قوم سان ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھن پنج سالن تائين دنيا گھمي ۽ فطرت کي ڏٺو‪،‬جانچيو‪ ،‬ٻوٽن ۽ جانورن جو اڀياس ڪندي‪،‬حاصل ڪيل معلومات‪ ،‬ھڪ ڪتاب ”جنسن جي قسمن جي شروعات” ۾ ڏني‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫جيڪو ‪1859‬ع ۾ شايع ٿيو‪.‬‬
‫ڌرتي ‪ 4.5‬بلين سال پراڻي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انساني ارتقا جو سلسلو ‪ 6‬ملين سال اڳ (‪ 60‬لک سال اڳ) شروع ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سائنسي ثابتين مان خبر پوي ٿي تہ انسان باندر جي ارتقائي شڪل آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سائنسدانن جو چوڻ آھي انسانن ۽ باندرن جا وڏا ساڳيا ھئا‪،‬جيڪي ‪ 6‬کان ‪ 8‬ملين سال اڳ رھندا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ٻن پيرن تي ھلڻ واري نمايان ابتدائي انساني خاصيت چئن ملين (‪ 40‬لک) سالن کان ھلندي پئي اچي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫فن ۽ ثقافت کي شروع ٿئي فقط ھڪ لک سال ٿيا آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سائنسدانن جو چوڻ آھي تہ ابتدائي انساني ارتقا آفريڪا کنڊ ۾ ٿي‪ .‬لڳ ڀڳ ٻن ملين کان ‪ 1.8‬ملين سال اڳ‪ ،‬آفريڪا مان ھجرت ڪري ايشيا کنڊ ۾ آيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھڪ ملين کان ‪ 1.5‬ملين سال اڳ اُھي يورپ ۾ داخل ٿيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪60‬ھزار سال اڳ اُھي آسٽريليا آيا ۽ ‪ 30‬ھزار سال اڳ آمريڪا پھتا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ابتدائي دور جي انسانن سڀ کان پھرين پٿر جا اوزار ڪتب آندا‪،‬ان کي ”پٿر جو دور ‪” Stone age‬چئجي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انساني زندگيء ۾ وڏي تبديلي اٽڪل ‪ 10‬ھزار سال اڳ آئي جڏھن ھنن پوکي راھي ڪري فصل اُپائڻ ۽ جانور پالڻ شروع ڪيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫شڪار ڪندڙ ۽ شيون گڏ ڪري رکندڙ سماج اٽڪل ھڪ لک سال اڳ شروع ٿيو‪،‬ھن دور ۾ انسان خانہ بدوشي واري زندگيء گذاريندا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫چراگاھي سماج ‪ 12000‬ھزار سال اڳ شروع ٿيو‪،‬ھن سماج جو دارومدار مال پالڻ تي ھوندو‪،‬انسان خانہ بدوشي واري زندگيء گذاريندا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڏھہ کان ٻارنھن ھزار سال اڳ باغباني يا ھار ٽيڪلچر سماج ايشيا‪ ،‬الطيني آمريڪا ۽ وچ اوڀر جي ڪن ملڪن ۾ شروع ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھن سماج ۾ جھنگ ۽ ٻيلن کي صاف ڪري زمين جي ٿوري حصي تي ميوي وارا وڻ ۽ ڀاڄيون پوکيندا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪8‬کان ‪ 10‬ھزار سال اڳ زرعي سماج نيوليٽڪ يا زرعي انقالب سان شروع ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھن سماج جا ماڻھو پوکي راھي ڪندا ھئا‪،‬فصل پوکيندا ھئا‪،‬مال چاريندا ۽ پاليندا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1769‬ع ۾ صنعتي انقالب آيو‪،‬انکانپوء صنعتي سماج شروع ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫صنعتي سماج جو گھڻو دارومدار ٽيڪناالجي تي ھو‪،‬توانائي جي مختلف ذريعن کي استعمال ڪندا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ويھين صديء جي وچ (‪1950‬ع) کانپوء اڄوڪي صنعتي سماج جو آغاز ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اٽڪل ڏھہ سال اڳ اولھ ايشيا جا ماڻھو زمين ڪاھي فصل اُپائيندا ھئا ۽ مال پاليندا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انسان جي سماجي جوڙجڪ ۽ ترقي جي اھا سطح جنھن کي تمام گھڻو ترقي يافتہ سمجھيو وڃي ان کي تھذيب سڏجي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪3500‬ق م ڌاري وچ اوڀر ۾ پھرين تھذيب شروع ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اڪثر قديم تھذيبون دريائن جي ڪنارن تي شروع ٿين ٿيون ڇو جو درياء زراعت الء ججھو پاڻي مھيا ڪن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نيل نديء تي مصر جي تھذيب‪ ،‬دجلہ ۽ فرات جي ندين تي ميسوپوٽيما (عراق) جي تھذيب‪ ،‬پيلي درياَء تي چيني تھذيب ۽ سنڌو درياَء تي سنڌو جي تھذيب اڀري‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سنڌو ماٿري جي تھذيب پاڪستان جي سڄي عالئقي‪ ،‬اُترـ اولھ ھندستان جي ڪجھ عالئقن ۽ اُترـ اوڀر افغانستان جي ‪( 1.25‬ساڍا ٻارنھن لک) ھم چورس ڪلوميٽرن جي‬ ‫‪‬‬
‫گڏيل ايراضي تي پکڙيل ھئي‪.‬‬
‫اڄ ڏينھن تائين ھڪ ھزار کان مٿي ننڍن وڏن شھر ۽ ڳوٺن کي ڳولي لڌو وي و آھي‪،‬جن ۾ لوٿل‪،‬ڍوالويرا‪ ،‬ڪاليبانگن ۽ بانا والي چيا وڃن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھن تھذيب جا ٻہ اھم مرڪزي شھر موئن جو دڙو ۽ ھڙاپا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ماھرن طرفان اھو اندازو لڳايو ويو آھي تہ سنڌو ماٿري جي تھذيب جي آبادي ‪ 5‬ملين کان بہ وڌيڪ ھئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھن تھذيب جي شروعات ‪ 3300‬قبل مسيح ۾ ٿي ۽ ‪ 1300‬قبل مسيح ڌاري پڄاڻي کي پھتي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪2600‬قبل مسيح کان ‪ 1900‬قبل مسيح واري عرصي ۾ ھن تھذيب جو اؤج ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫موئن جي دڙي جي کوٽائي مان ”گُرو بادشاھ” جو ننڍڙو پٿر جو مجسمو مليو آھي جنھن کي ڪنگ پريسٽ چيو وڃي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سنڌو ماٿري ۾ عام طور تي استعمال ٿيندڙ سر جي ماپ‪ 7 ،‬سينٽي ميٽر اوچي‪ 14 ،‬سينٽي ميٽر ويڪري ۽ ‪ 28‬سينٽي ميٽر ڊگھي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫موئن جي دڙي جو ڪشادو غسل خانو ‪ Swimming pool‬جھڙو لڳي ٿو‪ 14،‬ميٽر ڊگھو ۽ ست ميٽر ويڪرو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سنڌو ماٿري جي تھذيب مان نہ مندرن نہ مسجدن ۽ نہ وري مقبرن‪،‬يا وڏن ديوتائن ۽ بادشاھن جون مورتيون ۽ مجسما مليا آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪97‬‬

‫سنگتراشي جا ڪيترائي نمونا‪ُ ،‬مھرون‪ ،‬ٺڪر جا ٿانو‪ ،‬سونا زيور‪ ،‬۽ ٽيرا ڪوٽا ‪ Terracotta‬يعني پڪل مٽي جون ٺھيل شيون‪،‬ڪانسي ۽ کوري ۾ پڪل پٿر ‪Steatite‬‬ ‫‪‬‬
‫جون شيون کوٽائي وارن ھنڌن تان مليون آھن‪.‬‬
‫اڄ ڏينھن تائين ڪنھن کي اھا خبر پئجي ناھي سگھي تہ سنڌو ماٿري جا رھاڪو ڪھڙي ٻولي ڳالھائيندا ھئا‪،‬جيڪي لکتون مليون آھن انھن کي ڪير بہ پڙھي ناھي‬ ‫‪‬‬
‫سگھيو‪.‬‬
‫لکت جو نمونو تصويري اھڃاڻن يا عالمتن وارو آھي‪،‬ھتان ملندڙ لکت جي ھڪ وڏي حصي تي ‪ 26‬عالمتي نمونا مليا آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫موئن جي دڙي جي کوٽائي دوران ‪ 39‬ھڏاوان پڃرا مليا آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قومي اسيمبلي جي ڪل ميمبرن جو تعداد ‪ 342‬آھي‪ ،‬جن مان ‪ 272‬ميمبر پنجن سالن جي مدي الِء اليڪشن ذريعي چونڊجي اچن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫۽ ٻيا ‪ 70‬ميمبر (جن مان ‪ 60‬عورتون ۽ ‪ 10‬مذھبي اقليتي) اھي ميمبر سياسي پارٽيون ايوان ۾ پنھنجي اڪثريت جي حساب سان چونڊين ٿيون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪30‬سالن کان گھٽ عمر وارو سينيٽ جو ميمبر نٿو بڻجي سگھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قومي اسيمبلي ۽ سينيٽ کي ھڪ سال ۾ گھٽ ۾ گھٽ ‪ 3‬دفعا اجالس گھرائڻو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫چيف جسٽس ۽ سپريم ڪورٽ جا جج ‪ 65‬سالن جي عمر تائين عھدن تي رھي سگھن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سپريم ڪورٽ جي چيف جسٽس جي مقرري ملڪ جو صدر وزيراعظم جي صالح ۽ سھڪار سان ڪندو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ميٽروپوليٽن ڪارپوريشن مڪاني حڪومت جو ھڪ قسم آھي جيڪو ڪراچي ۾ ڪم ڪندو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ميٽروپوليٽن شھرن ۾ ميئر ۽ ڊپٽي ميئر جي چونڊ ٿيندي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مڪاني حڪومت جو مدو چار سال آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪25‬سال جي عمر ۾ مڪاني‪،‬صوبائي توڙي وفاقي اليڪشن ۾ حصو وٺي سگھجي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ميڊيا جي ڪردار کي قانون مطابق ھالئڻ الء پاڪستان جي حڪومت ‪2002‬ع پاڪستان پريس‪ ،‬نيوز پيپرس‪ ،‬نيوز ايجنسيز ۽ بُڪس رجسٽريشن آرڊيننس‬ ‫‪‬‬
‫)‪(PNNABRO‬الڳو ڪيو‪.‬‬
‫‪2002‬ع ۾ ئي اليڪٽرانڪ ميڊيا تي پاڪستان اليڪٽرانڪ ميڊيا ريگيوليٽري اٿارٽي )‪ (PEMRA‬الڳو ڪيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اسٽيريوٽائپنگ ”دقيانوسي” کي چوندا آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آبادي ۽ ايراضي جي لحاظ کان ايشيا کنڊ دنيا جو وڏي ۾ وڏو کنڊ آھي‪ ،‬پکيڙ ۾ سڄي دنيا جي ٽئين حصي جي ڌرتي ايشيا کنڊ واالري ٿو ۽ دنيا جي تقريبن ‪60‬‬ ‫‪‬‬
‫سيڪڙو آبادي ھن کنڊ ۾ رھي ٿي‪.‬‬
‫پاڪستان ڏکڻ ايشيا ۾ واقع آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڏکڻ ايشيا ريجن ۾ ‪ُ 8‬ملڪ آھن‪ :‬پاڪستان‪ ،‬افغانستان (‪2006‬ع ۾ شامل ٿيو)‪ ،‬بنگالديش‪ ،‬ڀوٽان‪ ،‬ھندستان‪ ،‬ملديپ‪ ،‬نيپال ۽ سريلنڪا شامل آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھيُء اٺ ئي ُملڪ )‪ (SAARC‬سائوٿ ايشين ائسوسيئيشن فار ريجنل ڪو آپريشن جا ميمبر آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڏکڻ ايشيا جا سڀئي ُملڪ افغانستان‪ ،‬نيپال ۽ ڀوٽان کانسواء ‪1947‬ع کان اڳ برطانوي راڄ جي ماتحت ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫دنيا جي سڀ کان اوچي جابلو چوٽي مائونٽ ايوريسٽ ‪ Mount Everest‬نيپال ملڪ جي ھماليہ جبلن جي قطارن ۾ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ٻئي نمبر تي ڪي ـ ٽو جي جابلو چوٽي پاڪستان جي قراقرم جبلن جي قطارن ۾ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫راڪاپوشي جابلو چوٽي پاڪستان ۾ آھي ۽ انا پورا ھندستان ۾ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڏکڻ ايشيا ۾ ٽي ُمکيہ مٿانھان پٽ آھن‪ :‬دکن جو مٿانھون پٽ ھندستان ۾ آھي‪ ،‬پوٺوھار ۽ بلوچستان جا مٿانھان پٽ پاڪستان ۾ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫دکن جو مٿانھون پٽ ھندستان جي ڏکڻ ۾ آھي‪ ،‬جنھن جي ٽن پاسن کان جابلو قطارون آھن‪ ،‬ھيء مٿانھون پٽ پٿر جي الوا ۾ ٺھيل آھي جنھن جي ڪري اھا زمين زرخير‬ ‫‪‬‬
‫آھي‪ ،‬ھتي ڪپھ جي اعليٰ قسم اُپائي وڃي ٿي‪.‬‬
‫برھمپتراء ندي بنگالديش ۾ آھي ۽ گنگا ندي ھندستان ۾ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان جي آبادي جو ‪ 97‬سيڪڙو مسلمان آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھندستان آبادي جي لحاظ کان دنيا جو ٻيو نمبر وڏو ُملڪ آھي‪ ،‬ھندي ۽ انگريزي سرڪاري ٻوليون آھن‪ ،‬ٻيون بہ ڪيتريون ئي ٻوليون ڳالھايون وڃن ٿيون‪ :‬گجراتي‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫مراٺي‪ ،‬اوريا‪ ،‬تامل‪ ،‬تليگو وغيرہ‪.‬‬
‫‪83‬سيڪڙو ھندو آبادي آھي‪ 80 ،‬سيڪڙو ماڻھو ڳوٺن ۾ رھن ٿا‪ ،‬جن جو مکيہ ڌنڌو پوکي راھي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڀوٽان ۾ بادشاھت آھي ‪ ،‬گھڻا ماڻھو ڀوٽان جي مرڪزي وادي ۾ رھن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ماڻھن جا ٽي گروھ آھن‪ :‬ڀوٽيا (‪ )60٪‬جيڪي تبت کان آيا‪ ،‬نيپالي وطن ڇڏي ايندڙ (‪ )25٪‬۽ باقي ٻين قبيلن سان تعلق رکن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نيپال ۾ رھندڙ ماڻھن کي ٽي نسلي گروھن ۾ ورھائي سگھجي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نيوار )‪ (Newar‬نيپال جا قديمي رھاڪو‪ ،‬ٻيو گروھ ھندن جو آھي جيڪي ھندستان کان آيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ٽيون گروھ تمانگ‪ ،‬شير پاز‪ ،‬۽ گُرنگ لوڪن جو آھي‪ ،‬جن جو تعلق تبت ۽ منگوليا جي قبيلن سان آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نيپال جي گادي جو ھنڌ کٽمنڊو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪98‬‬

‫بنگالديش ‪ 16‬ڊسمبر ‪1971‬ع ۾ پاڪستان کان عليحدگي اختيار ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫مالديپ ڪيترن ئي خوبصورت ٻيٽن تي ٻڌل ملڪ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مالديپ جي ماڻھن کي ” مالديوين” چئجي ٿو‪ ،‬جيڪي پنھنجي نسل کي سريلنڪا جي سنھالين سان مالئن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫يويھي” ٻولي ڳالھائي وڃي ٿي‪.‬‬
‫مالديپ ۾ ” ڌ َ‬ ‫‪‬‬
‫ماضي ۾ ھتي ُٻڌ ڌرم جي اڪثريت ھئي‪ ،‬پر ھاڻي مسلمان گھڻائي ۾ آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ٪80‬ماڻھن جي ڪرت مڇي مارڻ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ماضي ۾ سريلنڪا کي سيلون چوندا ھئا‪ ،‬۽ عرب واپارين ھن کي ”سرانديپ” سڏيو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫افغانستان ۾ ڪيترن ئي نسلن جا ماڻھو رھن ٿا پشتون‪ ،‬تاجڪ‪ ،‬ھزارا‪ ،‬اُزبيڪ ۽ ترڪمان وغيرہ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫افغانستان جابلو ملڪ آھي‪ ،‬جيڪو چئني پاسي خشڪي رستي بند آھي‪ ،‬ھن کي ايشيا جو ٻہ واٽو بہ چوندا آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اينو ڊومني )‪ (A.D‬کي ھاڻي ‪ CE‬لکن ٿا معني ڪامن ايرا (عام سن يا دؤر)‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫۽ )‪ (B.C‬کي ھاڻي ‪ BCE‬لکن ٿا يعني بفور ڪامن ايرا (عام ان يا دؤر کان اڳ)‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪4‬چار سال کي چؤ سالي يا ‪ Olympaid‬چئبو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪20‬سال کي ويھہ سالي يا ‪ Score‬چئبو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫چندر گُپت موريا‪ ،‬موريا شھنشاھت پھرئين حڪمران طور ظاھر ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫شھنشاھت ھو ڏاکڻو ڀاڱو گنگا نديَء جي ڪناري تي واقع ھو‪ ،‬جنھن تي نند گھراڻي جي حڪومت ُھئي‪.‬چندر گُپت نند بادشاھ کي قتل ڪيو‪ ،‬اھڙي ريت ھن موريا‬ ‫‪‬‬
‫شھنشاھت کي وسيع ڪيو‪.‬‬
‫گُپت جو تعلق مورن جي َر َک يا سنڀال ڪندڙن سان ھو‪ ،‬جنھن جي نسبت سان ُموريا سڏيو وڃي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫چندر گُپت کان پوِء سندس بندوسار (‪ 298‬کان ‪ 272‬قبل مسيح تائين ) تخت تي ويٺو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫چندر گُپت جو پوٽو ۽ بندوسار جو پٽ اشوڪ اعظم ھندستان ۽ ڪنھن بہ شڪ کانسواِء پوري دنيا جي غير معمولي حڪمرانن منجھان ھڪ ثابت ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اُڀرندي ھندستان ۾ ڪلنگ عالئقي خالف رتوڇاڻ واري ويڙھ کانپوِء اشوڪ اعظم ويڙھ تان ھٿ کڻي ويو ۽ ُٻڌمت اختيار ڪيائين‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫چندر گُپت ھندستان ۾ انتظام ڪاريِء جو پيڙھ رکندڙ ھو‪ ،‬چندر گپت ڪوٽليہ چاڻڪيہ تي گھڻو ڀروسو ڪندو ھو جنھن شھنشاھت کي ھالئڻ جي اصولن تي ”ارٿ‬ ‫‪‬‬
‫شاستر ” لکيو ھو‪.‬‬
‫اشوڪ اعظم سڀني مذھبن جي چڱي تعليمات ذھن ۾ رکي ”ڌم” نالي اخالقي ضابطن جو مجموعو ڏنو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اشوڪ اعظم ‪ 269‬ق‪.‬م ۾ شھنشاھ بڻيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫موريا سماج ستن طبقن تي ٻڌل ھو‪ ،‬جن ۾ فلسفي‪ ،‬آبادگار‪ ،‬سپاھي‪ ،‬ڌنار‪ ،‬ڪاريگر‪ ،‬منصف‪ ،‬۽ انتظامڪار شامل ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫چتر ورڻ يعني چئن گروھن جو نظام ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ٽئڪسيال‪ُ ،‬اجين‪ ،‬۽ ورڻسي يا ڪاشيء مشھور تعليمي مرڪز ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اشوڪ اعظم جي الڏاڻو‪ ،‬موريا شھنشاھت جي زوال جي شروعات ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫موريا شھنشاھيت جي ڊھڻ مان آنڌرا شھنشاھت اُسري‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫موريا رياست جي زوال کانپوِء لڳ ڀڳ پنجن صدين تائين ھندستاني ماڻھو ننڍين ننڍين شھري رياستن جي حڪمراني ھيٺ رھيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫تنھن کانپوِء ھڪ نئون اڳواڻ چندر گُپت (ٻيو)‪ ،‬نروار ٿيو جنھن ھندستان کي ٻيھر متحد ڪرڻ شروع ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫چندر گُپت ٻي پنھنجي راڄڌاني پراڻي شھنشاھت ُمڳڌ ۾ قائم ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫چندر گُپت ٻي جي الڏاڻي کانپوء گپت شھنشاھت زوال جي ور چڙھي وکري وئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڇھين صدي ق‪.‬م ۾ انشان قبيالئي بادشاھت جا ايراني ماڻھو ماد شھر ۽ بادشاھت جي بادشاھ آستياگ جي حڪمراني ھيٺ رھيا ھئا‪ ،‬انشان ۽ ٻيا ايراني قبيال ماد‬ ‫‪‬‬
‫شاھي کي خراج ڏيڻ الِء مجبور ڪيا ويا ھئا‪.‬‬
‫پوري دنيا ‪ 550‬ق‪.‬م تائين ايرانين ڏانھن گھٽ ڌيان ڏنو ھو‪ ،‬انھي ورھيہ ايراني بادشاھ سائرس ڪيترين ئي پاڙيسري بادشاھتن کي فتح ڪرڻ شروع ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سائرس ھڪ غير معمولي فوجي ماڻھو ھو‪ ،‬جنھن ‪ 550‬ق‪.‬م کان ‪ 535‬ق‪.‬م تائين پنھنجي فوج جي اڳواڻي ڪندي فتحن مٿي فتحون ماڻيون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انھي وقت ۾ سائرس سنڌو ندي جي اوڀر کان اناطوليا جي اولھ تائين ٻہ ھزار ميلن تي ٻڌل شھنشاھت تي قبضو ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 538‬ق‪.‬م ۾ سائرس يھودين کي يروشلم اچڻ جي اجازت ڏني جن کي بابلين تڙي پنھنجي وطن مان ڪڍيو ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سائرس مقامي ريتن‪ ،‬رسمن ۽ مذھبن کي مان ڏيڻ ۾ ويساھ رکندو ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫دارا سائرس جو جانشين ھو‪ ،‬جنھن کي ورثي ۾ ھڪ وسيع شھنشاھت ملي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫دارا جيڪو حڪمران ملوڪيت جو امير زادو ھو تنھن پنھنجي پيشوراڻي زندگيء جي شروعات بادشاھ جي محافظ جٿي جي ُرڪن طور ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪99‬‬

‫ڏھ ھزار ايراني سپاھين جي اشرفيائي جٿي دارا کي لڳ ڀڳ ‪ 522‬ق‪.‬م ڌاري بادشاھي تي قبضي ڪرڻ ۾ مدد ڪئي‪ ،‬دارا پنھنجي اقتدار جا پھريان ٽي سال بغاوتن کي‬ ‫‪‬‬
‫ختم ڪرڻ ۾ لڳايا‪.‬‬
‫ان کانپوء دارا فتحن تي ڌيان ڏنو‪ ،‬عظيم شھنشاھت ‪ 25‬سؤ ميلن تي پکڙجي وئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫دارا پنھنجي شھنشاھت کي ھالئڻ الِء ‪ 22‬ھين صوبن ۾ ورھايو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫دارا ھر صوبي ۾ ھڪ گورنر مقرر ڪيو جنھن کي ساتراپ چيو ويندو ھو‪ ،‬جيڪو مقامي حڪومت ھالئيندو ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھر صوبي ۾ ھڪ محصولدار ۽ فوجي اڳواڻ پڻ مقرر ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انھن عملدارن جي وفاداري کي يقيني بنائڻ الِء معائني ڪار موڪليندو ھو‪ ،‬جن کي بادشاھ جا ”گوش و چشم” ”يعني ڪن ۽ اکيون” چيو ويندو ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫دارا ھزارين ميل ڊگھي رستي ايراني شھر سوسا کان وٺي اناطوليا جي شھر سرديس تائين جوڙايو‪ ،‬جنھن جو فاصلو ‪ 1677‬ميلن جو ھو ۽ ان ۾ ‪ 111‬چوڪيون يا ٽپال‬ ‫‪‬‬
‫چوڪيون ھيون‪.‬‬
‫رستي سان لڳو لڳ ھر پندرنھن ميلن تي اسٽيشن موجود ھئي‪ ،‬مکيہ رستي مان ٻيا رستا ڏورانھن عالئقن ڏانھن نڪتا پئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ايراني شھنشاھت وانگر ڏکڻ امريڪا جي انڪا شھنشاھت بہ ھزارين ميل ڊگ ھو رستن جو سرشتو جوڙيو ‪،‬انھن سرشتي جي ڪري انڪا شھنشاھت ھڪ ڪروڙ سٺ لک‬ ‫‪‬‬
‫ماڻھن تائين حڪمراني وڌائڻ جي سھولت پيدا ڪئي‪.‬‬
‫زرتشتي مذھب واحد خدا ”اھر مزد” ۾ عقيدو رکندڙ ھئا‪،‬زرتشتي مذھب جي پوئلڳن کي پارسي سڏيو وڃي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪600‬ع ۾ ايران جي مسلمان فتح کانپوء زرتشت مذھب زوال جو شڪار ٿي ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫خشايارشا (‪ 464‬ق‪.‬م کان ‪ 486‬ق‪.‬م تائين) جي موت کانپوء ايراني شھنشاھت سگھاري ھٿ کان محروم رھجي وئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫لڳ ڀڳ ‪ 400‬ق‪.‬م ۾ ھڪ نوجوان شھزادي سائرس پنھنجي ڀاُء ارد شير خالف بغاوت ڪئي‪ ،‬جڏھن سائرس جنگ ۾ مارجي ويو تہ سندس ڏھ ھزار زر خريد يونانين جي‬ ‫‪‬‬
‫فوج بچي ھئي‪ ،‬انھي کي ”ڏھ ھزارن جي مارچ” طور ڄاتو وڃي ٿو‪.‬‬
‫سائرس ٻي جنھن کي سائرس اعظم چيو ويندو آھي‪ ،‬ايراني شھنشاھت جي شروعات ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سندس پٽ ڪمبوجا ۽ سندس جاِء وٺندڙ دارا اعظم شھنشاھت جي سرحدن کي مصر‪ ،‬ھندستان ۽ ترڪي تائين وڌايو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پر دارا جي ‪ 480‬ق‪.‬م ۾ الڏڻي کانپوء شھنشاھت وکرڻ لڳي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫دارا جي وفات کانپوء سندس پٽ جانشين خشارياشا بادشاھت سنڀالي پر بغاوتن جي ڪري بادشاھت زوال جو شڪار بڻجي وئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫وچون دؤر يورپي تاريخ ۾ ھڪ عرصي ‪400‬ع کان ‪ 1500‬ع تائين جو حوالو آھي‪ ،‬اھو عرصو رومي شھنشاھت جي زوال کان شروع ٿي يورپي بيداري تي ختم ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫تاريخدان وچيہ دؤر کي ٽن ننڍن ڀاڱن ۾ ورھائين ٿا‪ :‬ابتدائي وچون دؤر‪ ،‬عروج وارو وچون دؤر‪ ،‬۽ پڇاڙڪو وچون دؤر‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫وچئين دور جي ڳچ عرصي دوران يورپ ۾ ماڻھو اُلھندي رومي سمنڊ خاص طور عيسائي مذھب الِء يروشلم کي واپس وٺڻ واسطي اسالمي شھنشاھت سان وڙھندا رھيا‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫انھن جنگين کي صليبي جنگيون سڏيو وڃي ٿو‪.‬‬
‫‪ 1300‬ع جي ابتدا مھل يورپ جنگ توڻي بيماريَء کي ڀوڳيو‪ ،‬انھن جنگين ۾ ڪاري موت (طاعون) بيماري جي ڪري وڌيڪ شدت آئي‪ ،‬جيڪا چين جي سلڪ رستي‬ ‫‪‬‬
‫کان پکڙجندي يورپ پھتي‪.‬‬
‫انھي بيماري ۾ ڪروڙين ماڻھو مري ويا‪ ،‬اُھا بيماري ئي منگول شھنشاھت جي خاتمي جو ڪارڻ بڻي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1400‬ع تائين ان بيماري کانپوء يورپ گھڻو تبديل ٿيل ڏسڻ ۾ آيو‪ ،‬جنگيون ختم ٿي چڪيون ھيون ۽ وچون دور پڄاڻي تي پھچي چڪو ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت امير معاويه اسالمي دنيا جو خليفو ٿيو ‪661‬ع کان ‪750‬ع تائين اسالم معاويه جي پونيئرن پکيڙيو جيڪي ُاموي سڏجن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نبي ڪريم ﷺ جو دور ‪612‬ع کان ‪632‬ع تائين‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫خلفاِء راشدين ‪635‬ع کان ‪666‬ع تائين‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اُميه خالفت ‪661‬ع کان ‪750‬ع تائين‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اُموين جو غير عرب مسلمانن ڏانھن غلط رويو ھو‪ ،‬انھن کي ٻئي درجي جو شھري سمجھيو ويندو ھو اُن ڪري اُموين جي سخت مخالفت ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪747‬ع ۾ مذھبي گروھ ۽ غير عرب مسلمان پاڻ ۾ گڏجي ويا ۽ ھنن ابو العباس جي اڳواڻي ۾ ھڪ فوج تيار ڪري ورتي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اُموين کي شڪست ڏيڻ کانپوء عباس پاڻ خليفو مقرر ٿيو‪ُ ،‬ھن ۽ سندس پونيئرن ‪1258‬ع تائين حڪومت ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اُھو دور عباسي خالفت طور سڃاتو وڃي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫خالفت عباسيہ ۾ بغداد جو بنياد رکيو ويو جيڪو اُسري خطي جو امير ترين شھر بڻجي پيو‪900 ،‬ع ڌاري بغداد ۾ ڏھ لک ماڻھو رھڻ لڳا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضور ﷺ ‪632‬ع ۾ وفات ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪732‬ع تائين اسالمي شھنساھت جون حدون ھندستان جي سرحدن کان ايران ۽ پوء وچ اوڀر کان ٿينديون افريڪا جي اُتر ساحل ۽ اسپين تائين پکڙجي ويون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫يارھين صدي عيسوي ۾ سلجوق ترڪن وڌيڪ اڳڀرائي ڪئي‪ُ ،‬ھنن بازنطيني فوج کي مانزڪرت جي ويڙھ ‪1071‬ع ۾ شڪست ڏني ۽ ھوريان ھوريان ننڍي ايشيا‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫ھاڻوڪي ترڪي کي فتح ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫چوڏھين صدي عيسوي ۾ ترڪن جي سردار عثمان (‪1326‬ع) ترڪ سلطنت عثمانيہ جو بنياد وڌو‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪100‬‬

‫‪1350‬ع ۾ ترڪن يورپ تي ڪاھ ڪئي‪ ،‬۽ ڪوسوو جي ويڙھ ‪1389‬ع ۾ کٽي ھوريان ھويان بلقان کي ھنگري جي سرحدن تائين فتح ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1453‬ع ۾ ُھنن بازنطيني شھنشاھت جي راڄڌاني قسطنطنيہ تي قبضو ڄمايو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عثماني فوجون ٻن حصن ۾ ورھايل ھيون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫غازي‪ :‬ماھر گھوڙيسوار گھٽ انداز ۾ ھٿياربند بي ڊپا ۽ بھادر‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جانثار‪ :‬فتح ڪيل ملڪن جا غالم‪ ،‬وفادار‪ ،‬منظم ۽ چڱي نموني سکيا ورتل‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سلطنت عثمانيہ وارن اڪثر ڪري اھڙين رياستن تي حمال ڪيا جيڪي ”ڪاري موت” جي وبا ‪1347‬ع ـ‪1348‬ع جي ڪري ڪمزور ٿي چڪيون ھيون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سلطان عثمانيه پھرين ُمھاڀاري ويڙھ تائين قائم رھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سلطان‪ :‬حڪومتي سربراھ‪ ،‬جنھن وٽ درٻار ۽ وزيرن جي ڪائونسل ھئي اُن کي ”ديوان” چيو ويندو ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سلطنت عثمانيه ۾ غير مسلم برادرين کي ”ملتي” چيو ويندو ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫المعمون مسلمان سائنسدان يوناني‪ ،‬ايراني‪ ،‬رومي‪ ،‬ھندستاني ۽ چيني ليکڪن جي ڪتابن کي عربي ٻولي ۾ ترجمو ڪري استفادو ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫الخوازمي ٻڙي انگ دريافت ڪري ‪ 1،2،3‬استعمال ڪرڻ شروع ڪيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ابر اھيم الفضلي جھاز راني جي سھولت الء ھڪ اوزار اصطرالب ايجاد ڪيو جنھن وسيلي سج توڻي ستارن جي اوچائي جاچي سگھبي ھئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫لوئيس نائيس پئرس ۾ پھرين اسپتال ان وقت قائم ڪئي‪ ،‬جڏھن ھو ‪1260‬ع ۾ صليبي جنگين کان واپس وريو ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان جي ‪1973‬ع جي آئين ۾ ‪ 280‬فقرا ۽ شقن (اندراجي جدولون يا شيڊيولَ) پڻ شامل آھن جيڪي ٻارنھن حصن ۾ ورھايل آھن‪ ،‬ھن وقت تائين اُن ۾ ‪ 23‬ترميمون‬ ‫‪‬‬
‫ٿي چڪيون آھن‪.‬‬
‫آئين ۾ اُردو ٻولي کي قومي ٻولي جو درجو ڏنو ويو آھي پر دفتري ٻولي انگريزي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انھن کي انساني حقن جو عالمي پڌرنامو سڏيو ويندو آھي‪ ،‬جيڪو گڏيل قومن جي اداري ‪ 10‬ڊسمبر ‪1948‬ع ۾ اختيار ڪيو ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1989‬ع ۾ عالمي اڳواڻن ٻارن سان خاص ورتاُء الِء ‪ CRC‬معاھدو ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1973‬ع ڪي آئين جو فقرو نمبر ‪ A25‬ھڪ بنيادي حق طور پنجن کان ‪ 16‬ورھين تائين جي سڀني ٻارن کي مفت تعليم ڏيڻ جو بندوبست فراھم ڪري ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سنڌ اھو پاڪستان جو واحد صوبو آھي جنھن ‪2013‬ع ۾ پنجن کان سورھن ورھين کي مفت ۽ الزمي تعليم ڏيڻ جو قانون جوڙيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫روس دنيا جو ايراضي جي لحاظ کان سڀ کان وڏو ملڪ ۽ چين ايشيا کندڙ توڙي دنيا جو آبادي جي لحاظ کان وڏي ۾ وڏو ُملڪ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ايشيا کنڊ جي ‪ 17212000‬چورس ڪلوميٽر پکيڙ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫کنڊ جون سرحدون يورپ ۽ اولھ ۾ يورال پھاڙي سلسلي سان لڳن ٿيون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫الطائي جبل اوڀر وچ ايشيا ۾ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫گھاٽ جبل ڀارت جو اُڀرندو ۽ اُلھندي ساحل تي آھي‪.‬‬
‫َ‬ ‫‪‬‬
‫ڪنلن جبل اُلھندو چين ۽ گوبي صحرا ۾ آھي‪.‬‬
‫ُ‬ ‫‪‬‬
‫تيان شان جبل وچ ايشيا ۾ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫يورال جبل روس کان قازقستان جون اُتر ۾ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫زاگراس ايران جي اُلھندي ۽ ڏکڻ اُلھندي مٿانھين پٽ کان ھرمز جي ڇاڙھ تائين آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫تبتي مٿانھون سڌو پٽ منگوليا جي ڏکڻ ۽ اُلھندي چين ۾ آھي‪،‬جنھن کي دنيا جي ڇت جي مٿاڇري طور ڄاتو وڃي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫دکني مٿانھون پٽ ڀارت جو ڏاکڻو حصو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ايشيا جي ساحلي پٽي لڳ ڀڳ ‪ 62800‬ڪلوميٽر ڊگھي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫گوبي صحرا منگوليا جي ڏکڻ ۽ چين جي ُاتر ۾ موجود آھي‪ ،‬جيئن تہ اھو عالئقو ھندي ساگر کان گھڻو پرانھون آھي‪ ،‬انڪري اھو ان کان مينھن حاصل نٿو ڪري‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عربي صحرا اولھ ايشيا (وچ اوڀر) ۾ واقع آھي‪ ،‬مشڪل سان حيوانات ۽ نباتات ملن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عربي صحرا وجود ۾ ان ڪري آيو‪ ،‬ڇاڪاڻ تہ سرطان جي لڪير اُتان گذري ٿي جڏھن سج جي روشني زمين تي پوي ٿي بنھ گھڻي گرمي پيدا ٿي پوي ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ٿر جي ريگستان کي عظيم ھندستاني صحرا طور سڃاتو وڃي ٿو‪ ،‬جيڪو ٻن ُملڪن ڀارت ۽ پاڪستان ۾ واقع آھي‪ ،‬ان جو ٻہ ڀاڱي ٽي حصو ڀارت ۾ آھي‪،‬جيڪو‬ ‫‪‬‬
‫راجستان کان پنجاب تائين پکڙيل آھي‪.‬‬
‫ڪيراڪم جي معني آھي ڪاري واري آھي‪،.‬اھو صحرا وچ ايشيا جي مرڪزي حصي ترڪمانستان ۾ ڪيسپئن سمنڊ جي اوڀر ۾ واقع آھي‪.‬اھو ھڪ ٽاڪرو ميدان آھي‬ ‫‪‬‬
‫جيڪو معدنيات سان ماال مال آھي‪.‬اُمو درياء جو اوائلي وھڪرو ُسڪي وڃڻ ڪري ھيُء صحراء پيدا ٿيو‪.‬ويجھين ندين مرغاب ۽ تيدزين جا تَرا يا تلڇٽ بہ اتي ئي‬
‫پوريل آھن‪.‬‬
‫ايشيا جي اولھ واري پاسي مسلمان ُملڪ جھڙوڪ گڏيل عرب امارات‪ ،‬قطر‪ ،‬عراق‪ ،‬ايران ۽ دبئي واقع آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عربي صحرا ايشيا کنڊ جو وڏي ۾ وڏو صحرا آھي جيڪو ‪ 9‬لک چورس ميل (‪ 23‬لک چورس ڪلوميٽرن ) تي پکڙيل آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫دنيا جو سڀ کان وڏو بارشي ٻيلو اميزون آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪101‬‬

‫سماترا (انڊونيشيا) دنيا جو ڇھون نمبر وڏو ٻيٽ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫بورنيو (مالئيشيا) دنيا جو ٽيون نمبر وڏو ٻيٽ آھي جيڪو ٽيڪاس رياست کان ٿوري وڌيڪ عالئقي کي گھيري ھيٺ آڻي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫زميني مٿاڇري جو لڳ ڀڳ ‪ 75٪‬پاڻي جي گھيري ۾ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جنھن ۾ ‪ 97٪‬پاڻي سمنڊن ۾ آھي ‪ 2٪‬پاڻي اُتر ۽ ڏکڻ قطبن م ڄميل آھي بـاقي ‪ 1٪‬تازو پاڻي آھي جنھن جو پورو مقدار استعمال ۾ نٿو آڻي سگھجي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫کاڌ (‪ ) Erosion‬پاڻي‪ ،‬ھوا ۽ برف جو عمل آھي جيڪو مٽي ٽڪر يا ڳريل مادي جي تري کي ھڪ ھنڌ کان ٻئي ھنڌ تائين کائيندو يا ڳاريندو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪2010‬ع جي ٻوڏن ۾ پاڪستان ۽ چين ۾ لڳ ڀڳ ھڪ ڪروڙ ‪ 80‬لک ماڻھو متاثر ٿيا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان جي درياھن جو سراسري ساليانو وھڪرو لڳ ڀڳ ‪ 142‬ملين ايڪڙ فُٽ آھي‪ ،‬ان مقدار جو لڳ ڀڳ ‪ 104‬ملين ايڪڙ فُٽ آبپاشي مقصدن الِء رکيو ويندو آھي ۽‬ ‫‪‬‬
‫‪ 35‬ملين ايڪڙ فٽ عربي سمنڊ ۾ وھايو ويندو آھي‪.‬‬
‫پاڻي جو ٻيو وسيلو مينھن جو پاڻي آھي‪.‬سنڌو جي طاس وارا زرعي عالئقا سراسري طرح ‪ 40‬ملين ايڪڙ فٽ پاڻي ساليانو انھي وسيلي مان حاصل ڪن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ٽيون وسيلو جر جو پاڻي آھي جيڪي ملڪ جي گھرج جو لڳ ڀڳ ‪ 40٪‬پاڻي فراھم ڪن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سنڌو درياھ جو آبپاشي نظام دنيا جو سڀ کان وڏو آبپاشي نظام آھي‪ ،‬پاڪستان جي زرعي زمين جو لڳ ڀڳ ٽي ڀاڱي چار حصو انھي ڪئنال سرشتي ھيٺ اچي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انھي سرشتي ۾ ‪ 3‬وڏا ڊئم ۽ ‪ 85‬ننڍا ڊئم آھن‪ ،‬اُنھن ڊئمن کي ‪ 19‬بئراج ضابطي ۾ رکن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھن سرشتي ۾ ‪ 57‬ڪئنال شامل آھن‪ ،‬انھن مان ‪ 12‬لنڪ ڪئنال ۽ ‪ 45‬ٻيا ڪئنال آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫لنڪ ڪئنال پاڻي جي وھڪري کي وڌائڻ الِء ھڪ درياھ کان ٻئي درياھ تائين پاڻي فراھم ڪندا آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ننڍن زير زمين ڪئنالن کي ڪاريز چيو ويندو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان جي زرعي زمين جا لڳ ڀڳ ‪ 35‬لک ھيڪٽر سم ڪلر متاثر ڪيا آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 2008‬م افغانستان مان ‪ 28‬لک ماڻھو دنيا جي ‪ 69‬لک ملڪن ۾ پناھ الِء پھتا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪2008‬ع م پاڪستان لڳ ڀڳ ‪ 18‬لک پناھگيرن جي ميزباني ڪئي جيڪي لڳ ڀڳ سمورا افغانستان کان آيل ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫دنيا ۾ ھڪ ڪروڙ ‪ 95‬لک پناھگير آھن‪ ،‬داخلي طرح بي گھر ٿيل ماڻھن سميت پنج ڪروڙ ‪ 95‬لک پناھگير آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1947‬ع ۾ پاڪستان کان انڊيا ۽ انڊيا کان پاڪستان ڏانھن وڏي انگ ۾ مھاجرن کي لڏپالڻ ڪندي ڏٺو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫لڳ ڀڳ ھڪ ڪروڙ ماڻھن لڏپالڻ ڪئي اھا ننڍي کنڊ جي وڏي ۾ وڏي لڏپالڻن مان ھڪ ھئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫”سيٽرس پيريبس” (‪ )Ceteris Paribus‬اصطالح آھي‪ ،‬جنھن جي معني آھي ”ٻين سڀني شين جو ساڳي حالت ۾ رھڻ”‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫شمسي نظا۾ رڳو ھڪ تارو )‪ (Star‬آھي جنھن کي اسين سج چئون ٿا‪ ،‬جنھن کي پنھنجي روشني آھي‪.‬ھيُء ڪھڪشان ‪ Galaxy‬جي ڪٽنب مان آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪھڪشائون ڌنڌلن تارن‪ ،‬اربين ڪروڙين روشن تارن ۽ ٻين سڀني آسماني جسمن جو‪،‬جيڪي انھن تارن جي چوڌاري ڦرندا رھن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫زھرہ )‪ (Venus‬جي وايومنڊل ۾ ڪاربان ڊاِء آڪسائيڊ گئس آھي‪ ،‬جيڪا ڌرتي تي موجود ساڳي گئس کان ‪ 90‬ڀيرا وڌيڪ ڳوڙھي ۽ گھاٽي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ُمشتري ‪ Jupiter‬جي گھٽ ۾ گھٽ چئن چنڊن کي پنھنجو وايو منڊل آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عطارد ‪ Mercury‬جو قطر ‪ 4،880‬ڪلوميٽر آھي‪ ،‬سج کان ‪ 57،900،000‬ڪلوميٽر مفاصلي تي آھي ۽ ‪ 88‬ڏينھن ۾ سج جي چوڌاري گردش پورو ڪري ٿو‪ ،‬ھيُء گرھ‬ ‫‪‬‬
‫سڀني کان ننڍي ۾ ننڍو ۽ سج کي ويجھي ۾ ويجھو آھي‪.‬‬
‫زھرہ ‪ Venus‬جو قطر ‪ 12،104‬ڪلوميٽر آھي‪ ،‬سج کان ‪ 108،200،000‬ملين مفاصلي تي آھي آھي ۽ ‪ 225‬ڏينھن ۾ سج جي چوڌاري پنھنجو گردش پورو ڪري ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھيُء گرھ ڌرتي کي ويجھي ۾ ويجھو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڌرتي ‪ Earth‬جو قطر ‪ 12،740‬ڪلوميٽر آھي ۽ سج کان ‪ 149،600،000‬ڪلوميٽر پري آھي ۽ ‪ 365.25‬۾ سج جي چوڌاري گردش پورو ڪري ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مريخ ‪ Mars‬جو قطر ‪ 6،787‬ڪلوميٽر آھي ۽ سج کان ‪ 227،000،000‬ڪلوميٽر مفاصلي تي آھي ۽ ‪ 687‬ڏينھن ۾ سج جي چوڌاري گردش پورو ڪري ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ُمشتري ‪Jupiter‬جو قطر ‪ 137،600‬ڪلوميٽر آھي ۽ سج کان ‪ 748،300،000‬پري آھي ۽ سج جي چوڌاري پنھنجو گردش ‪ 11.75‬سال ۾ پورو ڪري ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫زُحل ‪ Saturn‬جو قطر ‪ 12،000‬ڪلوميٽر آھي ۽ سج کان ‪ 1،425،800،000‬ڪوميٽر مفاصلي تي آھي ۽ سج جي چوڌاري ‪ 29.50‬سال ۾ پنھنجو گردش پورو ڪري‬ ‫‪‬‬
‫ٿو‪.‬‬
‫يورينس جو قطر ‪ 51،820‬ڪلوميٽر آھي ۽ سج کان ‪ 2،869،400،000‬ڪلوميٽر مفاصلي تي آھي ۽ سج جي چوڌاري گردش ‪ 84‬سال ۾ پورو ڪري ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نيپچون ‪ Neptune‬جو قطر ‪ 49،500‬ڪلوميٽر آھي ۽ سج کان ‪ 4،491،600،000‬ڪلوميٽر پري آھي ۽ ‪ 164.75‬سال ۾ سج جي چوڌاري گردش پورو ڪري ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پلوٽو جو قطر ‪ 6،000‬ڪلوميٽر آھي ۽ سج کان ‪ 5،907،700،000‬ڪلوميٽر پري آھي ۽ ‪ 247.75‬سال ۾ سج جي چوڌاري گردش پورو ڪري ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫يورينس کي اھا نمايان خصوصيت حاصل آھي تہ اھو ‪ 98‬ڊگرين تي پنھنجي محوري دائري ۾ ڦري ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پلوٽو سج کان ايڏو تہ پري آھي جو ان کي ڇھندي ئي ‪ Methane‬گئس ڄمي وڃي ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سج ڌرتي کان ‪ 149.6‬ملين ڪلوميٽر پري آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آمريڪا ‪ 16‬جوالِء ‪1969‬ع تي پنھنجو خالئي جھاز اپالوـ‪ 11‬خال ۾ روانو ڪيو‪ ،‬نيل آرم اسٽران گ‪ ،‬مائيڪل ڪولنز ۽ ايڊون ايڊرن تاريخ ۾ پھريون ڀيرو چنڊ تي لھڻ الء‬ ‫‪‬‬
‫خالئي سفر شروع ڪيو‪.‬‬
 ‫‪102‬‬

‫چنڊ گاڏي پھريون ڀيرو ‪ 20‬جوالِء ‪1969‬ع تي چنڊ جي مٿاڇري کي ڇھيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آرم اسٽرانگ ۽ ايڊون ايڊرن نہ رڳو چنڊ جي سطح تي لٿا پر ھنن ٻنھي ڄڻن چنڊ تي گڏيل قومن جو جھنڊو لھرايو ۽ سائنسي سامان بہ الٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھو لڳ ڀڳ ‪ 21‬ڪالڪ ‪ 37‬منٽ تائين اُتي رھيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انھن جو ٽيون ساٿي مائيڪل ڪولنز اھو سمورو وقت خالئي جھاز اپالوـ‪ 11‬۾ ويھي چنڊ جي چوڌاري چڪر ھڻندو رھيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫چنڊ جو قطر ‪ 3475‬ڪلوميٽر آھي‪ ،‬چنڊ ڌرتي جي چوڌاري لڳ ڀڳ ‪ 384،400‬ڪلوميٽرن جي مفاصلي تي ‪ 3700‬ڪلوميٽر في ڪالڪ رفتار سان ڦرندو رھي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫چنڊ پنھنجي بيضوي مدار ۾ ڌرتي جي چوڌاري ھڪ ڦيرو ‪ 27‬ڏينھن ‪ 7‬ڪالڪ ۽ ‪ 43‬منٽ ۾ پورو ڪري ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫فرات ۽ دجلہ ڏکڻ اولھ ايشيا جا ٻہ وڏا درياھ آھن‪ ،‬جيڪي ترڪي مان وھندا ڏکڻ اوڀر کان شام ۾ داخل ٿي‪ ،‬پوء عراق ھليا وڃن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ايراني نار ۾ ڇوڙ ڪرڻ کان اڳ ۾ ٻئي نديون پاڻ ۾ ملي ھڪ ٿي وڃن ٿيون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بيڪال ڍنڍ سائيبريا ۾ آھي‪ ،‬ھيء ڍنڍ دنيا جي اونھي ۾ اونھي ڍنڍ ۽ ايشيا ۾ مٺي پاڻي جي وڏي ۾ وڏي ڍنڍ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جپان جي مقامي ڌرم جو نالو ”شنتو” آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪل پکيڙ ‪ 10،355،000‬ھم چورس ڪلوميٽر آھي‪.‬‬
‫دنيا جي کنڊن ۾ ننڍو کنڊ آسٽريليا آھي ۽ ان کانپوء ٻيو نمبر ننڍو کنڊ يورپ آھي جنھن جي ُ‬ ‫‪‬‬
‫‪2016‬ع جي آدمشماري موجب ھتان جي آبادي ‪ 741‬ملين ھئي‪ ،‬جيڪا مختلف کنڊن ۾ آدمشماري جي لحاظ کان ٽئين نمبر تي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪل زميني حصي جي ‪ 23‬سيڪڙو ايراضي تي ڦھليل آھي ۽ ‪2016‬ع ۾ ھتي‬
‫آفريڪا کنڊ ايراضي توڻي آبادي جي لحاظ کان ٻيو نمبر وڏو کنڊ آھي‪ ،‬جيڪو دنيا جي ُ‬ ‫‪‬‬
‫جي آبادي ‪ 1.216‬بلين ھئي جيڪا دنيا جي ڪل آبادي جو ‪ 13‬سيڪڙو آھي‪.‬‬
‫دنيا جو سڀ کان وڏو ورياسو پٽ صحرا ھن کنڊ ۾ آھي ۽ نيل ندي ھن کنڊ جي مکيہ ندي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اُتر آمريڪا ايراضي جي لحاظ کان دنيا جو ٽيون نمبر وڏو کنڊ آھي‪ ،‬جنھن جي پکيڙ ‪ 23.7‬ملين ھمچورس ڪلوميٽر آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڏکڻ آمريڪا ستن کنڊن مان چوٿين نمبر تي وڏو کنڊ آھي جنھن جي پکيڙ ‪ 17،820،900‬ھم چورس ڪلوميٽر آھي جيڪا زميني سطح جو ‪ 12‬سيڪڙو ٿئي ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڏکڻ آمريڪا ۾ جبلن جي مشھور قطار جو نالو مائونٽ ائنڊيز ‪ Mount Andes‬آھي جيڪا دنيا ۾ جبلن جي ٻيو نمبر وڏي قطار آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آسٽريليا ننڍي ۾ننڍو کنڊ آھي ۽ انٽارڪٽيڪا غير آباد کنڊ آھي‪،‬ھتي تمام گھڻي ٿڌ پوي ٿي سڄو سال برف ڄميل رھي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پئسفڪ دنيا جو وڏي ۾ سمنڊ آھي‪،‬ھيُء ڌرتي جي ‪ 25‬سيڪڙو حصي تي ڦھليل آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھن جي سراسري اونھائي ‪ 4‬ڪلوميٽر آھي‪ ،‬سڀ کان وڌيڪ سامونڊي اونھائي فلپائن ويجھو آھي‪..‬‬ ‫‪‬‬
‫ائٽالنٽڪ ٻيو نمبر ۽ ھندي سمنڊ ٽيون نمبر وڏو سمنڊ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پئسفڪ سمنڊ جي اونھائي ‪ 4300‬ميٽر‪ ،‬سراسري ايراضي ‪ 165.7‬ملين چورس ڪلوميٽر ۽ سراسري پيٽ ‪ 707.6‬چورس ميٽر آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھندي سمنڊ جي سراسري اونھائي ‪ 3900‬ميٽر‪ ،‬سراسري ايراضي ‪ 82.4‬ملين چورس ڪلوميٽر آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انسان جي جسم ۾ ڪل وزن جو ‪ 70‬في سيڪڙو پاڻي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڌرتي تي رڳو ‪ 2.8‬في سيڪڙو مٺو پاڻي آھي جيڪو گھرن فيڪٽرين ۽ زراعت جي ڪم اچي ٿو‪ ،‬ھن مٺي پاڻي ۾ فقط ‪ 0.65‬في سيڪڙو پاڻياٺي حالت ۾ آھي‪،‬باقي برف‬ ‫‪‬‬
‫۽ گليشيئر جي صورت ۾ موجود آھي‪.‬‬
‫‪ 97.2‬في سيڪڙو کارو پاڻي آھي ڌرتي جي گولي تي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫دنيا جي ڪل آبادي جو ‪ 85‬في سيڪڙو اُترئين اڌ گول ۾ رھي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪2015‬ع جي ھڪ اندازي موجب پاڪستان جي آبادي ‪ 200‬ملين ٿي وئي آھي‪ ،‬جنھن ۾ ھر سال ‪ 2.1‬سيڪڙو اضافو ٿي رھيو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آبادي جي لحاظ کان پاڪستان دنيا جو ستون نمبر وڏو ملڪ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫البيروني جو پورو نالو ابوريحان محمد ھو ۽ پيُء جو نالو احمد ۽ البيروني لقب ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫تاريخ ‪ 4‬سيپٽمبر ‪973‬ع تي خوارم ۾ ڄائو‪ ،‬جيڪو عالئقو ھن وقت ترڪمانستان ۾ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آثار الباقيا ۽ تحقيق الھند سندس مشھور ڪتاب آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫محمود غزنوي پنھنجو صالحڪار رھيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ويھن سالن تائين ننڍي کنڊ ۾ گھمندو رھيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫”ڀڳوت گيتا” جو سنسڪرت ٻولي مان عربي ٻولي ۾ ترجمو ڪيائين‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫البيروني پھرين مسلمان رياضيدان ھو جنھن ڌرتي جي گولي جي قطر جو حساب لڳايو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1048‬ع ۾ وفات ڪري ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫شروعات ۾ ‪ U.N‬جي منشور تي ‪ 51‬ملڪن صحيحون ڪيون‪ ،‬اھا گڏجاڻي آمريڪا جي سان فرانسسڪو ۾ رکي وئي ھئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھن وقت گڏيل قومن جي اداري جي ميمبرن جو تعداد اٽڪل ‪ 200‬تائين پھچي چڪو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھن اداري جي گڏجاڻي سال ۾ ھڪ ڀيرو سيپٽمبر جي مھيني ۾ ٿيندي آھي‪ ،‬ھنگامي حالتن ۾ ميمبرن جي مرضي سان اجالس ڪري سگھجي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫گڏجاڻي يا اجالس ۾ ھر ُملڪ وڌ ۾ وڌ پنج ماڻھن جو وفد موڪلي سگھي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪103‬‬

‫گڏيل قومن جا ڇھ بنيادي ادارا ۽ ڪيترائي مخصوص ادارا آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫جنرل اسيمبلي ‪ :‬ھيُء گڏيل قومن جو سڀ کان وڏو ادارو آھي‪ ،‬گڏيل قومن جا سمورا ميمبر ھن اداري جا ميمبر آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سالمتي ڪائونسل‪ :‬جنگ کي روڪڻ ۽ امن قائم ڪرڻ واسطي سالمتي ڪائونسل جو ڪردار وڏي اھميت رکي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سالمتي ڪائونسل جا ‪ 15‬ميمبر آھن‪ ،‬جن ۾ آمريڪا‪،‬فرانس‪ ،‬روس‪،‬چين‪،‬برطانيہ مستقل ميمبر آھن جن کي ويٽو جو حق حاصل آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫باقي ‪ 10‬ملڪن جي ميمبري جو مدو ٻہ سال آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سيڪريٽريٽ‪ :‬گڏيل قومن جي روزاني ڪاروبار کي ھالئڻ الِء نيويارڪ ۾ ھڪ ھيڊڪوارٽر قائم ڪيو ويو آھي‪ ،‬انکي سيڪريٽريٽ چئجي ٿو‪ ،‬سيڪريٽريٽ جي وڏي‬ ‫‪‬‬
‫عھديدار کي سيڪريٽري جنرل چئجي ٿو ان کي جنرل اسيمبلي پنجن سالن جي مدي الء چونڊيندي آھي‪.‬‬
‫عالمي عدالت‪ :‬جيڪڏھن ڪن بہ ٻن ملڪن جي وچ ۾ ڪو تڪرار پيدا ٿي پوي تہ ان جو نبيرو ھن عدالت ۾ ٿي سگھي ٿو‪ ،‬گڏيل قومن جو سڀ کان وڏو قانوني ادارو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عالمي عدالت ھالينڊ جي شھر ھيگ ۾ آھي‪ ،‬ھن جا ‪ 15‬جج ھوندا آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انھن جي چونڊ جنرل اسيمبلي ۽ سالمتي ڪائونسل ڪندي آھي‪ ،‬ھر جج جو مدو ‪ 9‬سال ھوندو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جيڪڏھن ڪو جج وري راضپو ڏيکاري تہ ٻئي ڀيري الِء بہ چونڊجي سگھي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اقتصادي ڪائونسل‪ :‬ملڪن جي ترقي ۾ مکيہ ڪردار ادا ڪري ٿو‪ ،‬ميمبرن جو ڪل تعداد آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫يونيسڪو ‪ UNESCO‬جي ھيڊ آفيس فرانس جي شھر پئرس ۾ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ايف‪.‬اي‪.‬او ‪ F.A.O‬جو ھيڊڪوارٽر اٽلي جي شھر روم ۾ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عالمي صحت جو ادارو ‪ W.H.O‬جو مرڪزي دفتر سئيٽرزلئنڊ جي شھر جنيوا ۾ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫تماڪ جي دونھين ۾ اٽڪل ‪1000‬مختلف ڪيميائي شيون ھونديون آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نڪ وٽين بي رنگ ڪيميائي شيُء ھوندي آھي جنھن جو خاص اثر رت جي شريانين تي پوندو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڏامر (‪ )Tar‬ھڪ قسم جو خاڪي مادو ھوندو آھي جيڪو ڦڦڙن ۾ گڏ ٿيندو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سگريٽن جي دونھين ۾ موجود ڪاربان مونو آڪسائيڊ ڦڦڙن مان آڪسجين کي رت ۾ جذب ڪرڻ واري صالحيت کي گھٽائي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫لفظ ”آئڊيوالجي“ فرينچ ٻولي جي ٻن لفظن ”آئيڊيا“ ۽ ”الجي“ کي پاڻ ۾ مالئڻ سان ٺهيو آهي‪,‬جنهن جي معني آهي ”نظريو“‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انصاف جي لفظي معني آهي صحيح شين کي صحيح جاِء تي رکڻ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قرآن ڪريم جي لفظن ۾”سڀئي ايمان وارا پاڻ ۾ ڀائر“ آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عالمه اقبال (‪ )1938-1877‬۽ قائد اعظم (‪ )1948-1876‬جا پاڪستان جي نظريي بابت بيان وڏي اهميت رکن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1930‬ع ۾ آل انڊيا مسلم ليگ جي سالياني اجالس جي صدارت ڪندي عالمه اقبال هڪ تقرير ڪئي‪.‬جنهن کي ”اله آباد وارو خطبو“ چئجي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هن خطبي ۾ عالمه اقبال مسلمانن جي الڳ قوميت هجڻ واري تصور جي سمجهاڻي ڏني‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مسلمانن هڪ هزار سالن کان به مٿي ننڍي کنڊ تي حڪومت ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫شاه ولي اهلل جو اصل نالو قطب الدين هو‪,‬پر روحاني خوبين ۽ خصلتن جي ڪري کيس ولي اهلل سڏيندا هئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڻ دهلي ڀرسان هڪ ننڍڙي ڳوٺ ۾ ‪ 1703‬ع ۾ پيدا ٿيا‪.‬سندن والد جو نالو شاه عبدالرحيم هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پندرنهن ورهين جي عمر ۾ شاه ولي اهلل ديني تعليم جي مکيه شعبن ۾ مهارت حاصل ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سترنهن سالن جي عمر ۾ پنهنجي والد جي وفات بعد سندن پاران قائم ڪيل مدرسي جو سربراه بنيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مغل بادشاه اورنگزيب عالمگير جي وفات کانپوِء ننڍي کنڊ ۾ القانونيت ۽ اقتدار الِء ڇڪتاڻ شروع ٿي وئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1761‬ع ۾ افغانستان جي حڪمران احمد شاه ابدالي پاڻيپٽ جي ٽين لڙائي ۾ مرهٽن کي عبرتناڪ شڪست ڏني‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫شاه ولي اهلل جو سونهري ڪارنامو قرآن جو فارسي زبان ۾ ترجمو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بعد ۾ هن جي پٽن ۽ ٻين ان جو اُردو ۾ ترجمو ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫”حجت اهلل البالغه“ سندن مشهور تصنيف آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫شاه ولي اهلل ‪ 10‬آگسٽ ‪ 1762‬ع تي وفات ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سندن فرزند شاه عبدالعزيز پنهنجي والد جي مقصد کي جاري رکيو ۽ دهلي جي مدرسي رحيميه کي پنهنجي تحريڪ جو مرڪز بنايائين‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سيد احمد شهيد بريلوي ‪ 1786‬ع ۾ راِء بريلي جي شهر ۾ ڄائو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڻ شاه ولي ااهلل کان ڏاڍا متاثر ٿيا ۽ سندن فرزند شاه عبدالعزيز جا معتقد هئا ۽ ديني تعليم شاه عبدالعزيز کان پرايائون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سيد احمد شهيد بريلوي مسلمانن ۾ توحيد جي تبليغ الِء ڀرپور هلچل شروع ڪئي جيڪا تحريڪ مجاهدين جي نالي سان مشهور آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سيد احمد چاهيو پئي ته پنجاب ۽ سرحد صوبي مان سکن جي تسلط ختم ڪري اسالمي قدرن کي ٻيهر اُجاگر ڪيو وڃي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هن پنجاب ۽ سرحد ۾ ”جهاد تحريڪ“ شروع ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪104‬‬

‫شاه اسماعيل شهيد پنهنجن ڇه هزار پوئلڳن سميت سيد احمد جي تحريڪ ۾ شامل ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڻ ‪ 1826‬ع ۾ سنڌ ۾ آيو‪,‬پير پاڳاري کي مدد الِء چيائين‪,‬جنهن پنهنجن جانثارن جو سگهارو جٿو سندن حوالي ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پير صاحب جي انهن پوئلڳن کي ” ُحر“ سڏيندا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سيد احمد پنهنجي ڪٽنب کي پير پاڳاري جي سنڀال ۽ نگهباني هيٺ ڏئي‪,‬پاڻ بي اونو ٿي جهاد الِء روانو ٿي ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سيد احمد شهيد ڊسمبر ‪ 1826‬ع ۾ سرحد جي شهر نوشهره پهتو‪ ,‬جتي هن پنهنجي تحريڪ جو مرڪز قائم ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 21‬ڊسمبر ‪ 1826‬ع تي اڪوڙا ويجهو سکن خالف پهرين جنگ لڳي جنهن ۾ سکن کي شڪست آئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرو نالي هنڌ تي ٻي لڙائي لڳي جنهن ۾ پڻ مسلمانن کي فتح ملي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مجاهدن جو تعداد وڌندو وڃي ‪ 80‬هزارن کي پهتو‪,‬سيد احمد کي امير المؤمنين جو درجو ڏنو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مهاراجا رنجيت سنگه (‪ 1839-1780‬ع) سردار يار محمد ۽ سندس ڀائرن کي رشوتون ڏيئي سيد احمد جي خالف سازشون تيار ڪرايائين‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سيد احمد شڪستو ٿي پيو ۽ هن پنهنجو نئون مرڪز ”باال ڪوٽ“ ۾ قائم ڪيو ۽ مظفر آباد مان پنهنجي جدوجهد جي ٻيهر شروعات ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هتي سکن ۽ مسلمان جي وچ ۾ سخت مقابلو ٿيو‪,‬هن ويڙه ۾ سيد احمد ۽ ڪيترائي ساٿي هن ويڙه ۾ شهيد ٿيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هزارين مجاهدن مان فقط ٽي سؤ مجاهد پنهنجي جان بچائي سگهيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سيد احمد شهيد ۽ شاه اسماعيل سيد جون قبرون باال ڪوٽ ۾ آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حاجي شريعت اهلل ‪ 1761‬ع ۾ فريد پور (بنگال) ۾ ڄائو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڻ ننڍي عمر ۾ مڪي هليا ويا جتي ويهن سالن تائين ديني تعليم حاصل ڪندا رهيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1802‬ع ۾ پنهنجي وطن وريا ۽ فرائضي تحريڪ جو بنياد رکيائون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫فرائضي تحريڪ جو بنيادي مقصد بنگال جي مسلمانن ۾ جيڪي غير اسالمي ريتون‪,‬رسمون ۽ عقيدا هئا‪,‬اُنهن کان ڇوٽڪارو حاصل ڪرڻ هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حاجي شريعت اهلل ‪ 1840‬ع ۾ وفات ڪئي‪.‬بعد ۾ سندن فرزندن محمد حسن عرف دُودُو ميان فرائضي تحريڪ جي اڳواڻي سنڀالي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1857‬ع جي آ زادي جي جنگ کانپوِء انگريزن جي ظلم ۽ ڏاڍ جو خاص نشانو مسلمان هئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سير سيد احمد خان (‪1898-1817‬ع) ننڍي کنڊ ۾ مسلمانن جي قيادت پنهنجي هٿن ۾ ورتي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هن مسلمان ۾ سجاڳي جي تحريڪ هالئي جنهن کي ”علي ڳڙه تحريڪ“ چئجي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انگريزن جي دلين ۾ شڪ شهبا ختم ڪرڻ الِء هن هڪڙو ڪتابڙو ”هندستانين جي بغاوت جا سبب“ لکيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫شروعات ۾ هن ‪ 1862‬ع ۾ غازي پور ۾ سائنٽيفڪ سوسائٽي جو بنياد رکيو‪.‬بعد ۾ ان کي علي ڳڙه منتقل ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هن سوسائٽي جو بنيادي مقصد مغربي ڪتابن جو اُردو ۾ ترجمو ڪرڻ هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ان کانپوِء سير سيد ڪيمبرج يونيورسٽي (انگلستان) جي طرز تي علي ڳڙه ۾ هڪ اسڪول قائم ڪيو‪,‬جنهن کي بعد ۾ ڪاليج بنايو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ان جو نالو محمدن اينگلو اورينٽل ڪاليج رکيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫”هندستانين ۾ بغاوت جا سبب“ ۽ ”هندستان جا وفادار مسلمان“ ڪتاب لکي‪,‬سير سيد انگريزن ۽ مسلمانن وچ ۾ خير سگالي ۽ بهتر ناتن کي هٿي ڏني‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ٻن قومن واري نظريي ج و مطلب اهو آهي ته گڏيل هندستان (ننڍي کنڊ) ۾ ٻه قومون يعني هندو ۽ مسلمان رهن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سر سيد پهريون مسلمان اڳواڻ هو جنهن ننڍي کنڊ جي مسلمانن الِء ”قوم“ جو لفظ استعمال ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هندو مسلم تڪرار انگريزن کي منجهائي وڌو هو‪,‬هنن هن مسئلي جو سياسي ٺاه پئي چاهيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هڪ سياسي پليٽ فارم جوڙيو ويو‪,‬جيڪو هڪ انگريز اي‪...‬او هيوم ‪ 1885‬ع ۾ انڊين نيشنل ڪانگريس جي نالي سان قائم ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جنهن جو مقصد انگريزن سان ٽڪراُء واري پاليسي کي گهٽائڻ هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫محمدن ايجيوڪيشنل ڪانفرنس جو ساليانو اجالس ‪ 1906‬ع ۾ ڍاڪا ۾ ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جنهن ۾ شرڪت کانپوِء نواب سليم اهلل خان طرفان هڪ گڏجاڻي رکي وئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ميٽنگ جي صدارت نواب وقار الملڪ ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ننڍي کنڊ جي مسلمانن جي اڳواڻي الِء هڪ سياسي جماعت آل انڊيا مسلم ليگ جو بنياد ڊسمبر ‪ 1906‬ع ۾ رکيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جنهن جو مرڪز علي ڳڙه ۾ قائم ڪيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سر آغا خان کي صدر ۽ سيد حسن علي بلگرامي کي سيڪريٽري جنرل چونڊيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قائد اعظم محمد علي جناح ‪ 1913‬ع ۾ مسلم ليگ ۾ شامل ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سندس ڪوششن سان ‪ 1916‬ع ۾ مسلم ليگ ۽ ڪانگريس وچ ۾ هڪ سياسي ٺاه ٿيو‪,‬جنهن کي ”لکنؤ پيڪٽ“ سڏيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هن ٺاه موجب ڪانگريس مسلمانن جي ڌار حيثيت کي تسليم ڪيو ۽ هندستان جي مسلمانن الِء ڌار چونڊن جي طريقي کي قبول ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫۽ اهو طئه ڪيو ويو ته مرڪزي قانون ساز اسيمبلي ۾ مسلمان ميمبرن جو انگ هڪ ڀاڱي ٽي هوندو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مسلم اڪثريت وارن ٻن صوبن پنجاب ۽ بنگال جي قانون ساز ادارن ۾ مسلمانن جي نمائندگي جو تعداد مقرر ڪيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪105‬‬

‫اهي صوبا جن ۾ مسلمان اقليت ۾ هئا تن ۾ مسلمانن جي نمائندگي سندن آبادي کان ٻيڻي رکي وئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1920‬ع جي ڏهاڪي ۾ ننڍي کنڊ ۾ ڪيترائي اهم واقعا ٿيا‪,‬انهن ۾ خالفت تحريڪ‪,‬هجرت تحريڪ ۽ عدم تعاون تحريڪ ذڪر جوڳيون آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نهرو رپورٽ ‪ 1928‬ع ۾ لکنؤ پيڪٽ جي انهن شقن کي رد ڪيو ويو هو‪,‬جيڪي مسلمانن جي حقن جي حفاظت الِء منظور ڪيون ويون هيون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قائد اعظم نهرو رپورٽ کي مڃڻ کان انڪار ڪندي ‪ 1929‬ع ۾ رهنما اصولن جو خاڪو تيار ڪيو جيڪو چوڏهن نڪتن جي نالي سان مشهور ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1934‬ع ۾ قائد اعظم مسلم ليگ جو صدر ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 23‬مارچ ‪ 1940‬ع تي الهور جي منٽو پارڪ (هاڻي اقبال پارڪ) ۾ قائد اعظم جي صدارت ۾ گڏجاڻي ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قائد اعظم جي خطاب کانپوِء بنگال جي مولوي فضل الحق ”الهور ٺهراُء“ پيش ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ننڍي کنڊ جي سياسي جي سياسي جهيڙي کي ختم ڪرڻ الِء برٽش سرڪار ‪ 23‬مارچ ‪ 1942‬ع تي سر اسٽيفورڊ ڪرپس جي اڳواڻي ۾ هڪ مشن (وفد) هندستان‬ ‫‪‬‬
‫موڪليو‪.‬‬
‫هن مشن ڪانگريس‪,‬مسلم ليگ ۽ ٻين اقليتي پارٽين سان گڏجاڻيون ڪري ‪ 29‬مارچ ‪ 1942‬ع تي آئيني تجويزون پيش ڪيون‪,‬جن کي ڪانگريس ۽ مسلم ليگ ٻنهي رد‬ ‫‪‬‬
‫ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫ٻين مهاڀاري جنگ کانپوِء الرڊ ويول هندستان جو نئون وائسراِء مقرر ٿي آيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مرڪز ۾ مسلم ليگ ۽ ڪانگريس جي گڏيل سرڪار جوڙڻ الِء هن جون ‪ 1945‬ع ۾ شملي ۾ سڀني سياسي پارٽين جي هڪ ميٽنگ سڏائي‪,‬قائد اعظم مسلم ليگ جي‬ ‫‪‬‬
‫نمائندگي ڪئي ۽ ڪانگريس جي موالنا ابو الڪالم آزاد ڪئي‪.‬‬
‫ڪانفرنس ‪ 25‬جون ‪ 1945‬ع کان شروع ٿي ۽ ڪجه ڏينهن جاري رهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫الرڊ ويول ‪ 5‬وزير مسلمانن‪ 5,‬وزير هندن ۽ ‪ 3‬اقليتن جا کڻڻ پئي چاهيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪانگريس جو موقف هو ته مسلمانن جو هڪ وزير نامزد ڪيو وڃي ۽ نامزد ڪرڻ جو اختيار کيس ڏنو وڃي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ان تي قائد اعظم عام چونڊن جو مطالبو ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هيِء ڪانفرنس ناڪام ويئي‪,‬ڪانگريس کانسواِء سڀني پارٽين عام چونڊن جي حمايت ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڊسمبر ‪ 1945‬ع ۾ مرڪزي قانون ساز اسيمبلي الِء چونڊون ٿيون‪,‬مسلم ليگ ”پاڪستان“ جي نعري تي هنن چونڊن ۾ حصو ورتو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مسلم ليگ ‪ 30‬ئي مسلم سيٽون کٽيون ۽ ڪانگريس ‪ 72‬مان ‪ 57‬سيٽون حاصل ڪيون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سنڌ‪,‬پنجاب ۽ بنگال ۾ مسلم ليگ اڪثريت سان کٽيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫فيبروري ‪ 1946‬ع تي صوبائي اسيمبلين جون چونڊون ٿيون مسلم ليگ ‪ 495‬سيٽن مان ‪ 430‬سيٽون کٽيون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بنگال ۾ مسلم ليگ پنهنجي وزارت ٺاهي پر ڪانگريس جي سازش جي ڪري هن اسيمبلي کي ٽوڙي ٻيهر ‪ 1946‬ع ۾ چونڊون ڪرايون ويون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مسلم ليگ سنڌ صوبي ۾ سڀئي مسلم سيٽون کٽي حڪومت ٺاهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پنجاب ۽ سرحد صوبي ۾ ڪانگريس مخلوط (گڏيل) حڪومتون ٺاهيون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مارچ ‪ 1947‬ع ۾ الرڊ مائونٽ بيٽن ننڊي کنڊ جو وائسراِء ٿي آيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ان نتيجي تي پهتو ته ننڍي کنڊ جي ورهاڱي کانسواِء ان جو سياسي مسئلي جو ٻيو ڪوبه نبيرو ڪونهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 3‬جون ‪ 1947‬ع تي ننڍي کنڊ جي ورهاڱي جو اعالن ڪيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جنهن هيٺ اهو فيصلو ڪيو ويو ته ‪ 14‬آگسٽ تائين اقتدار هندستان جي حوالي ڪيو ويندو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 3‬جون جي منصوبي کي عملي شڪل ڏيڻ الِء برطانوي پارليامينٽ ‪ 16‬جوالِء ‪ 1947‬ع تي هند جي آزادي وارو قانون منظور ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قائد اعظم محمد علي جناح پاڪستان جو پهريون گورنر جنرل بڻيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پنجاب ۽ بنگال صوبي جي اسيمبلين جي ورهاڱي جو فيصلو ٿيڻ لڳو ته برطانوي حڪومت سر ريڊ ڪلف جي اڳواڻي ۾ سرحدن جي مقرري ڪميشن قائم ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پنجاب جي سرحدي مقرري الِء پاڪستان جا نمائندا جسٽس منير ۽ جسٽس دين محمد هئا‪,‬جڏهن ته ڀارت جا نمائندا مهرچند مهاجن ۽ جسٽس تيجاسنگه هئا‪,‬جيڪي‬ ‫‪‬‬
‫هاِء ڪورٽ جا جج هئا‪.‬‬
‫بنگال جي سرحدي مقرري الِء پاڪستان جا نمائندا ابو صالح محمد‪,‬ايس اي رحمان ۽ محمد اڪرم هئا جڏهن ته ڀارت جا نمائندا سي‪.‬سي بسواس ۽ بي‪.‬ڪي مڪرجي‬ ‫‪‬‬
‫هئا‪.‬‬
‫پاڪستان ٺهڻ کانپوِء ننڍو کنڊ فرقيوار فسادن ۾ وڪوڙجي ويو‪.‬پنجاب‪,‬دهلي ۽ بهار ۾ وڏي پئماني تي فساد ٿيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جنهن ۾ ‪ 15‬لک ماڻهو قتل ٿيا‪ 50,‬هزار عورتون اغوا ٿيون ۽ هڪ ڪروڙ کان وڌيڪ ماڻهن کي وطن ڇڏڻو پيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪشمير جي عوام کي مرضي جي خالف ڀارت ۾ شامل ڪيو ويو‪,‬جڏهن ته جهونا ڳڙه ۽ مناوادر جي رياستن کي طاقت جي زور تي قبضي ۾ آندو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آزادي وقت ننڍي کنڊ ۾ چار سؤ کان وڌيڪ نيم آزاد حلومتون هيون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪشمير جي مسئلي تي پاڪستان ۽ ڀارت جي وچ ۾ ٽي جنگيون لڳي چڪيون آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1941‬ع ۾ اسالميه ڪاليج الهور ۾ ”پاڪستان ڪانفرنس“ ڪوٺائي وئي‪,‬جنهن جي صدارت قائد اعظم ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪106‬‬

‫پنجاب ۾ برطانيه جي پٺڀرائي سان قائم يونينسٽ پارٽي جي حڪومت جي پنجاب جي شاگردن سخت مخالفت ڪئي‪,‬جنهن ڪري آخرڪار استيعفي ڏيڻي پئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پنجاب ۾ شهري نافرماني جي هلچل دوران هڪ نوجوان عورت صغرا فاطمه (صغرا آفتاب) پنجاب سيڪريٽريٽ جي عمارت تان برطانوي جهنڊي (يونين جيڪ ) کي الهي‬ ‫‪‬‬
‫ان جي جاِء تي مسلم ليگ جو جهنڊو لهرايو‪.‬‬
‫سنڌ کي باب االسالم چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حڪومت هند جي ‪ 1935‬ع واري ايڪٽ هيٺ سنڌ جي صوبائي حيثيت بحال ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مسلم ليگ جو پهريون ساليانو اجالس ڪراچي جي شهر ۾ ڊسمبر ‪ 1907‬ع ۾ ڪوٺايو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سنڌ مسلم ليگ ‪ 1938‬ع ۾ هڪ ٺهراُء ذريعي مطالبو ڪيو ته مسلم اڪثريت وارن صوبن ۾ مسلم حڪومت قائم ڪئي وڃي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ٻين مهاڀاري لڙائي دوران سيد صبغت اهلل شاه ”پير پاڳاري“ انگريز حڪومت خالف هٿيار بند جدوجهد شروع ڪئي‪,‬هن تحريڪ کي ”حر تحريڪ“ چيو وڃي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1939‬ع ۾ بلوچستان جي اهم شخصيت قاضي محمد عيسي مسلم ليگ ورڪنگ ڪاميٽي جو ميمبر بنيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 23‬مارچ ‪ 1941‬ع تي بلوچستان ۾ هڪ وڏو عوامي ميڙ ٿيو‪,‬جتي ”پاڪستان جو ڏينهن “ ملهايو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هن گڏجاڻي جي اڳواڻي قاضي محمد عيسي ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سرحد جي اڳواڻ سردار اورنگزيب پاڪستان ٺهراُء جي تائيد ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫صوبي جي پهرين چونڊن ۾ سرحد صوبي ۾ ڪانگريس پنهنجي حڪومت ٺاهي‪,‬جنهن جو اڳواڻ خان عبدالغفار جان هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سردار اورنگزيب‪,‬جسٽس سجاد احمد جان ۽ خانبهادر اسد اهلل خان جي ڪوششن سان ‪ 1939‬ع ۾ ”مسلم ليگ ڪانفرنس“ ايبٽ آباد ۾ ڪوٺائي وئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سول نافرماني جي تحريڪ ۾ اٽڪل ‪ 8000‬هزار ورڪرن کي نظربند رکيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اپريل ‪ 2010‬ع آئين ۾ ارڙهين ترميم ڪرڻ کانپوِء سرحد صوبي جون نئون نالو خيبر پختونخواه رکيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان ۽ ڀارت کي گڏوگڏ آزادي حاصل ٿي‪.‬پاڪستان آزادي جو ڏينهن ملهائڻ الِء ‪ 14‬آگسٽ ۽ ڀارت ‪ 15‬آگسٽ منتخب ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هند جي ورهاڱي جي ڪري ‪ 6.5‬ملين مسلمان بي گهر بڻجي ويا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قائد اعظم کي ”قوم جو ابو“ چيو وڃي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آئين جي معني آهي قاعدن ۽ قانونن جا اُهي مجموعا جن مطابق ملڪ جي حڪومت‪,‬نظم و نسق ۽ انتظام هاليو وڃي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان ۾ نئين آئين جي تشڪيل تائين حڪومت هند ‪ 1935‬ع وارو ايڪٽ آئين طور استعمال ڪيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان جي آئين سازي جي تاريخ ۾ ”مقصدن وارو ٺهراُء“ هڪ اهم دستاويز جي حيثيت رکي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ان کي ‪ 12‬جون ‪ 1949‬ع تي منظور ڪيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مقصدن واري ٺهراُء جي بحالي کانپوِء پاڪستان جي پهرين آئين ساز اسيمبلي طرفان آئين سازي جي عمل جي شروعات ڪئي ويئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ان وقت جي گورنر جنرل غالم محمد ‪ 24‬آڪٽوبر ‪ 1954‬ع تي آئين ساز اسيمبلي کي ٽوڙي ڇڏيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1947‬ع ‪ 1954‬ع تائين ستن سالن جي عرصي ۾ آئين ساز اسيمبلي آئين ٺاهي نه سگهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1955‬ع ۾ ٻي آئين ساز اسيمبلي چونڊي وئي‪.‬جنهن آئين سازي جو ڪم جاري رکيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ملڪ جو آئين هڪ سال کان به گهٽ عرصي يعني ‪ 1956‬ع ۾ جوڙيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جين جنهن کي ‪ 23‬مارچ ‪ 1956‬ع کان نافذ ڪيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان ٻن حصن اوڀر پاڪستان ۽ اوله پاڪستان تي مشتمل هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان جا ٻئي حصا هڪ ٻئي کان سورنهن سؤ ڪلو ميٽر پري هئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عوامي ليگ جي اڳواڻ مجيب الرحمان ڇهن نقطن وارو هڪ منشور عوامي ليگ جي نالي سان پيش ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ملڪ جي ٻين پارٽين ان کي رد ڪري ڇڏيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اوڀر پاڪستان ۾ هندو اقليت جي آبادي ‪ 10‬ملين جي لڳ ڀڳ هئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1970‬ع جي عام چونڊن ۾ شيخ مجيب الرحمان جي عوامي ليگ ‪ 169‬مان ‪ 167‬اسيمبليون جون سيٽون حاصل ڪري مشرقي پاڪستان ۾ واضح اڪثريت حاصل‬ ‫‪‬‬
‫ڪئي‪.‬‬
‫ان وقت جي فوجي حڪومت عوامي ليگ جي خالف فوجي ايڪشن کڻڻ جو فيصلو ڪيو ۽ عوامي ليگ کي ڪلعدم پارٽي قرار ڏنو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫شيخ مجيب الرحمان ”مڪتي باهني“ نالي هڪ نيم فوجي تنظيم ٺاهي‪,‬پاڪستان جي فوج جي خالف گوريال جنگ شروع ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 3‬ڊسمبر ‪ 1971‬ع تي پاڪستان ۽ ڀارت جي وچ ۾ باقاعدي جنگ جي شروعات ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مؤثر انتظام نه هئڻ سبب پاڪستان جي فوج ڀارتي فوج آڏو هٿيار ڦٽا ڪيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 16‬ڊسمبر ‪ 1971‬ع تي اوڀر پاڪستان بنگال ديش جي نالي سان آزاد ملڪ بڻجي ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ٻي اسالمي ڪانفرنس ‪ 22‬کان ‪ 24‬فيبروري تائين ‪ 1974‬ع ۾ الهور ۾ منعقد ٿي‪,‬جنهن ۾ ‪ 40‬مسلم ملڪن جي وفد شرڪت ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بنگالديش کي پڻ ان سربراه ڪانفرنس ۾ مدعو ڪيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪107‬‬

‫پاڪستان بنگالديش کي هڪ آزاد ملڪ جي حيثيت ۾ قبول ڪيو ۽ شيخ مجيب الرحمان جي شاندار آجيان ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اسالمي جهموريه پاڪستان ‪ 23.35°‬۽ ‪ 37.05°‬اتر ويڪرائي ڦاڪن ۽ ‪ 60.50°‬۽ ‪ 77.50°‬اوڀر ڊگهائي ڦاڪن وچ ۾ واقع آهي‪.‬ان جي ڪل ايراضي ‪796096‬‬ ‫‪‬‬
‫همچورس ڪلوميٽر آهي‪.‬‬
‫پاڪستان چئن صوبن‪,‬وفاقي گادي واري هنڌ ۽ گلگت بلتستان تي مشتمل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پکيڙ جي لحاظ سان بلوچستان پاڪستان جو وڏي ۾ وڏو صوبو آهي‪,‬جنهن جي پکيڙ ‪ 347190‬همچورس ڪلوميٽر آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پنجاب جو صوبو ‪ 205345‬همچورس ڪلوميٽر جي ايراضي تي پکڙيل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سنڌ جي ڪل ايراضي ‪ 140914‬همچورس ڪلوميٽر آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫خيبر پختونخواه جي ڪل ايراضي ‪ 101741‬همچورس ڪلوميٽر آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫وفاقي گادي واري شهر اسالم آباد جي پکيڙ ‪ 906‬همچورس ڪلوميٽر آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ايشيا کنڊ جو نقشو ڏسو‪,‬پاڪستان ايشيا جي ڏاکڻي ڀاڱي ۾ آهي ان کي ڏکڻ ايشيا جو ملڪ شمار ڪيو وڃي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان جي ڏکڻ اوله ۾ ايران جو اسالمي ملڪ آهي‪,‬جنهن سان پاڪستان جي ‪ 800‬ڪلوميٽر ڊگهي سرحد گڏيل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان جي اوڀر طرف ڀارت جو ملڪ آهي‪.‬پاڪستان جي ڀارت سان سرحد ‪ 1610‬ڪلوميٽر ڊگهي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫چين پاڪستان جي اتر طرف آهي‪.‬ٻنهي ملڪن جي سرحد ‪ 585‬ڪلوميٽر ڊگهي آهي‪.‬چين جو ملڪ پاڪستان سان شاهراه قراقرم وسيلي ڳنڍيل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫تاجڪستان به پاڪستان جي اتر ۾ آهي‪,‬رڳو افغانستان جي هڪ ننڍڙي ٽڪري واخاڻ تاجڪستان کي پاڪستان کان جدا ڪري ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫افغانستان پاڪستان جي اتر اوله ۾ آهي‪.‬افغانستان سان پاڪستان جي ‪ 2252‬ڪلوميٽر ڊگهي سرحد گڏيل آهي‪,‬جنهن کي ڊيورڊ الئين سڏيندا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان جي ڏکڻ ۾ عربي سمنڊ آهي‪.‬عربي سمنڊ سان الڳيتي پاڪستان جي سامونڊي ڪناري واري پٽي ‪ 1050‬ڪلوميٽر ڊگهي آيت‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انساني جسم جي ڪل وزن جو ‪ 70‬سيڪڙو پاڻي تي مشتمل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڌرتي جي گولي تي ‪ 71‬سيڪڙو پاڻي ۽ ‪ 29‬سيڪڙو خُشڪي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڌرتي تي ڪل موجود پاڻي جو رڳو ‪ 2.8‬سيڪڙو پاڻي پيئڻ جي الئق آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جنهن مان ‪ 0.65‬سيڪڙو پاڻياٺي شڪل ۽ باقي برفاني صورت ۾ ڄميل رهي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫دنيا جي ‪ 6‬بلين کان وڌيڪ آبادي الِء صرف ‪ 0.65‬سيڪڙو مٺو پاڻي مهيا آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫لفظ ڪلچر يا ثقافت جي معني آهي‪,‬ڪنهن شيِء کي پوکڻ يعني تخليقي عمل ۾ متحرڪ ڪرڻ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ان کي زندگي گذارڻ جو ڍنگ يا رستو پڻ چيو وڃي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سنڌي ٻولي جي ترقي ۽ واڌاري الِء ”سنڌي ٻولي جو بااختيار ادارو“ ‪ 1990‬ع کان ڪم ڪري رهيو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بلوچي ٻولي ۾ پهرين ماهوار مخزن ‪ 1940‬ع ۾ شايع ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1978‬ع واري پاليسي ۾ نائين کان ڊگري ڪالسن تائين اسالميات ۽ پاڪستان جي اڀياس کي الزمي مضمونن طور رائج ڪيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫تعليم الِء قومي بجيٽ ۾ اڳ مقرر ڪيل حصي‪,‬يعني ‪ 2.2‬سيڪڙو کي وڌائي ‪ 4‬سيڪڙو ڪئي وئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1948‬ع ۾ ملڪ ۾ فقط ٻه يونيورسٽيون هيون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هن وقت ‪ 30‬سرڪاري ۽ ‪ 55‬خانگي يونيورسٽيون هلي رهيون آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اٽڪل ‪ 77‬سيڪڙو ٻار پرائمري اسڪولن ۾ داخل ٿين ٿا‪,‬جن مان رڳو ‪ 48‬سيڪڙو پرائمري تعليم مڪمل ڪن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 10‬ڊسمبر سموري دُنيا ۾ انساني حقن جي عالمي ڏينهن طور ملهايو وڃي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انساني حقن جو عالمي پڌرنامو گڏيل قومن جي جنرل اسيمبلي ‪ 10‬ڊسمبر ‪ 1948‬ع تي منظور ڪيو هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستاني حڪومت ‪ 2010‬ع ۾ مالزمت ۽ ڪم ڪار وارين جڳهين تي عورتن کي تنگ ڪرڻ‪,‬ڌمڪائڻ ۽ ڊيڄارڻ خالف تحفظ ايڪٽ ‪ 2010‬ع منظور ڪيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪائونسل جي مرڪزي آفيس جنيوا ۾ آهي‪.‬هڪ سال ۾ ٽي ڀيرا گڏجاڻيون ٿينديون آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان جي صرف ‪ 4.5‬في سيڪڙو عالئقي تي ٻيال آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جڏهن ته ڪنهن به عالئقي ۾ متواز معيشيت الِء ضروري آهي ته ان جو ‪ 25‬في سيڪڙو عالئقو ٻيلن سان ڍڪيل هجي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڇانگا مانگا (پنجاب) ‪ 1200‬ايڪڙ ايراضي تي پکڙيل آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫معدنيات اها قدرت دولت آهي جيڪا زمين اندر پوريل هجي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان ُملڪي گهرجن جي ‪ 15‬سيڪڙو تيل پيدا ڪري ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اسانجي توانائي جي ضرورتن جو اٽڪل ‪ 35‬سيڪڙو پورائو گئس ڪري ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان ۾ سڀ کان پهرين گئس جا ذخيرا‪ 1952 .‬ع ۾ بلوچستان ۾ ڊيرا بگٽي جي ڀرسان سوئي ڳوٺ ۾ لڌا ويا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ملڪي گهرج جو ‪ 11‬سيڪڙو ملڪ مان حاصل ٿيل ڪوئلي ذريعي پورائو ٿئي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪاالباغ جي عالئقي ۾ ڪچي لوه جا وڏا ذخيرا ڳولي لڌا ويا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪108‬‬

‫جنهن سان ملڪي ضرورتن جو رڳو ‪ 16‬سيڪڙو پورائو ٿئي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪرومائيٽ اڇي رنگ جو مادو آهي جيڪو ُرڪ ٺاهڻ‪,‬هوائي جهازن‪,‬رنگن ۽ ڦوٽوگرافي جي سامان ۾ استعمال ٿئي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫دنيا ۾ ڪرومائيٽ جا وڏا ذخيرا پاڪستان ۾ آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بجلي جي سامان ۾ ٽامو استعمال ٿئي ٿو‪.‬بجلي جون تارون ٽامي مان ٺهيل هونديون آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جپسم هيُء اڇي رنگ جو چڪلڻو پٿر آهي جيڪو سيمينٽ ڀاڻ پالسٽر آف پيئرس ۽ بليچنگ پائوڊر ٺاهڻ ۾ ڪم اچي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫دنيا ۾ معدني لوڻ جا وڏا ذخيرا پاڪستان ۾ آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫چن جو پٿر گهڻو ڪري سيمينٽ ٺاهڻ ۾ ڪتب اچي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان ۾ اڇي ۽ ڪاري رنگ جو سنگ مرمر جو پٿر ملي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان جو زرعي شعبو ڪل ڪچي مال جو ‪ 30‬سيڪڙو پيدا ڪري ٿو‪.‬آبادي جي اٽڪل ‪ 55‬سيڪڙو ماڻهن کي روزگار مهيا ڪري ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫زرعي روانگي مال مان ‪ 70‬سيڪڙو ڪمائي ٿئي ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫تماڪ خيبر پختونخواه صوبي جي پشاور ۽ مردان ضلعن ۾ پوکجي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان بنيادي طرح هڪ زرعي ملڪ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آبادي هيٺ ‪ 73‬سيڪڙو زمين جو دارومدار آبپاشي جي سرشتي تي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عالمي بئنڪ سيپٽمبر ‪ 1960‬ع ۾ پاڪستان ۽ ڀارت وچ ۾ هڪ ٺاه ڪرايو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ان کي انڊس واٽر ٽريٽي سڏجي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان ۾ هن وقت ‪ 4‬ڊئم آهن‪,‬جهڙوڪ‪:‬منگال ڊئم‪,‬تربيال ڊئم‪,‬وارسڪ ڊئم ۽ غازي بروٿا ڊئم‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هيڊورڪس جو تعداد ‪ 18‬۽ واهن جو تعداد ‪ 38‬آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ايٽمي توانائي پيدا ڪرڻ ۾ يورينيم کي ڪچي مال طور استعمال ڪيو وڃي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پهريون ايٽمي توانائي گهر ڪراچي ۾ قائم ڪيو ويو ۽ ٻيو چشما (ميانوالي) ۾ جيڪو ‪ 2002‬ع کان بجلي پيدا ڪري رهيو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هن بجلي گهر جي پيداواري صالحيت ‪ 300‬ميگا واٽ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ٽيون ائٽمي بجلي گهر به چين جي سهڪار سان چشما وٽ تعمير ٿي رهيو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ائٽمي توانائي کي ڪينسر جي عالج طور پڻ استعمال ڪيو وڃي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫دنيا کي اٽڪل ‪ 200‬ملين ميگاواٽ جي شمسي توانائي روزانو سج کان ملي رهي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪل بجلي کان ‪ 60,000‬ڀيرا وڌيڪ آهي‪.‬‬
‫سڄي دنيا ۾ پيدا ٿيندڙ ُ‬ ‫‪‬‬
‫شمسي توانائي کي شمسي گهرڙن ‪Cells‬۾ گڏ ڪيو وڃي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان ۾ سال جا ٽي سؤ ڏينهن سج چٽو چمڪندو رهي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫شمسي توانائي جا يونٽ ننڍي پئماني تي هيٺين هنڌن تي ڪم ڪري رهيا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫کرکيرا (لسٻيلو‪-‬بلوچستان)‬ ‫‪‬‬
‫ملماري (ٺٽو‪-‬سنڌ)‬ ‫‪‬‬
‫ڏتل خان لغاري (ٿرپارڪر‪-‬سنڌ)‬ ‫‪‬‬
‫هوت (ملتان)‬ ‫‪‬‬
‫نصير آباد (گلگت)‬ ‫‪‬‬
‫دنيا جي گهڻي آبادي وارن ملڪن ۾ پاڪستان ڇهون نمبر ۽ اسالمي ملڪن ۾ ٻيو نمبر تي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان جي وجود ۾ اچڻ مهل هتان جي آبادي ‪ 33‬ملين هئي‪,‬جيڪا وڌي هاڻي ‪ 200‬ملين تي پهچي چڪي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آبادي جي ‪ 30‬سيڪڙو کان به گهٽ ماڻهو باقاعدي سان ڪنهن ڪرت سان لڳل آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انهن مان ‪ 40‬سيڪڙو زراعت سان‪ 18,‬سيڪڙو صنعت سان ۽ ‪ 40‬سيڪڙو ننڍين وڏين نوڪرين ۾ مصروف آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هن آبادي ۾ ٻهراڙين ۽ شهرن جي آبادي جو تناسب ترتيبوار ‪ 66.5‬۽ ‪ 33.5‬في سيڪڙو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جپان جي ڪل آبادي ‪ 100‬ملين آهي پر سالياني ڪل پيداوار ‪ 5500‬بلين ڊالر آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مسلمان ملڪن جي آبادي ‪ 1000‬ملين کان به وڌيڪ آهي پر انهن جي سالياني پيداوار ‪ 1200‬بلين ڊالر آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪل مسلمان ملڪن جي سالياني پيداوار کان جپان جي پيداوار پنجوڻ دفعا وڌيڪ آهي‪.‬‬
‫ُ‬ ‫‪‬‬
‫فئڪٽرين ۾ مشينن ذريعي ٺهندڙ شين جي ڪم ۽ طريقي کي صنعت چيو وڃي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اوڀر بنگال ۾ سڻي جي پيداوار سڄي دنيا ۾ پيداوار جو ‪ 50‬سيڪڙو هئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آزادي وقت پاڪستان ۾ ڪپه ‪,‬کنڊ ۽ سيمينٽ جا ڪل ست ڪارخانا هئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪109‬‬

‫‪ 1948‬ع ۾ پاڪستان هڪ صنعتي پاليسي جو اعالن ڪيو ۽ ‪ 1962‬ع ۾ انڊسٽيريل ڊپولپمينٽ ڪارپوريشن قائم ڪئي وئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1972‬ع ۾ حڪومت ڏهن قسمن جي ڪارخانن کي قومي تحويل ۾ ورتو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان ۾ صنعتي پورهيتن جو پنجاه سيڪڙو ٽيڪسٽائيل صنعتن ۾ ڪم ڪري ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هن وقت ٽيڪسٽائيل جي ڪارخانن جو تعداد ‪ 500‬آهي‪ 1947,‬ع ۾ آزادي وقت فقط ‪ 3‬هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هن وقت پاڪستان ۾ اوني ڪپڙي تيار ڪرڻ جا ‪ 70‬ڪارخانا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مصنوعي رياست کي ري ريان ‪Ray Rayon‬سڏجي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1947‬ع ۾ کنڊ جا ٻه ڪارخانا هڪ گجرانواله ويجهو راهوالي ۽ ٻيو خيبر پختونخواه صوبي ۾ تخت بئي ۾ موجود هئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫تازو انگن اکرن موجب ‪ 78‬کنڊ جا ڪارجان (پنجاب ۾ ‪,40‬سنڌ ۾ ‪,32‬خيبر پختونخواه ۾ ‪ )6‬آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انهن سڀني ڪارخانن جي پيداواري صالحيت ‪ 5‬ملين ٽن آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1947‬ع ۾ پاڪستان ۾ سيمينٽ جو فقط هڪ ڪارخانو هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هن وقت ملڪ ۾ سيمينٽ جا ‪ 25‬ڪارخانا آهن جن مان ‪ 21‬خانگي ۽ ‪ 4‬سرڪاري آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انهن جي پيداواري صالحيت ‪ 17.7‬ملين ٽن آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پهريان نجي کاڄرو تيل جي ڪارخانن کي حڪومت ‪ 1973‬ع ۾ قومي تحويل ۾ ورتو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 26‬ڪارخانن مان ‪ 23‬قومي ملڪيت بنائي پاڪستان گيه ڪارپوريشن حوالي ڪيا ويا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هن وقت ملڪ ۾ اٽڪل ٽي ڊزن گيه جا ڪارخانا ڪم ڪري رهيا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اٽڪل ‪ 75‬سيڪڙو ڪچو تيل ٻاهران گهرائجي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان ۾ ننڍن وڏن اهڙن ڪارخانن جو تعداد ‪ 160‬کان به مٿي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انهن جي پيداواري صالحيت ‪ 5.6‬ملين ٽن آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫لوه ۽ رڪ جا ٻه وڏا ڪارخانا ڪراچي ۽ ٽيڪسيال ۾ آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان اسٽيل مل ڪراچي کان ‪ 40‬ڪلوميٽر پري بن قاسم پورٽ ڀرسان قائم ڪئي وئي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫روس جي سهڪار سان ‪ 1973‬ع ۾ هن مل جو ڪم شروع ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫چين جي سهڪار سان ‪ 1968‬ع ۾ هيوي مڪينيڪل ڪامپليڪس خيبر پختونخواه صوبي جي شهر ٽيڪسيال ۾ قائم ڪيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1956‬ع ۾ ڪراچي شپ يارڊ ۽ انجنيئرنگ ورڪس جو ادارو قائم ڪيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هٿيارن ٺاهڻ جو پهرين ڪارخانو اسالم آباد ويجهو واه ۾ لڳايو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان ۾ رستن جي ڪل ڊيگه ‪ 259758‬ڪلوميٽر آهي‪,‬جنهن مان ‪ 162879‬ڪلوميٽر پڪا رستا ۽ باقي ڪچا رستا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نيشنل هاِء وي ڪراچي کان شروع ٿي پشاور تورخم تي ختم ٿئي ٿو جنهن رستي جي ڊيگه ‪ 1735‬ڪلوميٽر آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هن روڊ جو هڪ حصو الهور کان پشاور وڃي ٿو جنهن کي گرانڊ ٽرنڪ روڊ (جي ٽي روڊ) سڏيندا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان ريلوي جي سرشتي ۾ ‪ 7791‬ڪلوميٽر ريل جي پٽڙي‪ 815,‬اسٽيشنون ۽ ‪ 46‬ٽرين هالٽ (ڪچيون اسٽيشنون) اچي وڃن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ريلوي وٽ ‪ 580‬انجڻيون‪ 2275,‬مسافر گاڏا ۽ ‪ 21732‬مال کڻڻ الِء ويگنون آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان ۾ هوائي سفر جي سهوليت ‪ 1955‬ع ۾ پاڪستان انٽرنيشل ايئر الئين قائم ٿيڻ سان شروع ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هن وقت پاڪستان ۾ هالئي اڏن جو تعداد ‪ 44‬آهي‪,‬جن مان ‪ 37‬هوائي اڏن تي هوائي جهاز جي اچ وڃ جاري آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پي‪.‬آِء‪.‬اي وٽ ‪ 40‬هوائي جهاز آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هن وقت پاڪستان ۾ پي‪-‬آِء‪-‬اي کانسواِء ايرو‪-‬ايشيا‪,‬بلو ايئر الئين ۽ شاهين ايئر الئين هوائي سفر جون سهولتون مهيا ڪن ٿيون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1963‬ع ۾ نيشنل شپنگ ڪارپوريشن قائم ڪئي وئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫صوبي سنڌ ۾ ‪ 60‬سيڪڙو سنڌي ۽ ‪ 30‬سيڪڙو اردو ٻولي ڳالهائي وڃي ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آزادي وقت پاڪستان ۾ هڪ ميڊيڪل ڪاليج الهور ۾ هلندڙ هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪنهن ڪميونٽي يا سماج ۾ ڄم ۽ موت جي انگن اکرن جي اڀياس کي ڊئموگرافي ‪Demography‬چئجي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عام طرح سان هر ڏهين سال تي آدمشماري ڪرائي ويندي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڏکڻ ايشيا ۾ پهرين آدمشماري ‪ 1872‬ع ۾ ڪرائي وئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان قائم ٿيڻ کانپوِء پهرين آدمشماري ‪ 1951‬ع ۽ ٻي آدمشماري ‪ 1961‬ع ۾ ڪرائي وئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ٽين آدمشماري يارنهن سالن کانپوِء ‪ 1972‬ع ۾ ڪرائي وئي جنهن موجب ملڪ جي آبادي ‪ 60‬ملين هئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫چوٿين آدمشماري ‪ 1981‬ع ۾ ڪرائي وئي جنهن موجب ملڪ جي آدمشماري ‪ 84.253‬ملين هئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پنجين آدمشماري سترنهن سالن کانپوِء ‪ 1998‬ع ۾ ڪرائي وئي‪,‬جنهن موجب ملڪ جي آبادي جو انگ ‪ 132.253‬ملين کي وڃي رسيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪110‬‬

‫پاڪستان ۾ پنجن سالن جي هڪ هزار ٻارن مان ‪ 102‬ٻار مري وڃن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1951‬ع ۾ آبادي جو فقط ‪ 17.8‬سيڪڙو شهرن ۾ رهندو هو‪,‬جڏهن ته ‪ 1998‬ع ۾ اهو ‪ 32.5‬سيڪڙو کي وڃي پهتو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سينگارپور جي ڪل آبادي ‪ 3.5‬ملين آهي‪,‬اهو ‪ 150‬بلين ڊالر جو ساليانو روانگي مال وڪرو ڪري ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان جي آبادي ‪ 200‬بلين آهي پر اهو فقط ‪ 12‬بلين ڊالرن جو روانگي مال وڪرو ڪري ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1981‬ع کان ‪ 1998‬ع جي وچ ڌاري آبادي ۾ ‪ 2.6‬في سيڪڙو حساب سان واڌارو ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫دنيا جي واڌ ‪ 1.5‬ساليانو في سيڪڙو کان گهڻو وڌيڪ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫خود ايشيا الِء اهڙو واڌارو في سال ‪ 2‬سيڪڙو مقرر ٿيل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1998‬ع ۾ پاڪستان ۾ مردن جي شرح ‪ 52‬سيڪڙو هئي‪ 1951.‬ع جي آدمشماري موجب پڙهائي جي شرح ‪ 13.2‬هئي جيڪا ‪ 1998‬ع جي آدمشماري موجب ‪45‬‬ ‫‪‬‬
‫سيڪڙو کي وڃي پهتي‪.‬‬
‫‪ 1998‬ع جي آدمشماري موجب پاڪستان جي ‪ 67.5‬آبادي ٻهراڙين ۽ ‪ 32.5‬شهرن ۾ رهندڙ هئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هن وقت موت جي شرح هزار ماڻهن تي ‪ 11‬آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نون ڄاول ٻارن جي موت جي شرح هزار تي ‪ 88‬آهي‬
 ‫‪111‬‬

‫سنڌي _ نصاب‬
‫سنڌي _ نصابي ڪتابن مان ورتل معلومات‬
‫اھڙي شاعري يا بيت جنھن ۾ اهلل سائين جي ساراھ ڪئي وڃي ان کي‬ ‫‪‬‬ ‫سياري جي مند نومبر کان فيبروري تائين ھلندي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حمد چئبو آھي‪.‬‬ ‫اونھاري جي مند مئي کان سيپٽمبر تائين ھلندي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اھڙي شاعري يا بيت جنھن ۾ حضور پاڪ جي ساراھ ڪئي وڃي ان کي‬ ‫‪‬‬ ‫سرُء جي مند سيپٽمبر ۽ آڪٽوبر ۾ ھوندي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نعت چئبو آھي‪.‬‬ ‫بھار جي مند فيبروري کان اپريل تائين ھلندي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڻ سڳورا مڪي شريف ۾ ڄاوا هئا‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫بھار ۾ وڻ ٽڻ ساوا ٿيندا آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت محمد مصطفي صلي اهلل عليہ وسلم جي پيُء جو نالو حضرت‬ ‫‪‬‬ ‫سرُء کي پن ڇڻڻ جي مند چئبو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عبداهلل ھو‪.‬‬ ‫وجهه ‪ ،‬حضرت محمد مصطفي صلي اهلل عليه وسلم‬
‫ُ‬ ‫حضرت علي ڪرم اهلل‬ ‫‪‬‬
‫حضرت محمد مصطفي صلي اهلل عليہ وسلم جي ماِء جو نالو بيبي آمنہ‬ ‫‪‬‬ ‫جن جو سڳو سئوٽ هو‪.‬‬
‫ھو‪.‬‬ ‫وجهه مڪي شريف ۾ ڄاوا هئا‪.‬‬
‫ُ‬ ‫حضرت علي ڪرم اهلل‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان قائداعظم محمد علي جناح ٺاهيو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫وجهه جي والد جو نالو حضرت ابو طالب هو‪.‬‬
‫ُ‬ ‫حضرت علي ڪرم اهلل‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان جو وڏي ۾ وڏو درياء سنڌو درياء آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫وجهه جي بهادريِء جي ڪري کيس نبي ڪريم ﷺ‬
‫ُ‬ ‫حضرت علي ڪرم اهلل‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان ۾ کنڊ‪ ،‬لوه ‪ ،‬ڪپڙي ‪ ،‬دوائن ۽ ٻين شين جا ڪارخانا موجود آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫”اسداهلل“ جو لقب ڏنو جنهن جي معني اهلل جو شينهن آهي‪.‬‬
‫قائداعظم جي ننڍي ڀيڻ جو نالو فاطمہ جناح ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫وجهه جي علم جي باري ۾ نبي سائين فرمايو ته‬
‫ُ‬ ‫حضرت علي ڪرم اهلل‬ ‫‪‬‬
‫فاطمہ جناح شروعاتي تعليم ڪراچي مان حاصل ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫”آئون علم جو شھر آھيان‪ ،‬علي ان جو دروازو آھي“‪.‬‬
‫فاطمہ جناح وڌيڪ تعليم بمبئي مان حاصل ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫فطرو عيدالفطر جي نماز کان اڳ ۾ ڏنو ويندو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫فاطمہ جناح ڏندن جي ڊاڪٽر ھئي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ھولي ۽ ڏياري ھندن جا مذھبي ڏينھن آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫فاطمہ جناح پنھنجي ڀاُء جي قومي ڪمن ۾ گھڻي مدد ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ڪرسمس عيسائين جو مذھبي ڏينھن آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫فاطمہ جناح جو لقب مادر ملت ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ويساکي‪ ......................‬مذھبي ڏينھن آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫فاطمہ جناح جي آخري آرامگاھ ڪراچي ۾ قائداعظم جي مقبري جي‬ ‫‪‬‬ ‫قائداعظم ڪراچي ۾ ڄائو ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاسي ۾ آھي‪.‬‬ ‫قائداعظم شروعاتي تعليم سنڌ مدرسي مان حاصل ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڻ سڳورا مڪي شريف ۾ قريش قبيلي ۾ ڄاوا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫قائداعظم واليت مان قانون جو وڏو امتحان پاس ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڻ سڳورن کي ٻن مھينن جي عمر ۾ ٿڃ پيارڻ جي الِء حضرت بيبي‬ ‫‪‬‬ ‫قائداعظم جو مطلب تمام وڏو اڳواڻ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حليمہ رضہ جي حوالي ڪيو ويو‪.‬‬ ‫شاھ لطيف کي سنڌ جا ماڻھو ”شاعرن جو سرتاج“ سڏيندا آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جڏھن پاڻ سڳورن جي امڙ بيبي آمنہ وفات ڪري وئي ان وقت پاڻ‬ ‫‪‬‬ ‫شاھ صاحب کي ”شاھ ڀٽائي“ ۽ ”ڀٽائي گھوٽ“ بہ سڏيو وڃي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سڳورن جي عمر صرف ‪ 6‬سال ھئي‪.‬‬ ‫شاھ صاحب جي پيُء جو نالو شاھ حبيب ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بيبي آمنہ جي وفات کان پوِء پاڻ سڳورن کي سندن ڏاڏي حضرت‬ ‫‪‬‬ ‫شاھ صاحب ڌڻي سڳوري جي عبادت ھڪ ڀِٽَ تي وڃي ڪندو ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عبدالمطلب پاليو‪.‬‬ ‫انھيِء ڀٽ جي ڪري سندس ڳوٺ جو نالو ڀٽ شاھ رکيل آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عبدالمطلب جي وفات وقت پاڻ سڳورن جي عمر اٺ سال ھئي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫شاھ صاحب جي شاعريِء جي ڪتاب جو نالو ”شاھ جو رسالو“ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عبدالمطلب جي وفات کانپوِء پاڻ سڳورن کي سندن چاچي‬ ‫‪‬‬ ‫شاھ صاحب جا فقير تنبوري تي راڳ ڳائيندا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت ابو طالب کين نپايو‪.‬‬ ‫شاھ صاحب ‪ 63‬ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪري ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڻ سڳورن کي ماڻھو امين ۽ صادق سڏيندا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫شاھ صاحب ‪ 1‬جنوري ‪1752‬ع ‪ 1165 ،‬ھجري ۾ وفات ڪري ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪن آھي‪.‬‬
‫نماز اسالم جو ٻيو ُر ُ‬ ‫‪‬‬ ‫شاھ صاحب جو مقبرو ميان غالم شاھ ڪلھوڙي ‪1754‬ع ۾ ٺھرايو ۽ عيدن‬ ‫‪‬‬
‫وڻ ۽ ٻوٽا پنھنجي خوراڪ سج جي روشني مان ٺاھيندا آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫رازي ٺاھيو‪.‬‬
‫سج جي گرمي سان سمنڊ جو پاڻي ٻاڦ ٿي ڪڪر ٺھندا آھن ۽ منيھن‬ ‫‪‬‬ ‫شاھ صاحب جو ميلو ھر سال سندس وفات واري تاريخ ‪ 14‬سفر تي ڀٽ‬ ‫‪‬‬
‫وسندو آھي‪.‬‬ ‫شاھ ۾ لڳايو ويندو آھي‪.‬‬
‫پاڪستان ‪ 14‬آگسٽ ‪1947‬ع ۾ قائداعظم جي اڳواڻي ۾ ٺھيو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫بينظير ڀٽو ‪ 21‬جنوري ‪1953‬ع تي ڪراچي ۾ ڄائي ھئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫برسات خاص ڪري سانوڻ جي مند ۾ وسندي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫بينظير ڀٽو ‪ ،‬ذوالفقار علي ڀٽو جي وڏي ڌيِء ھئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انڊلٺ ۾ ست رنگ ھوندا آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ِنڪي“ سڏيندا ھئا‪.‬‬
‫بينظير ڀٽو کي خاندان وارا پيار مان ”پ ِ‬ ‫‪‬‬
 ‫‪112‬‬

‫بينظير ڀٽو شروعاتي تعليم ڪراچي مان حاصل ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫حضرت ابوبڪر صديق رصہ وفات وقت اهي وصيت ڪئي هئي تہ‬ ‫‪‬‬
‫وڌيڪ پڙھڻ الِء ڪوھ مري جي ھڪ اسڪول ۾ داخال ورتي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫”مونکي پراڻي ڪپڙي جو ڪفن ڏنو وڃي ‪ ،‬ڇو تہ نئين ڪپڙي جي‬
‫اعلى تعليم واليت مان حاصل ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ضرورت جيئرن کي آهي“‪.‬‬
‫بينظير ڀٽو اسالمي دنيا جي پھرين عورت وزيراعظم ‪1988‬ع جي عام‬ ‫‪‬‬ ‫ڪراچي ‪ ،‬پاڪستان جو وڏي ۾ وڏو بندرگاه آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫چونڊن ۾ ٿي‪.‬‬ ‫سنڌ صوبي جي مکيہ ٻولي سنڌي آهي‪ .‬دنيا جي قديم تهذيب ”موهن جو‬ ‫‪‬‬
‫بينظير ڀٽو پاڪستان جي ٻہ ڀيرا وزيراعظم بڻي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫دڙو“ سنڌ ۾ آهي‪.‬‬
‫بينظير ڀٽو کي ‪ 27‬ڊسمبر ‪2007‬ع تي راولپنڊي ۾ شھيد ڪيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫اجرڪ ۽ ٽوپي سنڌ جي ثقافت جو خاص نشان آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بينظير ڀٽو جي آخري آرامگاھ ڳڙھي خدابخش‪،‬الڙڪاڻي ۾ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫سنڌي ٻولي جو وڏي ۾ وڏو صوفي شاعر ”شاه عبداللطيف ڀٽائي“ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ريل گاڏي جي انجڻ جارج اسٽيفن ايجاد ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫پاڪستان ۾ آبادي جي لحاظ کان پنجاب وڏي ۾ وڏو صوبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان ۾ ريل گاڏي جي پھرين پٽڙي ڪوٽڙيِء ۽ ڪراچي جي وچ ۾‬ ‫‪‬‬ ‫راولپنڊي ‪ ،‬فيصل آباد ‪ ،‬ملتان ‪ ،‬بهاولپور ‪ ،‬گجرات ۽ سيالڪوٽ شامل‬ ‫‪‬‬
‫وڇائي وئي‪.‬‬ ‫آهن‪.‬‬
‫ڪينجھر ڊنڍ ٺٽي ضلعي ۾ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫پنجاب ۾ پنج نديون ‪ ،‬چناب ‪ ،‬راوري ‪ ،‬جهلم ‪ ،‬ستلج ۽ بياس آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪينجھر ڊنڍ تي نالو ڪينجھر نالي مھاڻي جي پويان پيل آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫پنجاب صوبي جي مکيہ ٻولي پنجابي آهي‪ .‬جڏهن تہ سرائڪي هن‬ ‫‪‬‬
‫ڪينجھر ڊنڍ سنڌ جي ٻيو نمبر مٺي پاڻي جي وڏي ڊنڍ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫صوبي جي ٻيو بمبر وڏي ٻولي آهي‪ .‬پوٺوهاري ٻولي بہ پنجاب ۾ ڳالهائي‬
‫ڪينجھر ڊنڍ ‪ 6‬ڪلو ميٽر ويڪري ۽ ‪ 24‬ڪلوميٽر ڊگھي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ويندي آهي‪.‬‬
‫ڪينجھر ڊنڍ جي وچ ۾ نوريِء نماڻي جي قبر موجود آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫”هڙاپا“ پنجاب جو قديم تهذيبي آثار آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نوري ھڪ ُمھاڻي ھئي جنھن جو سڱ ڄام تماچي بادشاھ ‪ُ ،‬مھاڻن کان‬ ‫‪‬‬ ‫پنجاب جو مشهور شاعر ”بلي شاه“ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ورتو‪.‬‬ ‫بلوچستان‪ ،‬پاڪستان جو ايراضي يا پکيڙ جي لحاظ کان وڏي ۾ وڏو صوبو‬ ‫‪‬‬
‫منڇر ڊنڍ ڄامشوري ضلعي ۾ آھي جيڪا ايشيا جي وڏي ۾ و ِڏي ڊنڍ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫آهي‪.‬‬
‫سونڍا قبرستان ۽ جھرڪ شھر ٺٽي ضلعي ۾ آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫لسٻيلو ‪ ،‬خضدار ‪ ،‬پِشين ‪ ،‬ديرو مراد جمالي ‪ِ ،‬سبي ‪ ،‬زيارت ‪ ،‬لوراالئي ۽ ٻيا‬ ‫‪‬‬
‫پروليِء کي ڳجھارت بہ چئبو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫وڏا شهر بلوچستان صوبي ۾ آهن‪.‬‬
‫پاڻ سڳورن ﷺ پاڙيسرين جي بابت فرمايو آهي تہ ”جيڪو شخص پاڻ‬ ‫‪‬‬ ‫بلوچستان جو وڏو حصو جابلو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڍوِء ڪري کائي ۽ سندس پاڙيسري بُک مري‪ ،‬اهو پورو مو ِمن نہ آهي“‪.‬‬ ‫بلوچستان جي مکيہ ٻولي بلوچي آهي‪ .‬جڏهن تہ هن صوبي ۾ پشتو‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت ابوبڪر صديق رضي اهلل عنه مڪي شريف ۾ ڄاوا هئا‪ .‬سندن نالو‬ ‫‪‬‬ ‫براهوي ۽ سنڌي بہ اڪثريت سان ڳالهائي وڃي ٿي‪.‬‬
‫عبداهلل هو‪ .‬پاڻ مڪي جي قريش خاندان مان هئا‪.‬‬ ‫بلوچستان ۾ سوئي ڳوٺ مان ملندڙ قدرتي گئس کي سوئي گئس سڏيو‬ ‫‪‬‬
‫حضرت ابوبڪر رضي اهلل عنه ‪ ،‬پاڻ سڳورن ﷺ کان عمر ۾ ننڍا هئا‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ويندو آهي‪.‬‬
‫سڀ کان پهرين مردن ۾ اسالم قبول ڪري مسلمان ٿيڻ وارو شخص‬ ‫‪‬‬ ‫گوادر ۽ پسني بندرگاه بلوچستان ۾ آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت ابوبڪر صديق رضي اهلل عنه ه‪.‬ئا‪.‬‬ ‫”مهر ڳڙه“ بلوچستان جو قديمي تاريخي ماڳ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هجرت جي دوران حضرت ابوبڪر رضي اهلل عنه ‪ ،‬پاڻ سڳورنﷺ سان ٽي‬ ‫‪‬‬ ‫”مست توڪلي“ بلوچستان جو مشهور صوفي شاعر آهي‪.‬‬
‫ڏينهن ٽي راتيون ”ثور“ نالي غار ۾ گڏ رهيا‪.‬‬ ‫خيبرپختونخوا جي مکيہ ٻولي پشتو آهي‪ .‬هندڪو ‪ ،‬دري‪ ،‬خوار ۽ ٻيون‬ ‫‪‬‬
‫” ِ‬
‫يار غار“ حضرت ابوبڪر صديق رضي اهلل عنه کي سڏيو ويندو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ٻوليون بہ ڳالهايون وڃن ٿيون‪.‬‬
‫حضرت ابوبڪر صديق رضي اهلل عنه وٽ اسالم آڻڻ وقت ‪ 40‬هزار دينار‬ ‫‪‬‬ ‫مردان ‪ ،‬ڪوهاٽ ‪ ،‬بنون ‪ ،‬چارسده ‪ ،‬هري پور ‪ ،‬ايبٽ آباد ‪ ،‬سوات ‪ ،‬مينگوره‬ ‫‪‬‬
‫هئا جيڪي اسالم جي تبليغ ۾ خرچ ڪري ڇڏيا‪.‬‬ ‫۽ ٻيا مشهور شهر خيبرپختونخوا ۾ آهن‪.‬‬
‫ابوبڪر صديق رضہ غالمن کي مشرڪن کان خريد ڪري پوِء آزاد ڪري‬ ‫‪‬‬ ‫خيبرپختونخوا صوبو سياحت جي ڪري تمام گهڻو مشهور آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڇڏيندا هئا‪.‬‬ ‫”رحمان بابا“ خيبرپختونخوا جو مشهور صوفي شاعر آهي‪.” .‬‬ ‫‪‬‬
‫هڪ دفعي حضور اڪرم ﷺ فرمايو تہ ”اسالم کي جيترو فائدو ابوبڪر‬ ‫‪‬‬ ‫”تخت بئي“ خيبرپختونخوا جو قديمي تاريخي ماڳ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جي مال پهچايو آهي ‪ ،‬اوترو ٻئي ڪنهن جي مال نہ پهچايو آهي“‪.‬‬ ‫گلگت بلتستان ‪ ،‬پاڪستان جو عالئقو آهي جنهن جي الڳ اسيمبلي ۽ ڌار‬ ‫‪‬‬
‫حضرت ابوبڪر صديق رضہ کي حضور اڪرمﷺ جي وفات کان پوِء‬ ‫‪‬‬ ‫وڏو وزير پڻ آهي‪ ،‬هن عالئقي جو مرڪزي شهر گلگت آهي‪،‬‬
‫خليفو ڪري مقرر ڪيو ويو ‪.‬‬ ‫اسڪردو ‪ ،‬چالس ‪ ،‬ديامير ۽ ٻيا وڏا شهر گلگت بلتستان جي عالئقي ۾‬ ‫‪‬‬
‫حضرت ابوبڪر صديق رضہ پاڻ ٻہ سال ٽي مهينا خالفت هالئي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫آهن‪.‬‬
‫حضرت ابوبڪر صديق رضہ تيرنهن هجريِء ۾ ‪ 63 ،‬ورهين جي ڄمار ۾‬ ‫‪‬‬ ‫گلگت بلتستان جون بلتي ‪ ،‬شينا ۽ بروشڪي مکيہ ٻوليون آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫وفات ڪري ويا‪ .‬کين نبي اڪرم ﷺ جي ڀرسان دفنايو ويو‪.‬‬ ‫”شاهراه ريشم“ گلگت بلتستان مان چين ۾ داخل ٿيندڙ تاريخي رستو‬ ‫‪‬‬
‫آهي‪.‬‬
 ‫‪113‬‬

‫”هنزه“ گلگت بلتستان جي مشهور وادي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫سر حاجي عبداهلل هارون ‪ ،‬قائداعظم جو ساٿي هو‪ ،‬جنهن پاڪستان جي‬ ‫‪‬‬ ‫”شڪر َپڙيان ‪ ،‬فيصل مسجد ‪ ،‬مارگال جا جبل ۽ لوڪ ورثي جو ميوزم ‪ ،‬۽‬ ‫‪‬‬
‫تحريڪ ۾ ڀرپور حصو ورتو‪.‬‬ ‫راول ڊيم“ اسالم آباد ۾ آهن‪.‬‬
‫سر حاجي عبداهلل هارون ‪1872‬ع ۾ ڪراچيِء ۾ هڪ غريب خاندان ۾ جنم‬ ‫‪‬‬ ‫سپريم ڪورٽ ‪ ،‬سينيٽ ۽ قومي اسيمبلي جون عمارتون بہ اسالم آباد ۾‬ ‫‪‬‬
‫ورتو‪ .‬چئن سالن جي عمر ۾ سندس والد الڏاڻو ڪري ويو ۽ پوِء کيس ماُء‬ ‫آهن‪.‬‬
‫نپايو‪.‬‬ ‫”ايوبيا ۽ بندر گلي“ ڪوهہ مري ۾ آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سر حاجي عبداهلل هارون غربت جي ڪري پڙهي ڪونہ سگهيو‪ ،‬ننڍي‬ ‫‪‬‬ ‫جبلن جي مٿان ڄميل برف کي “گليشيئر“ چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هوندي کان ئي ڪجهہ شيون خريد ڪري پاڙي ۾ وڪڻندو هو‪.‬‬ ‫جبلن ۾ ڇپون هونديون آهن‪ ،‬ڪجهہ ڇپون پٿرن جون ۽ ڪي وري تهدار‬ ‫‪‬‬
‫سر حاجي عبداهلل هارون ٿوري وقت الِء هڪ دڪاندار وٽ ڪم ڪيو جتي‬ ‫‪‬‬ ‫هونديون آهن‪ .‬ڪن ڇپن ۾ مٽي ۽ پٿر ٻئي هوندا آهن‪.‬‬
‫هن جي ماهوار پگهار صرف چار رپيا هئي‪.‬‬ ‫ڌرتيِء جو گهڻو حصو ‪ ،‬مٽي جي تهہ سان ڍڪيل هوندو آهي‪ .‬ان مٽي ۾‬ ‫‪‬‬
‫سر حاجي عبداهلل هارون اڳتي هلي وڏو واپاري ٿي ويو ‪ .‬هن ڪراچيِء ۾‬ ‫‪‬‬ ‫جبلن جي واري ۽ چيڪي مٽي مليل هوندي آهي‪.‬‬
‫ڪيتريون ئي مسجدون ‪ ،‬ديني ۽ تعليمي ادارا قائم ڪيا‪.‬‬ ‫ڪوئلو‪ ،‬گئس‪ ،‬پئٽرول‪ ،‬سنگ مرر‪ ،‬لوهہ ‪ ،‬سون‪ ،‬چاندي ۽ ٻيون شيون بہ‬ ‫‪‬‬
‫”کَڏيِء“ وارو مدرسو سر حاجي عبداهلل هارون قائم ڪيو هو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ڌرتيِء مان ملن ٿيون‪.‬‬
‫سر حاجي عبداهلل هارون ‪1942‬ع ۾ الڏاڻو ڪري ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫سيد الهندو شاهہ ڪنڊياري تعلقي جي شهر ”ڊڀري“ (جنهن کي درٻيلو‬ ‫‪‬‬
‫روڊ تي پيادو هلڻ جي الِء فٽ پاٿ ٺهيل هوندا آهن جن تان ماڻهو پيادو‬ ‫‪‬‬ ‫بہ چوندا آهن) ۾ زميندار سيد يوسف شاهہ جي گهر ۾ ‪1864‬ع ۾ جنم‬
‫هلندو آهي‪.‬‬ ‫ورتو‪.‬‬
‫روڊ تي اڇا ۽ ڪارا پٽا هوندا آهن جنهن کي زيبرا ڪراسنگ چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫سيد الهندي شاهہ مدرسي مان عربي‪ ،‬فارسي ۽ سنڌي تعليم حاصل‬ ‫‪‬‬
‫مسڪين جهان خان کوسو ضلعي ٿرپارڪر جي ڳوٺ ”ساميِء جي ويري“ ۾‬ ‫‪‬‬ ‫ڪئي‪.‬‬
‫ڄائو هو‪.‬‬ ‫سيد الهندو شاهہ دهليِء جي ليجسليٽو اسيمبلي جو ميمبر ۽ فرسٽ‬ ‫‪‬‬
‫جهان خان کوسو غريبن جي همدرد هئڻ ڪري پاڻ کي ”مسڪين“‬ ‫‪‬‬ ‫ڪالس آنرري ميجسٽريٽ پڻ ٿي رهيو هو‪.‬‬
‫سڏائيندو هو‪.‬‬ ‫سيد الهندو شاه واري دور ۾ ٻني جي ڍل کي ”نوبت“ سڏيو ويندو هو‪ .‬اها‬ ‫‪‬‬
‫مسڪين جهان خان کوسي جوانيِء ۾ پوليس کاتي ۾ نوڪري ڪئي جيڪا‬ ‫‪‬‬ ‫ڍل غريبن جي مٿان سيد الهندو شاه معاف ڪرائي‪.‬‬
‫ٿوري ئي عرصي ۾ ڇڏي ڏني‪.‬‬ ‫سيد الهندو شاه ڪيتريون ئي مسجدون جوڙايون‪ .‬نوشهروفيروز ۾ مدرسو‬ ‫‪‬‬
‫مسڪين جهان خان کوسي پنهنجي ڳوٺ ۾ هڪ اسڪول بہ کواليو جنهن‬ ‫‪‬‬ ‫قائم ڪيو جيڪو اڄ ”نوشهروفيروز هاِء اسڪول“ جي نالي سان هلندڙ‬
‫جي الِء پنهنجو گهر ڏنائين ۽ پاڻ وڃي َم َن ُهن اڏي ويٺو‪.‬‬ ‫آهي‪ .‬انهيِء جي ڀرسان هڪ هاسٽل بہ جوڙايائين‪.‬‬
‫ٿر ۽ ڪوهستان ۾ جڏهن برسات نہ پوي‪ ،‬فصل نہ ٿيڻ ۽ کاڌي پيتي جي‬ ‫‪‬‬ ‫نياڻين جي تعليم جي الِء پنهنجي ڳوٺ ۾ ‪ ،‬لوڪل بورڊ کان اسڪول جاري‬ ‫‪‬‬
‫شين جي سخت اڻاٺ ٿئي تہ ان حالت کي ”ڏڪار“ چئبو آهي‪.‬‬ ‫ڪرايائين‪.‬‬
‫” ِسري رامچندر“ پنهنجي مخالف ”راو َڻ“ کي جنگ ۾ هارائي ‪ ،‬پنهنجي زال‬ ‫‪‬‬ ‫سيد الهندو شاه سن ‪1919‬ع ۾ وفات ڪئي‬ ‫‪‬‬
‫ِسيتا سان گڏجي روانو ٿي ويو‪ .‬جنهن ڏينهن سري رامچندر پنهنجي شهر ۾‬ ‫پاڪستان ڏکڻ ايشيا ۾ واقع آهي‪ .‬پاڪستان جي ڏکڻ ۾ عربي سمنڊ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫واپس آيو هو ان ڏينهن هندن انهيِء جي اچڻ جي خوشي ۾ پنهنجا گهر‬ ‫دنيا ۾ آبادي جي لحاظ کان وڏي ۾ وڏو ملڪ چين آهي‪ .‬چين جي حد‬ ‫‪‬‬
‫ڏيئن سان سينگاريا هئا ۽ عيد ملهائي هئي‪ .‬جيڪا اڄ بہ ”ڏياري“ جي‬ ‫پاڪستان جي اترـ اوڀر طرف گلگت بلتستان سان لڳي ٿي‪.‬‬
‫نالي سان ملهائي ويندي آهي‪.‬‬ ‫چين جو سرڪاري نالو ”عوامي جهموريہ چين“ آهي‪ .‬هن ملڪ جي مکيہ‬ ‫‪‬‬
‫”ڏياري“ هر سال هندي مهيني ”اسوَء “ جي آخري ٽن ڏينهن ۾ ملهائي‬ ‫‪‬‬ ‫ٻولي چيني آهي‪.‬‬
‫ويندي آهي‪.‬‬ ‫چين سان پاڪستان جو واپار ۽ زميني اچ وڃ تاريخي رستي ”شاهراهِ‬ ‫‪‬‬
‫چوڏهين جي رات چنڊ پورو ڏسڻ ۾ ايندو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ريشم“ ذريعي ٿئي ٿي‪.‬‬
‫چنڊ کي روشني سج کان ملندي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫چين جي گادي جو هنڌ ”بيجنگ“ آهي‪ .‬هن ملڪ ۾ ٻاويهہ صوبا ۽ پنج‬ ‫‪‬‬
‫چنڊ زمين جي چوطرف ڦري ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫خودمختيار عالئقا آهن‪.‬‬
‫چنڊ جو مٿاڇرو هڪ جهڙو ناهي‪ .‬ميدان‪ ،‬جبل‪ ،‬غارون ۽ کاهيون آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫چين جي آزاديِء جو ڏهاڙو پهرين آڪٽوبر ‪1949‬ع آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫راڪيٽ جي مدد سان انسان چنڊ تي پهتو‪ .‬جتان هو مٽي ۽ پٿر کڻي آيا‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫چين سائنس ۽ ٽيڪناالجي ۾ تمام گهڻي ترقي ڪئي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سج بہ هڪ تارو آهي‪ .‬سج ‪ ،‬چنڊ ۽ تارا اڀرندي کان الهندي طرف چرپر‬ ‫‪‬‬ ‫پاڪستان جي ڏکڻ ـ اوڀر ۾ هندستان آهن ‪ ،‬جنهن جو سرڪاري نالو ڀارت‬ ‫‪‬‬
‫ڪندا آهن‪.‬‬ ‫آهي‪.‬‬
‫ڪتي‪ ،‬ٽيڙو‪ ،‬کٽ وغيره‬
‫تارن جي ميڙ کي ”نَکٽ“ چئبو آهي‪ .‬سنڌي ٻوليِء ۾ َ‬ ‫‪‬‬ ‫هندستان جي سرحد سنڌ‪ ،‬پنجاب ۽ آزاد ڄمون ڪشمير سان لڳي ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫تارن جي مختلف ميڙن جا ناال آهن‪.‬‬
 ‫‪114‬‬

‫هندستان آباديِء توڙي پکيڙ جي لحاظ کان ڏکڻ ايشيا جو وڏي ۾ وڏو‬ ‫‪‬‬ ‫شب قدر ۾ عبادت جو ثواب هزار مهينن جي عبادت کان به وڌيڪ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ملڪ آهي‪.‬‬ ‫شب قدر ‪ 27‬رمضان جي رات آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هندستان جي گادي جو هنڌ ”نئين دهلي“ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫حضرت مخدوم نوح رحہ اسالم جي پهرئين خليفي حضرت ابوبڪر‬ ‫‪‬‬
‫دهلي‪ ،‬ممبئي‪ ،‬ڪلڪتو‪ ،‬مدراس‪ ،‬بئنگلور‪ ،‬حيدرآباد دکن ۽ ٻيا هندستان‬ ‫‪‬‬ ‫صديق رضہ جي خاندان مان هو‪ ،‬انهيِء ڪري کين ”صديقي“ سڏيو‬
‫جا مشهور شهر آهن‪.‬‬ ‫ويندو هو‪.‬‬
‫هندستان جي آزاديِء جو ڏهاڙو ‪ 15‬آگسٽ ‪1947‬ع آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫مخدوم جا وڏا تبليغ جي ارادي سان ملتان جي ويجهو ڪوٽ ڪروڙ ۾ اچي‬ ‫‪‬‬
‫هندستان ۾ هندي‪ ،‬اردو‪ ،‬پنجابي‪،‬بنگالي‪ ،‬تيلگو‪ ،‬تامل‪ ،‬گجراتي‪ ،‬مراٺي‪،‬‬ ‫‪‬‬ ‫آباد ٿيا‪ ،‬انهيِء کانپوِء بعد ۾ اتان کان لڏي اچي هاال ڪنڊي ۾ رهيا‪ ،‬جنهن‬
‫سنڌي ۽ ٻيون ٻوليون ڳالهايون وينديون آهن‪.‬‬ ‫کي هاڻي پراڻا هاال چون ٿا‪.‬‬
‫هندستان ڪمپيوٽر سافٽ ويئر جي تياريِء ۾ تمام گهڻي ترقي ڪئي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫مخدوم نوح رحہ ‪ 27‬رمضان ‪ 911‬هجري ۾ ‪ ،‬جمعي جي رات ڄاوا هئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ايران پاڪستان جي اولهہ ۾ بلوچستان صوبي سان لڳ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫مخدوم رحہ جي والد جو نالو مخدوم نعمت اهلل هو‪ .‬سندن پيُء مٿن ”لطف‬ ‫‪‬‬
‫ايران جو سرڪاري نالو ”اسالمي جهموريہ ايران“ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫اهلل“ نالو رکيو‪ .‬۽ پوِء کين سرور نوح بہ سڏيو ويو‪.‬‬
‫ايران جي گاديِء جو هند ”تهران“ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫مخدوم رحہ کي ستن سالن جي عمر ۾ قرآن شريف پڙهائڻ الِء ويهاريو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ايران جي وڏن شهرن ۾ مشهد‪ ،‬شيراز‪ ،‬اصفهان‪ ،‬تبريز‪ ،‬زاهدان‪ ،‬قم ۽ ٻيا‬ ‫‪‬‬ ‫مخدوم رحہ جي گادي جو نالو ”نو لکي گودڙي “ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫شهر شامل آهن‪.‬‬ ‫مخدوم نوح رحہ قرآن پاڪ جا مفسر‪ ،‬حديث جا ڄاڻو ۽ صوفي شاعر بہ‬ ‫‪‬‬
‫ايران جي قومي ٻولي فارسي آهي‪ .‬هن ملڪ ۾ بلوچي‪ ،‬ترڪي‪ ،‬عربي‪،‬‬ ‫‪‬‬ ‫هئا‪.‬‬
‫ڪردي‪ ،‬سنڌي ۽ ٻيون ٻوليون ڳالهايون وينديون آهن‪.‬‬ ‫مخدوم نوح رحہ ننڍي کنڊ ۾ سڀ کان پهرين قرآن شريف جو فارسي ۾‬ ‫‪‬‬
‫ايران جي آزاديِء جو ڏهاڙو ‪ 26‬فيبروري ‪1921‬ع آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ترجمو ڪيو‪.‬‬
‫ايران جي مکيہ پيداوار ۾ ڪڻڪ‪ ،‬ٻاجهري‪ ،‬سڪل ميوا‪ ،‬ڪپهہ‪ ،‬انگور ۽‬ ‫‪‬‬ ‫”پيئي جا پرڀات‪ ،‬سا ماڪ م ڀانيو ماڻها ‪ ،‬روئي چڙهي رات‪ ،‬ڏسي ڏکوين‬ ‫‪‬‬
‫ٻيون شيون شامل آهن‪.‬‬ ‫کي“ هي بيت مخدوم نوح رحہ جو آهي‪.‬‬
‫افغانستان ‪ ،‬پاڪستان جي اتر ـ اوڀر ۾ واقع آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫مخدوم نوح رحہ ‪ 27‬ذوالقعد ‪ 997‬هجري ۾ وفات ڪري ويا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان جا صوبا خيبرپختونخوا ۽ بلوچستان ۽ ڦاٽا جا عالئقا افغانستان‬ ‫‪‬‬ ‫سندن آخري آرامگاه نوان هاال ۾ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سان لڳن ثا‪.‬‬ ‫مخدوم نوح رحہ جي جماعت کي ”سروري“ جماعت سڏيو وڃي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫افغانستان جو پرڻو نالو ”آريانا“ هو‪ .‬هن وقت افغانستان ”اسالمي‬ ‫‪‬‬ ‫”وطن جي حب جي دل ۾ نہ ٿي‪ ،‬ايمان ڪهڙو ٿيو؟ ـ هي نظم نواز علي نياز‬ ‫‪‬‬
‫جهموريہ افغانستان“ جي نالي سان گڏيل قومن ۾ شامل آهي‪.‬‬ ‫جو لکيل آهي‪.‬‬
‫افغانستان جي گاديِء جو هند ”ڪابل“ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫شاه جهان مسجد ٺٽي ۾ آهي‪ ،‬جيڪا ان وقت جي مغل بادشاه شاهجهان‬ ‫‪‬‬
‫قنڌار‪ ،‬هرات‪ ،‬مزار شريف‪ ،‬جالل آباد ۽ ٻيا وڏا شهر افغانستان ۾ آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ٺهرائي هئي‪ .‬جنهن جو ڪم ‪1644‬ع کان ‪1647‬ع تائين هليو‪ .‬هن مسجد ۾‬
‫افغانستان جي آزاديِء جو ڏهاڙو ‪27‬مئي ‪1919‬ع آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ڪل ‪ 101‬گنبذ آهن‪.‬‬
‫افغانستان جون مکيہ ٻوليون پشتو‪ ،‬فارسي‪ ،‬۽ دري آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ٺٽي کان ڪراچي اولهہ طرف ‪ 103‬ڪلوميٽر ۽ حيدرآباد اٽڪل ‪100‬‬ ‫‪‬‬
‫افغانستان جي موسم خشڪ رهندي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ڪلوميٽر اوڀر طرف آهي‪.‬‬
‫قالين سازي افغانستان جو اهم پيداواري ذريعو آهي‬ ‫‪‬‬ ‫”شينهن جي هڪ ڏينهن جي زندگي ‪ ،‬گدڙ جي سو سالن جي زندگي کان‬ ‫‪‬‬
‫”سڀ ڪن تنهنجي ساراه ‪ ،‬قدرت وارا“ ـ هي حمد ڪشنچند بيوس جو‬ ‫‪‬‬ ‫بهتر آهي“ ـ هي قول ٽيپو سلطان جو آهي‪.‬‬
‫لکيل آهي‪.‬‬ ‫شهيد راشد منهاس کي سڀ کان وڏو قومي تغمو ”نشان حيدر“ ڏنو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت محمد ﷺ کي بيبي آمنه رضہ ”احمد“ جي نالي سان سڏيندي‬ ‫‪‬‬ ‫شهيد راشد منهاس ننڍي هوندي جهازن جا ماڊل ۽ رانديڪا گڏ ڪرڻ جو‬ ‫‪‬‬
‫هئي‪.‬‬ ‫شوقين هوندو هو‪.‬‬
‫”بدر ‪ ،‬احد ‪ ،‬خندق ۽ خيبر“ هي مشهور جنگيون مڪي جي ڪافرن ۽‬ ‫‪‬‬ ‫راشد منهاس ‪ 14‬سالن جي عمر ۾ پاڪ فضائيہ ۾ شامل ٿيو‪ .‬راشد‬ ‫‪‬‬
‫مسلمانن جي وچ ۾ لڳيون‪.‬‬ ‫منهاس رسالپور جي فضائي فوج جي اسڪول ۾ سکيا ورتي‪.‬‬
‫بيبي خديجته الڪبرى کي ”طاهره“ جي لقب سان سڏيو ويندو هو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 20‬آگسٽ ‪1971‬ع ۾ پنهنجي غدار باال آفيسر مطيع الرحمن سان گڏ‬ ‫‪‬‬
‫عورتن ۾ سڀ کان پهرين بيبي خديجته الڪبرى ايمان آندو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫پنهنجي جهاز کي انڊيا جي حدن ۾ وڃڻ کان روڪڻ جي ڪوشش ۾‬
‫حضرت خديجته الڪبرى ‪ 65‬سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪري وئي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫پاڪستان جي ڌرتي تي جهاز کي ڪريش ڪيائين ۽ نتيجي ۾ پاڻ شهيد‬
‫”خدا جو پيارو اسانجو نبي ‪ ،‬جي جيارو اسانجو نبي“ ـ هي نعت حڪيم‬ ‫‪‬‬ ‫ٿي ويو‪.‬‬
‫فتح محمد سيوهاڻي جي لکيل آهي‪.‬‬ ‫”بهار جي مند“ بيت ڀيرو مل غريب جو لکيل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫شب قدر کي ”ليلته القدر“ چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫مند کي سنڌي ۾ ”موسم يا رت “ چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قرآن شريف ليلته القدر جي رات نازل ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫بهار کي سنڌي ۾ ”بسنت بہ چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪115‬‬

‫شيخ سعدي جو اصل نالو ” شرف الدين“ هو‪ .‬ان زماني جي بادشاه سعد بن‬ ‫‪‬‬ ‫حضرت عثمان غني رضہ مسلمانن جو ٽيون خليفو ٿي گذريو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫زنگي کان متاثر ٿي پنهنجو تخلص ”سعدي“ رکيائين‪.‬‬ ‫حضرت عثمان غني رضہ هڪ يهودي کان ”روم“ نالي کوه ‪ 20‬هزار‬ ‫‪‬‬
‫شيخ سعدي ايران جي شهر شيراز جو رهاڪو هو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫درهمن ۾ خريد ڪري مسلمان جي حوالي ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫شيخ سعدي ‪1333‬ع ۾ ڄائو ۽ ‪1435‬ع ۾ گذاري ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫رات جو اڀ تي پکڙيل نکٽن کي ”آڪاش منڊل“ چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫”تندرستي“ ـ بيت محمد صديق مسافر جو لکيل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫سج هڪ تارو آهي‪ ،‬سج ۽ ان جي چوڌاري گردش ڪندڙ شين کي ”شمسي‬ ‫‪‬‬
‫‪ 6‬سيپٽمبر ‪1965‬ع ۾ پاڪستان ۽ ڀارت جي وچ ۾ جنگ لڳي‪ ،‬جنهن ۾‬ ‫‪‬‬ ‫نظام“ چئبو آهي‪.‬‬
‫پاڪستان کي فتح نصيب ٿي‪.‬‬ ‫هن شمسي نظام ۾ گره ‪ ،‬اپ گره اچي وڃن ٿا‪ ،‬تاري کي پنهنجي روشني‬ ‫‪‬‬
‫‪ 12‬سيپٽمبر تي ڀارت سيالڪوٽ تي وڏو حملو ڪيوهو‪ 14 ،‬سيپٽمبر تي‬ ‫‪‬‬ ‫هوندي آهي‪ .‬گره يا اپ گره کي پنهنجي روشني ناهي هوندي‪.‬‬
‫ڀارتي فوج جو انتهائي سخت حملو هو‪.‬‬ ‫ننڍا وڏا گره سج جي چوڌاردي گردش ڪن ٿا‪ .‬اپگره وري گره جي‬ ‫‪‬‬
‫انهيِء جنگ ۾ فضائي فوج ڀارت جي بندر دوارڪا تي بم ڪيرائي تباه‬ ‫‪‬‬ ‫چوڌاري گردش ڪن ٿا‪.‬‬
‫ڪري ڇڏيو‪.‬‬ ‫اڳ ۾ مکيہ ‪ 9‬گره ڄاڻايا ويندا هئا‪ ،‬پر ‪2006‬ع کانپوِء نئين تحقيق‬ ‫‪‬‬
‫‪2010‬ع ۾ سنڌ ۾ وڏي ٻوڏ آئي‪ ،‬جيڪا سنڌو ڌرياء تي گڊو بئراج جو ٽوڙي‬ ‫‪‬‬ ‫موجب اٺ گره ؛ زمين‪ ،‬عطارد‪ ،‬زهره‪ ،‬مشتري‪ ،‬زحل ‪ ،‬يورينس ۽ نيپچون‬
‫بند ٽٽڻ جي ڪري آئي‪.‬‬ ‫آهن‪ ،‬پلوٽو ۽ ٻيا ننڍا گره پڻ موجود آهن‪.‬‬
‫”مندائتا مينهن “ شاه لطيف جو لکيل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫آسمان ۾ تارن جا مختلف جهرمٽ هوندا آهن‪ ،‬جن کي پنهنجي بيهڪ جي‬ ‫‪‬‬
‫ذوالفقار علي ڀٽو الڙڪاڻي ضلعي‪ ،‬تعلقي رتيديري جي ڳوٺ ڳڙهي خدا‬ ‫‪‬‬ ‫حساب سان ناال ڏنل آهن‪ ،‬جهڙوڪ ٽيڙو‪ ،‬کٽ‪ ،‬ڪتي‪ ،‬وڇون وغيره ‪ ،‬ٽيڙو ۾‬
‫بخش ۾ سر شاهنواز جي گهر ۾ ‪ 5‬جنوري ‪1928‬ع ۾ جنم ورتو‪.‬‬ ‫ٽي تارا قطار ۾ هوندا آهن‪ ،‬کٽ ۾چار تارا نظر ايندا آهن‪ ،‬ڪجهہ تارن جا‬
‫ذولفقار علي ڀٽو ابتدائي تعليم ممبئي جي ”ڪئٿيڊرل اسڪول“ مان‬ ‫‪‬‬ ‫خاص ناال بہ آهن‪ ،‬جيئن قطب تارو‪ ،‬وهائو يا اسر وارو تارو وغيره‪.‬‬
‫حاصل ڪئي‪ ،‬اڳتي پڙهڻ الِء آمريڪا جي رياست ڪيليفورنيا جي شهر‬ ‫آڪاش منڊل ۾ ڪهڪشائون بہ آهن‪ ،‬ڪهڪشائون بہ ستارن جا جهرمٽ‬ ‫‪‬‬
‫برڪلي ۾ پڙهيو‪ ،‬اعلى تعليم حاصل ڪرڻ الِء آڪسفورڊ يونيورسٽي‬ ‫آهن‪ .‬اسانجو سج به هڪ بي ترتيب ڪهڪشان جي نظام جو حصو آهي‪.‬‬
‫انگلينڊ ۾ پڙهڻ ويو‪ ،‬جتان قانون جي ڊگري حاصل ڪيائين‪.‬‬ ‫آڪاش منڊل ۾ ڪڏهن ڪڏهن پڇڙ تارا بہ ڏسڻ ۾ ايندا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1963‬ع ۾ پرڏيهي وزير ٿي رهيو‪ ،‬ذوالفقار علي ڀٽو پاڪستان پيپلز پارٽي‬ ‫‪‬‬ ‫هلو سبز پرچم اڏاري هلو ـ هي نظم سليم ڳاڙهوي جو لکيل آهي‬ ‫‪‬‬
‫جو باني هو‪1971 ،‬ع جي چونڊن ۾ ڪاميابي کانپوِء ملڪ جو چوٿون صدر‬ ‫شاه عنايت جو پورو نالو ”شاهہ عنايت اهلل مخدوم فضل اهلل “ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بڻيو‪.‬‬ ‫شاه عنايت جا وڏا بغداد جا هئا‪ .‬جتان لڏي اچي ”اُچ شريف“ ۾ رهيا‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1972‬ع ۾ قومي اسيمبلي ۾ سنڌي ٻولي جي قدامت ۽ شاهوڪاري بابت‬ ‫‪‬‬ ‫انکان پوِء سنڌ جي ڳوٺ ”نصريہ“ ۾ آباد ٿيا‪ .‬ان بعد ”ميرانپور“ ۾ اچي‬
‫تاريخي تقرير ڪئي‪.‬‬ ‫رهيا‪ .‬جيڪو موجودہ ”جهوڪ شريف“ جي اوڀر پاسي ۾ ويجهو آهي‪.‬‬
‫ذوالفقار علي ڀٽو ‪1973‬ع ۾ نئون جهموري آئين آندو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫شاه عنايت ميرانپور ۾ ‪ 1066‬هجري مطابق ‪1654‬ع ۾ پيدا ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1977‬ع ۾ سندن جي حڪومت جو تختو اونڌو ڪري ‪ ،‬مٿس الزام هڻي‬ ‫‪‬‬ ‫شاه عنايت ابتدائي تعليم عربي‪ ،‬فارسي ۽ قرآن مجيد مڪمل ڪري‬ ‫‪‬‬
‫کيس ‪ 4‬اپريل ‪1979‬ع تي ڦاسي چاڙهيو ويو‪.‬‬ ‫جوانيِء ۾ ملتان جي بزرگ ‪ ،‬ڪامل ‪ ،‬درويش شاه شمس کان فيض حاصل‬
‫”ڏيئو“ نظم ليکراج ڪشنچند عزيز جو لکيل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ڪيو‪ .‬انکانپوِء حيدرآباد دکن ۾ شاه عبدالملڪ برهانپوري جي صحبت ۾‬
‫قلندر شهباز جو اصل نالو ”سيد عثمان ولد سيد ابراهيم ڪبير رحہ“ هو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫پنج ورهيہ گذاريائين‪ ،‬کيس شاه عبدالملڪ هڪ ڳاڙهو خرقو‪ ،‬ترار‪ ،‬۽‬
‫قلندر شهباز ‪ 538‬هجري ۾ ”آذربائيجان“ جي ”مروند“ نالي ڳوٺ ۾ ڄائو‬ ‫‪‬‬ ‫ٽوپي ڏيئي صوفيِء جي لقب سان نوازيو‪.‬‬
‫هو‪ ،‬قلندر شهباز قرآن شريف جو حافظ ۽ عالم هو‪ ،‬لعل قلندر شهباز‬ ‫”جو کيڙي سو کائي“ هي قول شاه عنايت جو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سندس جو لقب هو‪.‬‬ ‫شاه عنايت هارين جي همايت ڪئي ۽ انهن جي حقن جي الِء جدوجهد‬ ‫‪‬‬
‫قلندر شهباز جي درگاه سيوهڻ شريف ۾ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ڪئي‪.‬‬
‫قلندر شهباز جو هر سال شعبان جي مهيني جي ‪ 18‬تاريخ تي سيوهڻ ۾‬ ‫‪‬‬ ‫‪1128‬هجري مطابق ‪ 1715‬ع ۾ نواب اعظم خان مغلن پاران ٺٽي جو‬ ‫‪‬‬
‫ميلو لڳندو آهي‪.‬‬ ‫گورنر مقرر ٿيو‪ ،‬انهيِء شاه عنايت ۽ سندن فقيرن جي خالف ڪم ڪرڻ‬
‫درگاه تي فقيرن جي رهائش واري جاِء کي ”ڪافي“ چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫شروع ڪيو‪.‬‬
‫”جيڏو تنهنجو نانء‪ ،‬ٻاجهہ بہ اوڏيائي مڱان“ ـ هي حمد شاه لطيف جو‬ ‫‪‬‬ ‫آخرڪار بااثر ماڻهن جي مدد سان نواب اعظم خان وڏو لشڪر وٺي‬ ‫‪‬‬
‫لکيل آهي‪.‬‬ ‫ميرانپور جو گهيرو ڪيو ‪ ،‬جيڪو پورا ‪ 6‬مهينا هليو‪.‬‬
‫مسجد نبوي جي اڏاوت جي الِء زمين بنو نجار جي ٻن يتيم ڀائرن کان‬ ‫‪‬‬ ‫صوفي شاه عنايت کي ‪ 17‬صفر ‪ 1130‬هجري مطابق ‪1718‬ع ۾ دوکي‬ ‫‪‬‬
‫حضور اڪرم ﷺ خريد ڪئي‪.‬‬ ‫سان شهيد ڪيو ويو‪.‬‬
‫”محبت جنهن جي فطرت هئي‪ ،‬صداقت جنهن جي سيرت هئي“ ـ هي نعت‬ ‫‪‬‬ ‫صوفي شاه عنايت شهيد جي آخري آرامگاه جهوڪ شريف ۾ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عبدالحليم جوش جي لکيل آهي‪.‬‬ ‫صوفي شاه عنايت شهيد جو ميلو هر سال ‪ 17‬صفر تي لڳايو ويندو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪116‬‬

‫هولي هندو ڌرم وارن جو هڪ اهم ڌرمي ڏڻ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫هيون‪ ،‬پڪا کوه بہ هئا‪ .‬پڪا کوه بہ هئا‪ ،‬هڪ وڏو تالُء بہ هو جيڪو‬
‫راجا هرناڪش جي پٽ جو نالو پهالج هو‪ ،‬جيڪو پنهنجي پيء جي خالف‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 12‬ميٽر ڊگهو ۽ ‪ 8‬ميٽر ويڪر ۽ اڍائي ميٽر اونهو هو‪.‬‬
‫اهلل جي هيڪڙائي جي پرچار ڪرڻ لڳو‪ ،‬هرناڪش پنهنجي پٽ کي مارڻ‬ ‫هڪ مندر بہ ظاهر ٿيو‪ ،‬سڪا بہ هٿ آيا‪ ،‬جنهن تي ڍڳي ۽ ٻين شين‬ ‫‪‬‬
‫جي الِء ڪافي دفعا ڪوششون ڪيون جنهن ۾ هو ناڪام ويو‪.‬‬ ‫جون شڪليون بہ اڪريل آهن‪ ،‬سون چاندي جا زيور ‪ ،‬ٽامي ۽ ٺڪر جا‬
‫هرناڪش جي ڀيڻ جو نالو هولڪا هو جيڪا باه جي آڙاه ۾ سڙي خاڪ ٿي‬ ‫‪‬‬ ‫ٿانو توڙي رانديڪا بہ هٿ آيا‪ ،‬وڍٽڪ جا اوزار بہ لڌا ويا‪.‬‬
‫وئي‪.‬‬ ‫مصري‪ ،‬سميري ۽ تهذيبون بہ دنيا جون قديم تهذيبون آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هرناڪش کي نرسنگهہ ماريو‪ ،‬جنهن جو اڌ جسم ماڻهو جو ۽ اڌ جسم‬ ‫‪‬‬ ‫”نظارا وطن جاـ ـ هي نظم احمد خان آصف جو لکيل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫شينهن جو هو‪.‬‬ ‫مارئي‪ ،‬پالڻو ۽ ماڏوئي جي ڌيِء هئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هندو ڌرم جا پوئلڳ هولڪا جي سڙي خاڪ ٿيڻ واري ڏينهن تي خوشي ۾‬ ‫‪‬‬ ‫ننڍي هوندي سندس پيءکيت نالي ماڻهو سان سنڱ ڪري ڇڏيو هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫”سچ ڪي جئہ “ چئي هر سال ڦڳڻ جي مهيني جي ٻارهين تاريخ تي ڌوم‬ ‫عمر بادشاه کي ڦوڳ نالي ماڻهو مارئي جي باري ۾ ٻڌايو ۽ پوِء عمر ڀالوا‬ ‫‪‬‬
‫ڌام سان ”هولي“ جو ڏهاڙو ملهائيندا آهن‪.‬‬ ‫اچي کوه تان مارئي کي کڻي ويو‪ ،‬مارئي کي پاڻ سان شادي ڪرڻ جي آڇ‬
‫هولي جي ٻئي ڏينهن تي ”ڌوڙيو“ ٿيندو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ڪئي‪ .‬جيڪا مارئي آخر تائين ڪونہ مڃي ۽ پوِء عمر بہ مارئي کي‬
‫”پيار وطن ‪ ،‬منهنجا وطن “ ـ هي نظم سليم ڳاڙهوي جو لکيل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫مجبور ٿي آزاد ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫محمد عثمان ڏيپالئي جو جنم ‪ 13‬جون ‪1908‬ع تي ٿرپارڪر ضلعي جي‬ ‫‪‬‬ ‫سائي هڪ بيماري آهي‪ ،‬جيڪا هڪ جيوڙي جي ڪري ٿيندي آهي‪ .‬هن‬ ‫‪‬‬
‫شهر ڏيپلو ۾ ٿيو‪.‬‬ ‫بيماري ۾ مريض تمام گهڻو ڪمزور ٿي ويندو آهي‪ ،‬سندس اکين جو رنگ‬
‫عثمان ڏيپالئي جي والد جو نالو حبيب اهلل هو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫پيلو ٿي ويندو آهي‪ ،‬۽ کيس کاڌو نہ وڻندو آهي‪.‬‬
‫شروعاتي ڇهہ درجا سنڌي ڏيپلي جي پرائمري اسڪول ۾ پڙهيو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫سائي ۾ جگر يا جيرو متاثر ٿيندو آهي‪ ،‬جنهن ڪري بت ۾ چستي نہ‬ ‫‪‬‬
‫سڀ کان پهرين چوٿين درجي ۾ هفتيورا ”اخبار فرحت آثآر“ ڪڍيائين‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫هوندي‪ ،‬هلڪو بخار ۽ پيٽ جي ساڄي پاسي سور پوندو آهي‪ .‬دل ڪچي‬
‫سن ‪1924‬ع ۾ جڏهن ‪ 16‬ورهين جو هو تڏهن سندس تاريخي مضمون‬ ‫‪‬‬ ‫ٿي ۽ پيشاب جو رنگ پيلو ٿي وڃڻ جون نشانيون آهن‪.‬‬
‫دهلي مان نڪرندڙ مشهور رسالي ”ترقي“ ۾ ڇپيو‪.‬‬ ‫سائي تازي ڄاول ٻار کان وڏي عمر واري کي بہ ٿي سگهي ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 19‬ورهين جي عمر ۾ پهريون ڪتاب ”قرآني دعائون“ ڇپيو ۽ کيس انعام‬ ‫‪‬‬ ‫سائي جي عام جيوڙي جي ڄمار ‪ 6‬هفتا ٿئي ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پڻ مليو‪.‬‬ ‫سائي جا جيوڙا ٽن قسمن جا ٿيندا آهن‪A, B ،‬۽ ‪ C‬هوندا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫محمد عثمان ڏيپالئي ڏيڍسو کان مٿي ڪتاب لکيا‪ ،‬جن ۾ تاريخي ناول‪،‬‬ ‫‪‬‬ ‫سائي کي انگريزي ۾ ‪Hepatits‬چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ديني ڪتاب‪ ،‬افسانن جا مجموعا ۽ ناٽڪ شامل آهن‪ .‬سندس مشهور ناولن‬ ‫سائي جا ٽيئي قسم آهن‪Hepatitis A, Hepatitis B & ،‬‬ ‫‪‬‬
‫۾ ”نور توحيد ۽ سانگهڙ “ ناول شامل آهن‪.‬‬ ‫‪Hepatitis C‬‬
‫نور توحيد ۾ رسول پاڪ ﷺ جي زندگي بابت لکيل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫سائي جي مريض جي رت جي ٽيسٽ بہ ٿيندي آهي‪” ،‬بلورين جي‬ ‫‪‬‬
‫ديني ڪتابن ۾ قرآن شريف جو سنڌي ۾ آسان ترجمو بہ شامل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫چڪاس “ چئبو آهي‪.‬‬
‫پاڪيٽ سائيز ۾ شاه جو ڪالم گڏ ڪري ڇپايو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫اچو تہ پنهنجو ڳوٺ سڌاريون ــ هي شاعري سليم ڳاڙهوي جي لکيل‬ ‫‪‬‬
‫محمد عثمان ڏيپالئي هڪ وڏو صحافي پڻ هو‪ .‬هن عبرت ۽ انسان ۽ ٻيا‬ ‫‪‬‬ ‫آهي‪.‬‬
‫رساال ڪڍيا ۽ ويهارو کن ناٽڪ لکيا‪.‬‬ ‫بابا فريد گنج شڪر جو جنم ‪ 569‬هجري ۾ ملتان ويجهو ڪاٺيوال ۾ ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫محمد عثمان ڏيپالئي کي ‪ 2004‬۾ صدر پاڪستان طرفا ”پرائيڊ آف‬ ‫‪‬‬ ‫بابا فريد گنج شڪر جو پورو نالو ”فريد الدين مسعود هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پرفارمنس“ جو ايوارڊ مليو‪.‬‬ ‫بابا فريد گنج شڪر جي پي جو نالو شيخ جمال الدين سليمان هو ۽ والده‬ ‫‪‬‬
‫عثمان ڏيپالئي ‪ 7‬فيبروري ‪1981‬ع تي وفات ڪري ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫جو نالو قرسم خاتون هو‪.‬‬
‫سندس آخري آرامگاه ڪنٽومينٽ قبرستان حيدرآباد ۾ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫بابا فريد ‪ 11‬سالن جي عمر ۾ قرآن شريف ‪ ،‬قاري محمد وٽ حفظ ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سنڌو ماٿري جي تهذيب دنيا جي قديم تهذيبن مان هڪ آهي ‪ ،‬جيڪا‬ ‫‪‬‬ ‫وڌيڪ علم حاصل ڪرڻ الِء موالنا منهاج الدين وٽ ملتان ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ساڍا پنج هزار سال پراڻي آهي‪.‬‬ ‫ملتان ۾ سندس مالقات بزرگ ‪ ،‬صوفي خواجا قطب الدين بختيار سان ٿي‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫موهن جو دڙو الڙڪاڻي ضلعي ۾ ‪ ،‬موهن جي دڙي ريلوي اسٽيشن کان‬ ‫‪‬‬ ‫جنهن کي پنهنجو مرشد بنايا‪.‬ئين‪.‬‬
‫تيرنهن ڪلوميٽر پري آهي‪.‬‬ ‫مرشد جي چوڻ تي وڌيڪ تعليم جي الِء بغداد بہ ويو‪ ،‬جتي سندس‬ ‫‪‬‬
‫انگريزن جي دور ۾ سن ‪1922‬ع ۾ سر جان مارشل هن دڙي جي کوٽائي‬ ‫‪‬‬ ‫مالقات معين الدين چشتي اجميري سان ٿي‪.‬‬
‫ڪئي‪.‬‬ ‫بابا فريد گنج شڪر پنجابي‪ ،‬سرائڪي‪ ،‬ڪشميري ۽ سنڌي جي شروعاتي‬ ‫‪‬‬
‫موهن جي دڙي جي کوٽائي جي دوران اها خبر پئي تہ هتي جون عمارتون‬ ‫‪‬‬ ‫شاعر سڏجي ٿو‪.‬‬
‫پڪين سرن جون ٺهيل هيون‪ ،‬انهن مان ڪي تہ ٻہ ماڙ بہ هيون‪ ،.‬شهري‬ ‫بابا فريد گنج شڪر محرم الحرام ‪ 668‬هجري ۾ وفات ڪري ويو‪ ،‬سندس‬ ‫‪‬‬
‫ڪشادا ۽ ويڪرا رستا هئا‪ ،‬پاڻي جي نيڪال جي الِء نيڪال جون ناليون‬ ‫مزار پنجاب صوبي جي شهر پاڪ پتڻ ۾ آهي‪.‬‬
 ‫‪117‬‬

‫”قدم وڌائي اڳتي هل“ ــ هي نظم امداد حسيني جو لکيل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫سنڌو ڌرياِء جي ڇوڙ وٽ کاري ڇاڻ ۽ سامونڊي ڪناري تي زمين ۽ ننڍي‬ ‫‪‬‬
‫اسڪائوٽنگ تحريڪ جو باني هڪ انگريز ”الرڊ بيڊن پاول“ هو‪ ،‬فوجي‬ ‫‪‬‬ ‫پاڻي ۾ بہ ٿين ٿا‪.‬‬
‫زندگي ۾ هڪ ڪتاب ”ايڊ ٽو اسڪائوٽنگ“ لکيو‪.‬‬ ‫تمر جو وڻ گهاٽو ٿئي ٿو‪ ،‬انجا پن سنها ۽ قد ۾ ڄار يا کٻڙ جي وڻ جيترا‬ ‫‪‬‬
‫‪1907‬ع ۾ الرڊ باقاعدي اسڪائوٽنگ جو اعالن ڪيو‪ ،‬شروعاتي هن ويهن‬ ‫‪‬‬ ‫ٿيندا آهن‪.‬‬
‫ڇوڪرن جو جٿو تيار ڪيائين‪ ،‬انهي جٿي انگلينڊ جي برائون سي ٻيٽ ۾‬ ‫نبي سڳوري پگھر جي پورھئي کي رزق حالل چيو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫دنيا جي سڀ کان پهرين بواِء اسڪائوٽ ڪئمپ لڳائي‪.‬‬ ‫نبي ڪريم جو فرمان آھي تہ ”سڀ کان پاڪ لقمو اھو آھي جو پنھنجي‬ ‫‪‬‬
‫‪1920‬ع ۾ سڄي دنيا جي اسڪائوٽن جو پهريون بين االقوامي ميڙ ٿيو‪،‬‬ ‫‪‬‬ ‫ھٿن سان ڪمائجي”‪.‬‬
‫انهي ميڙ ۾ الرڊ بيڊن پاول کي دنيا جو چيف اسڪائوٽ تسليم ڪيو ويو‪.‬‬ ‫پاڻ سڳورا سڄي اُمت جا اڳواڻ ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سندس گهر واري بہ انهي تحريڪ ۾ حصو ورتو‪.‬‬ ‫مسجد نبوي جي اڏاوت ۾ اصحابن سان گڏ پاڻ سڳورن پورھيو ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جڏهن گرل گائيڊ جي تحريڪ شروع ٿي تہ کيس انجو بہ چيف گائيڊ‬ ‫‪‬‬ ‫حضرت دائود عليہ السالم زرھون ٺاھي پيٽ گذر ڪندو ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫چونڊيو ويو‪.‬‬ ‫حضرت علي ڪرم اللہ وجھہ يھودين جي باغن ۾ مزوري ڪندو ھو‪،‬۽‬ ‫‪‬‬
‫جڏهن پاڪستان قائم ٿيڻ جو اعالن ڪيو ويو‪ ،‬ان وقت فرانس ۾ ‪ ،‬ڇهين‬ ‫‪‬‬ ‫پنھنجي ڪمايل رقم يتيمن‪،‬مسڪينن ۽ قيدين تي خرچ ڪندو ھو‪.‬‬
‫عالمي اسڪائوٽ جمبوري ٿي رهي هئي‪.‬‬ ‫خاتونِ جنت بيبي فاطمہ جو لقب آھي‪،‬جيڪا حضور ڪريم جي نياڻي‬ ‫‪‬‬
‫پهرين سيپٽمبر ‪1947‬ع تي ڪراچي ۾ پاڪستان جي اسڪائوٽ ليڊرن جو‬ ‫‪‬‬ ‫ھئي‪.‬‬
‫اجالس ٿيو‪ ،‬جنهن ۾ پاڪستان بواِء اسڪائوٽ ايسوسيئيشن ٺاهڻ جو‬ ‫بيبي فاطمہ چڪي پيھي ٻچن کي کارائيندي ھئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫فيصلو ڪيو ويو‪.‬‬ ‫حضرت سلمان فارسي ھڪ پورھيت انسان ھو‪،‬جنھن کجين جي باغ ۾‬ ‫‪‬‬
‫‪ 22‬ڊسمبر ‪1947‬ع تي گورنر هائوس ڪراچي (قائداعظم محمد علي‬ ‫‪‬‬ ‫پورھيو ڪري آزادي حاصل ڪئي‪.‬‬
‫جناح ‪ ،‬پاڪستان جو پهريون چيف اسڪائوٽ جي عهدي جو قسم کنيو)‪.‬‬ ‫ناصر الدين ھندستان جو بادشاھ ھئڻ باوجود ٽوپيون ٺاھي‪،‬قران پاڪ لکي‬ ‫‪‬‬
‫اهڙي ريت ملڪ جو سربراه ‪ ،‬ملڪ جو چيف اسڪائوٽ ‪ ،‬صوبائي جو گورنر‬ ‫‪‬‬ ‫اُن مان حاصل ڪيل رقم تي پيٽ گذر ڪندو ھو‪.‬‬
‫‪ ،‬صوبي جو چيف اسڪائوٽ ٿيندو آهي‪.‬‬ ‫شھيد مخدوم بالول ڪورڪو ڌنڌو ڪندو ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هن وقت سنڌ ۾ شاه لطيف اسڪائوٽ گروپ جيڪو هرسال شاه لطيف‬ ‫‪‬‬ ‫”اچي وير ڏي سڌير‪،‬مٺا مير موچارا” نعت مصري شاھ جي لکيل آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جي عرس تي پنهنجون خدمتون سرانجام ڏيندو اهي‪.‬‬ ‫‪ 23‬مارچ ‪1940‬ع تي ”پاڪستان جو ٺھراُء” منٽو پارڪ الھور ۾ پاس ڪيو‬ ‫‪‬‬
‫اسڪائوٽنگ ۽ گرل گائيڊ جا قانون مقرر ٿيل آهن‪ ،‬جيڪي سڄي دنيا جي‬ ‫‪‬‬ ‫ويو‪.‬‬
‫ٻارن جي الِء هڪ جهڙا آهن‪.‬‬ ‫جنھن ھنڌ اھو ٺھراُء منظور ٿيو ھو‪،‬اُتي ھاڻي يادگار طور مينار پاڪستان‬ ‫‪‬‬
‫اسڪائوٽن کي جنگ جي زماني ۾ ڳجها نياپا رسائڻ ۽ سگنل ڏيڻ جي‬ ‫‪‬‬ ‫ٺاھيو ويو آھي‪.‬‬
‫تربيت پڻ ڏني ويندي آهي‪.‬‬ ‫ھر سال ‪ 23‬مارچ تي ”پاڪستان جو ڏينھن” ملھايو ويندو آھي‪.‬اسالم آباد‬ ‫‪‬‬
‫اسڪائوٽن جي تربيتن الِء جنگلن‪ ،‬جبلن تي ڪئمپون لڳايون وينديون آهن‪،‬‬ ‫‪‬‬ ‫۾ ‪ 31‬توبن ۽ صوبائي گادين واري ھنڌ تي ‪ 21‬توبن جي سالمي ڏني‬
‫اتي اسڪائوٽ ماسٽر ۽ اسڪائوٽ ڪمشنر ‪ ،‬نوجوان اسڪائوٽن کي سکيا‬ ‫ويندي آھي‪.‬‬
‫ڏيندا آهن‪.‬‬ ‫سورھيہ بادشاھہ ‪ 13‬صفر ‪1327‬ھ مطابق ‪ 4‬مارچ ‪ 1909‬تي خيرپور‬ ‫‪‬‬
‫سڄي دنيا جي اسڪائوٽن ‪ ،‬گرل گائيڊ جي مرڪزي آفيس لنڊن شهر ۾‬ ‫‪‬‬ ‫ميرس ڀرسان پير ڳوٺ ۾ جنم ورتو‪،‬سندس اصل نالو سيد محمد صبغت‬
‫آهي‪.‬‬ ‫اللہ شاھہ آھي‪.‬‬
‫”هرڻي ۽ سندس ٻچو“ ــ هي نظم علي دوست عاجز جو لکيل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ھن گادي جو سلسلو سندن ڏاڏي سيد محمد راشد سان ملي ٿو‪،‬جنھن کي‬ ‫‪‬‬
‫”سر سارنگ“ ــ هي بيت شاه لطيف جو لکيل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫روضي ڌڻي بہ سڏيندا آھن‪،‬سيد محمد راشد جو اوالد راشدي خاندان‬
‫عربن جي ٽي سو سال حڪومت کان پوِء سومرن جي حڪومت رهي ‪ ،‬جيڪا‬ ‫‪‬‬ ‫سان سڃاتو وڃي ٿو‪.‬‬
‫بہ ٽي سو سالن کان مٿي رهي‪.‬‬ ‫اھي بزرگ حضرت موسي ڪاظم جو اوالد آھن‪،‬سندن وڏي سيد علي‬ ‫‪‬‬
‫سومرن جي دور ۾ ڀونگر‪ ،‬همون ٻائي‪ ،‬دودو سومرو‪ ،‬تارا ٻائي ‪ ،‬عمر سومرو‬ ‫‪‬‬ ‫مڪي رحہ اسالم جي تبليغ خاطر سنڌ ۾ سيوھڻ لڳ ڳوٺ لڪي ضلعي‬
‫۽ همير سومرو مشهور آهن‪.‬‬ ‫ڄامشوري ۾ رھائش اختياري ڪئي‪،‬جنھن جي ڪري اھي ”لڪياري‬
‫دهلي سلطنت سان وڙهندڙ آخر ۾ دودو سومرو شهيد ٿي ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫سادات” پڻ سڏجن ٿا‪.‬‬
‫دودي جي ڪري هڪ مشهور چوڻي آهي ”مڙس تہ ڪو دودو آهين“‬ ‫‪‬‬ ‫مير ڪرم علي خان ٽالپر جي دور ۾ سيد صبغت اللہ شاھہ اول‪،‬سکن‬ ‫‪‬‬
‫عربي سمنڊ جي ڪناري سان هڪ خاص قسم جي وڻن جا ٻيال ٿين ٿا‪،‬‬ ‫‪‬‬ ‫خالف جھاد جو اعالن ڪيو‪.‬‬
‫جيڪي سمنڊ جي پاڻي ۽ ڪناري واري زمين تي قدرتي نموني پيدا ٿيندا‬ ‫انگريزن جڏھن سنڌ تي قبضو ڪيو‪،‬تڏھن پير سائين پاڳاري (سيد صبغت‬ ‫‪‬‬
‫آهن‪ ،‬انهن وڻن کي تمر چئبو آهي‪.‬‬ ‫اللہ) ۽ سندن حر جماعت ھنن خالف ويڙھ شروع ڪئي‪.‬‬
‫تمر جا ٻيال سنڌ جي ڏاکڻين حصي ۾ ٿين ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪118‬‬

‫سورھيہ بادشاھ ‪ 13‬سالن جو ھو تہ سندس والد شاھہ مردان شاھہ اول‬ ‫‪‬‬ ‫ڀڙي جي کوٽائي ۾ ھٿ آيل شين کي ڏسي‪،‬ماھرن اندازو لڳايو آھي تہ‬ ‫‪‬‬
‫وفات ڪري ويو‪،‬انڪري پاڻ ننڍي وھيء ۾ درگاھہ روضي ڌڻي جا سجادہ‬ ‫اھو شھر اڄ کان ٻہ ھزار سال اڳ آباد ھو‪.‬‬
‫نشين ٿيا‪.‬‬ ‫ھن ڀڙي جا ٻہ حصا آھن‪،‬جنھن مان ھڪ وارياسي ٽڪري آھي‪،‬جنھن جي‬ ‫‪‬‬
‫انگريز سرڪار پير سائين کي پاڻ ڏانھن راغب ڪرڻ الء ’خطاب ۽ تلوار’‬ ‫‪‬‬ ‫چوڌاري ڪنھن زماني ۾ پٿر جو مضبوط ڪوٽ ڏنل ھو‪،‬ٻيو آھي شھر جو‬
‫جي آڇ ڪئي‪،‬پر پاڻ اھو چئي آڇ رد ڪري ڇڏي تہ اسان الء ’پير پاڳاري’‬ ‫ٻاھريون حصو جيڪو قلعي جي اوڀر ۽ اتر طرف پکڙيل آھي‪.‬‬
‫جو خطاب ڪافي آھي‪.‬‬ ‫ڀڙي جي اوڀر طرف پراڻو قبرستان بہ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انگريزن کي اھا ڳالھہ ڪانہ وڻي‪،‬سو ھٿيار رکڻ جو بھانو بڻائي ‪ 26‬مارچ‬ ‫‪‬‬ ‫قلعي وارو حصو اٽڪل ست‪،‬اٺ ايڪڙ ٿيندو‪،‬جيڪو اولھہ کان اوڀر طرف‬ ‫‪‬‬
‫‪1930‬ع تي گرفتار ڪيو ويو‪.‬‬ ‫پکڙيل آھي‪.‬ڏکڻ طرف کان عربي سمنڊ قلعي سان لڳو بيٺو آھي‪،‬ھن وقت‬
‫‪ 1931‬۾ جيل اندر ھڪ ڪتاب لکيائين‪،‬جنھن ۾ آزادي جي شعور بابت‬ ‫‪‬‬ ‫بہ قلعي جي ديوار ھيٺئين شھر کان ڇھہ ميٽر مٿي آھي‪.‬‬
‫وضاحت ڪيائون‪.‬‬ ‫کوٽائي بعد قلعي جا ٽي دروازا ظاھر ٿيا آھن‪،‬ھڪ اوڀر‪،‬ٻيو اتر ۽ ٽيون ڏکڻ‬ ‫‪‬‬
‫اھو ڄاڻايائون تہ ” انسان غالم ٿيڻ الء پيدا نہ ٿيو آھي‪،‬آزادي جو تعلق‬ ‫‪‬‬ ‫طرف آھي‪.‬‬
‫انسان سان ائين آھي جيئن دل جو دماغ سان‪،‬رت جو رڳن سان ۽ ڦڦڙن جو‬ ‫ھن ڀڙي جي مٿئين تھہ مان مسلمان حڪمرانن جي زماني جون ڪيتريون‬ ‫‪‬‬
‫ساھہ سان آھي‪.‬بھتر موت ملڪ تان قربان ٿيڻ آھي“‪.‬‬ ‫ئي شيون مليون آھن‪،‬قلعي اندر ھڪ مسجد بہ ملي آھي‪،‬جا ستٽيھہ ميٽر‬
‫‪1936‬ع ۾ ڪيس ڪوڙو ثابت ٿيو‪1937،‬ع تي پاڻ حج الء روانا ٿيا‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ڊگھي ۽ ڇٽيهه ميٽر ويڪري آھي‪،‬مسجد کان اولهه طرف ٿورو پرڀرو ھڪ‬
‫حج کان واپس اچي‪،‬سانگھڙ واري بنگلي کي مرڪز بڻائي ڌارين خالف‬ ‫‪‬‬ ‫گھر مليو آھي‪.‬‬
‫تحريڪ شروع ڪيائون‪.‬‬ ‫جايون اڪثر ڪري پٿر ۽ ڪچين سرن جون ٺھيل آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1941‬۾ کيس ٻيھر گرفتار ڪري‪،‬بغاوت جو ڪيس ھاليو ويو‪ 20.‬مارچ‬ ‫‪‬‬ ‫قلعي جي اتر اوڀر ۾ ھڪ ڍنڍ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1943‬ع تي سوريء چاڙھي شھيد ڪيو ويو‪.‬‬ ‫شھر جي اتر طرف قلعي کان ٻاھر ھڪ ڪارخاني جا پڻ آثار مليا آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پير صاحب جي فرزندن کي انگريز سرڪار تعليم بھاني انگلينڊ موڪلي‬ ‫‪‬‬ ‫سر شاھنواز ڀٽو جو جنم الڙڪاڻي ضلعي جي ڳوٺ ڳڙھي خدا بخش ۾‪2،‬‬ ‫‪‬‬
‫ڇڏيو‪.‬‬ ‫مارچ ‪ 1888‬تي غالم مرتضي ڀٽو جي گھر ۾ ٿيو‪،‬سندس ڏاڏي جو نالو‬
‫‪ 1‬جون ‪1943‬ع ڌاري حرن جي عالئقن م مارشل ال الڳو ڪري‪،‬انگريز‬ ‫‪‬‬ ‫خدا بخش خان ڀٽو ھو‪،‬وڏا جيسلمير کان اچي ھتي آباد ٿيا ھئا‪.‬‬
‫سرڪار حرن جو قتالم شروع ڪيو‪.‬‬ ‫سر شاھنواز ابتدائي تعليم پنھنجي ڳوٺ ۾ حاصل ڪئي‪،‬پوء کيس‬ ‫‪‬‬
‫پير سائين جي گڙنگ بنگلي ۽ پير ڳوٺ جي رھائشگاھہ کي ڊائنامائيٽ‬ ‫‪‬‬ ‫ڪراچي جي سنڌ مدرستہ االسالم ۾ داخل ڪرايو ويو‪،‬تعليم الء چاھہ‬
‫ذريعي ڊاٺو ويو‪.‬‬ ‫ڏسي کيس سينٽ پيٽرڪ اسڪول ۾ داخل ڪرايو ويو‪.‬‬
‫ڪيترائي حر گرفتار ڪري ”اُنڊمان ٻيٽ موڪليا ويا‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫وڌيڪ تعليم حاصل ڪرڻ الء انگلينڊ موڪليو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آزادي کانپوء حڪومت پاڪستان پير صاحب جي فرزندن کي واپس‬ ‫‪‬‬ ‫سر شاھنواز محترمہ بينظير ڀٽو جو ڏاڏو ۽ ذوالفقار علي ڀٽو جو پيُء ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫گھرايو‪،‬سندس فرزند سيد شاھ مردان شاھہ ثاني ‪ 4‬فيبروري ‪ 1952‬تي‬ ‫سر شاھنواز ‪1910‬ع کان عملي سياست ۾ حصو ورتو‪،‬ھو سڀ کان پھرين‬ ‫‪‬‬
‫”پير سائين پاڳارو” ستون گادي تي ويٺو‪.‬‬ ‫الڙڪاڻي لوڪل بورڊ جو ميمبر ۽ پوء صدر چونڊيو ويو‪،‬جتي ھن لڳاتار‬
‫‪ 1‬اپريل ‪ 1952‬تي حڪومت لوڙھن کي ختم ڪري حرن کي آزاد ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ڏھہ سال ڪم ڪيو‪.‬‬
‫ميرن جي صاحبي ۾ ملھہ ترقي ڪري‪،‬اھڙي اوج تي پھتي جو ھاڻي سنڌ‬ ‫‪‬‬ ‫سر شاھنواز جون خدمتن کي ڏسي‪،‬انگريز سرڪار کيس ممبئي پرڳڻي جو‬ ‫‪‬‬
‫جي قومي راند ليکي وڃي ٿي‪.‬‬ ‫وزير مقرر ڪيو‪،‬اھو عھدو وٽس ٻارنھن سال رھيو‪.‬‬
‫ملهه ۾ زور ۽ انگ ٻيئي ڳالھيون گھرجن‪ ،‬چوندا آھن تہ ”زور ٻٽيهه‬ ‫‪‬‬ ‫ان کانپوء جھوناڳڙھہ رياست جي ديوان طور خدمتون سرانجام ڏنائين‪،‬ھو‬ ‫‪‬‬
‫رانديون کڻي‪،‬۽ انگ ڇٽيهه کڻي“‪.‬‬ ‫ممبئي جي پبلڪ سروس ڪميشن جو ميمبر بہ رھيو‪.‬‬
‫ملهه جي کليل مقابلي کي مالکڙو سڏبو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫حڪومت پاران اعزازي فرسٽ ڪالس مئجسٽريٽ جا اختيار ڏئي کيس‬ ‫‪‬‬
‫ھڪ جوڙي ٻہ ملهه وڙھندي آھي‪،‬جنھن پوئين ملهه دسي ان سرسي‬ ‫‪‬‬ ‫جج جو عھدو بہ ڏنو ويو‪.‬‬
‫حاصل ڪئي‪.‬‬ ‫‪ 1930‬ع ۾‪،‬لنڊن گول ميز ڪانفرنس ۾ سنڌ جي نمائندي جي حيثيت ۾‬ ‫‪‬‬
‫”پنھنجن سان پيچ پايون‪،‬پنھنجو وطن وسايون” نظم محمد اسماعيل‬ ‫‪‬‬ ‫موڪليو‪،‬جتي ھن سنڌ جي حقن الء پرجوش تقرير ڪئي‪،‬جنھن جي نتيجي‬
‫عرساڻي “فدا“ جو لکيل آھي‪.‬‬ ‫۾ پھرين اپريل ‪1936‬ع تي سنڌ کي ممبئي کان ڌار ڪيو ويو‪.‬‬
‫اسان وٽ سسئي ۽ پنھون جو قصو مشھور آھي‪،‬سسئي ڀنڀور شھر جي‬ ‫‪‬‬ ‫‪1934‬ع م ھن سنڌ پيپلز پارٽي نالي ھڪ جماعت ٺاھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫رھاڪو ھئي‪.‬‬ ‫•خدمتن عيوض سرڪار خانبھادر ۽ سر جا خطاب ڏنا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڀنڀور جو ڀڙو ڪراچي کان اوڀر طرف ‪ 64‬ڪلوميٽر پنڌ تي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫زندگي جو سفر ‪1957‬ع ۾ پورو ٿيو کيس اباڻي ڳوٺ ڳڙھي خدابخش ۾‬ ‫‪‬‬
‫ڪراچي کان ٺٽي ايندڙ قومي شاھراھہ تي ”مل ايريا” کان ‪ 3‬ڪلوميٽر‬ ‫‪‬‬ ‫مٽي ماُء حوالي ڪيو ويو‪.‬‬
‫ڏکڻ ڀنڀور جو ڀڙو آھي‪.‬‬ ‫پاڪستان جي ستر سيڪڙو آبادي جو گذر سفر زراعت تي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪119‬‬

‫‪ 12‬آگسٽ ‪ 1969‬تي‪،‬واالريل بيت المقدس واري مسجد اقصي ۾ باھہ‬ ‫‪‬‬ ‫پاس ڪيائين‪1932.‬ع ۾ ڊي جي ڪاليج ڪراچي مان بي‪-‬اي‬
‫لڳڻ کانپوء اسالمي ملڪن پاران ڪانفرنس ڪوٺائڻ جو فيصلو ڪيو‬ ‫ڪري‪،‬الڙڪاڻي ۾ استاد مقرر ٿيو‪.‬‬
‫ويو‪،‬اھا ذميواري سعودي عرب ۽ مراڪش کنئي ۽ ان الء ست رڪني‬ ‫‪1934‬ع ۾ مدرسہ ھاء اسڪول نوشھري فيروز ۾ استاد مقرر ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪاميٽي ٺاھي وئي‪،‬پاڪستان بہ ھن ڪميٽي جو ميمبر ھو‪.‬‬ ‫‪1935‬ع ۾ ممبئي يونيورسٽي مان پنھنجي خرچ تي بي‪-‬ٽي امتحان پاس‬ ‫‪‬‬
‫پھرين سربراھہ ڪانفرنس ‪ 22‬کان ‪ 25‬سيپٽمبر ‪ 1969‬تي مراڪش جي‬ ‫‪‬‬ ‫ڪيائين‪،‬سکيا ورتل استاد طور ميرپورخاص ھاء اسڪول ۾ مقرر ٿيو‪.‬‬
‫گادي واري شھر ۾ ٿي‪،‬جنھن ۾ ‪ 24‬مسلمان ملڪن شرڪت ڪئي‪.‬‬ ‫‪1936‬ع ۾ سرڪاري نوڪري ڇڏي ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ نوابشاھ جي‬ ‫‪‬‬
‫اسالمي سربراھہ ڪانفرنس ھر ٽن سالن کانپوء ٿيڻ لڳي‪،‬ان جو مرڪزي‬ ‫‪‬‬ ‫ھڪ ننڍي مڊل اسڪول ۾ ھيڊماستري قبول ڪيائين‪.‬‬
‫دفتر سعودي عرب جي شھر جدي ۾ آھي‪.‬‬ ‫سندس محنت ۽ ڪوشش سان ان اسڪول کي ‪1940‬ع ۾ ھاء اسڪول جو‬ ‫‪‬‬
‫مسلمان ملڪن جي ٻي سربراھہ ڪانفرنس ‪ 22‬کان ‪ 24‬فيبروري ‪1974‬‬ ‫‪‬‬ ‫درجو مليو‪.‬‬
‫تي پاڪستان جي شھر الھور ۾ ٿي‪،‬جنھن ۾ ‪ 40‬مسلمان ملڪن جي‬ ‫ايم ايڇ خواجا ‪1954-55‬ع ۾ فورڊ فائونڊيشن آمريڪا جي دعوت تي‬ ‫‪‬‬
‫سربراھہ ۽ وفد شرڪت ڪئي‪،‬ھيء ڪانفرنس ڪوٺائڻ ۾ اڳوڻي وزيراعظم‬ ‫آمريڪا ويو‪،‬جتي ھن تعليمي ادارن جو معائنو ڪيو‪.‬‬
‫ذوالفقار علي ڀٽو جو ھٿ ھو‪.‬‬ ‫ايم ايڇ خواجا کي تعليمي خدمتن جي عيوض صدر فيلڊ مارشل ايوب‬ ‫‪‬‬
‫ٽين سربراھہ ڪانفرنس‪ 1981‬۾‪،‬سعودي عرب جي شھر طائف ۾ شاھہ‬ ‫‪‬‬ ‫خان کيس تمغہ خدمت سان نوازيو ۽ صدر فاروق احمد لغاري پڻ کيس‬
‫خالد جي صدارت ۾ ٿي‪،‬جنھن ۾ ‪ 38‬مسلمان ملڪن شرڪت ڪئي‪.‬‬ ‫حسن ڪارڪردگي جو تمغو ڏنو‪.‬‬
‫ڪانفرنس جي پڄاڻي کانپوء ”اعالن مڪي” جاري ڪيو ويو‪،‬جنھن ۾‬ ‫‪‬‬ ‫ايم ايڇ خواجا ‪ 92‬ورھين جي ڄمار ۾ ‪ 20‬سيپٽمبر ‪1999‬ع تي حيدرآباد‬ ‫‪‬‬
‫اسالمي دنيا جي مسئلن جو مڪمل جائزو ورتو ويو‪،‬۽ ان کانسواء ھڪ‬ ‫۾ الڏڻو ڪيو‪.‬‬
‫عالمي اسالمي عدالت ٺاھڻ جي رٿ پن منظور ڪئي وئي‪.‬‬ ‫گدري ڦار چنڊ” گيت شيخ اياز جو لکيل آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اھڙي طرح مختلف ھنڌن تي اسالمي سربراھہ ڪانفرنس جا ڏھہ اجالس‬ ‫‪‬‬ ‫سنڌ جي ماٿيلي واري ڀاڱي تي گجر ذات جو راجا نند حڪومت ڪندو‬ ‫‪‬‬
‫ٿي چڪا آھن‪.‬‬ ‫ھو‪،‬راجا نند کي ‪ 9‬نياڻيون ھيون‪،‬وڏي سومل سڀني کان عقلمند ۽ ننڍي‬
‫نائون اجالس دوھا (قطر) ۾ ۽ ڏھون اجالس ‪2003‬ع ۾ مالئيشيا ۾ صدر‬ ‫‪‬‬ ‫مومل سڀني کان سھڻي ھئي‪.‬‬
‫مھاتير محمد جي سربراھي ۾ ٿيو‪.‬‬ ‫مومل سان راڻو مينڌرو سوڍو جي شادي ٿي‪،‬جيڪو عمرڪوٽ جي حاڪم‬ ‫‪‬‬
‫ھن تنظيم جو ٻيو اھم ادارو‪،‬پرڏيھي وزيرن جي ڪانفرنس آھي‪،‬جنھن جو‬ ‫‪‬‬ ‫ھمير سومرو جو سالو ھو‪.‬‬
‫سال ۾ گھٽ ۾ گھٽ ھڪ اجالس ٿيندو آھن‪.‬اھڙن اجالسن جي شروعات‬ ‫بيگم صغرا ھدايت اللہ جو جنم سنڌ جي تاريخي شھر شڪارپور ۾‬ ‫‪‬‬
‫‪1990‬ع ۾ مصر جي شھر قاھرہ ۾ ٿي‪،‬ٻي گڏجاڻي مالئشيا جي گادي جي‬ ‫ٿيو‪،‬رواج مطابق کيس گھر ۾ تعليم ڏياري وئي‪.‬‬
‫ھنڌ ڪواللمپور ۾ ٿي‪،‬ھن ڪانفرنس ۾ دھشتگردي ايجنڊا جو خاص اسم‬ ‫بيگم صغرا جي شادي غالم حسين ھدايت اللہ سان ٿي‪،‬جيڪو لنڊن مان‬ ‫‪‬‬
‫ھو‪.‬‬ ‫وڪالت جي اعلي تعليم پوري ڪري وطن وريو ھو‪.‬‬
‫‪2002‬ع ۾ ڪاغستان ۾ ‪ 38‬ملڪن جا پرڏيھي وزير گڏ ٿيا‪،‬ھن گڏجاڻي ۾‬ ‫‪‬‬ ‫غالم حسين ھدايت اللہ کي ممبئي پريزيڊنسي طرفان وزير چونڊيو ويو‪،‬۽‬ ‫‪‬‬
‫تنظيم جو نالو بدالئي اسالمي ڪانفرنس تنظيم رکيو ويو‪.‬‬ ‫ھو اٺن سالن تائين وزير رھيو‪.‬‬
‫‪2012‬ع ۾ پھريون ڀيرو تنظيم جي ڪانفرنس ڪنھن غير اسالمي ملڪ ۾‬ ‫‪‬‬ ‫جڏھن مسلم ليگ‪،‬وومين ڪاميٽي جوڙي ان جي صدر بيگم صغرا کي‬ ‫‪‬‬
‫ٿي‪،‬ھي اجالس آمريڪہ جي شھر واشنگٽن ۾ ٿيو‪،‬ھن اجالس جي ايجنڊا‬ ‫چونڊيو ويو‪،‬ساٿي ڪارڪنن ۾ بيگم شعبان ۽ مس ولي محمد جا ناال ذڪر‬
‫”انساني حق” ھئي‪،‬گڏيل قومن وارو انساني حقن وارو پڌرنامو منظور ڪيو‬ ‫جوڳا آھن‪.‬‬
‫ويو‪.‬‬ ‫وومين ڪاميٽي جو پھريون اجالس ڪراچي شھر جي ”گانڌي گارڊن” ۾‬ ‫‪‬‬
‫‪2014‬ع ۾ تنظيم جو اجالس جو نيويارڪ ۾ سڏايو ويو‪،‬ھن اجالس ۾‬ ‫‪‬‬ ‫ڪوٺايو ويو‪،‬ان اجالس کي بيگم صغرا ۽ بيگم شفيع خطاب ڪيو‪.‬‬
‫ايران‪،‬مصر ۽ متحدہ عرب امارات جي نمائندن تُرڪي جي قبرص واري‬ ‫انگريز سرڪار خالف مسلم ليگ جي عورتن جو ھڪ وڏو احتجاجي جلوس‬ ‫‪‬‬
‫نمائندي کي اعزازي نمائندي طور شرڪت ڪرڻ جي مخالفت ڪئي‪،‬ھي‬ ‫بيگم صغرا جي اڳواڻي ۾ الھور ۾ نڪتو‪.‬‬
‫اجالس بنا نتيجي ختم ٿي ويو‪.‬‬ ‫پنجاب سيڪريٽريٽ تي بيگم صغرا مسلم ليگ جو جھنڊو کوڙيو‪،‬جنھن‬ ‫‪‬‬
‫”آسمان” نظم ڪشنچند بيوس جو لکيل آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫جي نتيجي ۾ ساٿين سميت گرفتار ڪري ٽيء ڏينھن قيد ۾ رکيو ويو‪.‬‬
‫ايم ايڇ خواجا جو پورو نالو حاجي خان ۽ سندس پيُء جو نالو مھر علي‬ ‫‪‬‬ ‫‪1982‬ع ڌاري ڪراچي ۾ ”پھرين سنڌي عورت سربراھہ ڪانفرنس“ جي‬ ‫‪‬‬
‫ھو‪،‬جيڪو ھڪ ننڍو واپاري ھو‪.‬‬ ‫صدارت جو اعزار پڻ بيگم صغرا کي حاصل آھي‪،‬ھن بھادر عورت ‪1985‬ع‬
‫ايم ايڇ خواجا ‪ 8‬آڪٽومبر ‪1907‬ع ۾ ٽنڊي باگي ۾ ڄائو‪،‬ابتدائي تعليم‬ ‫‪‬‬ ‫۾ ڪراچي ۾ وفات ڪئي‪.‬‬
‫بہ اتي ئي ورتي‪،‬جتي محمد صديق مسافر جھڙو استاد مليس‪.‬ثانوي‬ ‫”سکر جو سير“ نظم ادل سومرو جو لکيل آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫تعليم نورمحمد ھاء اسڪول حيدرآباد مان ورتائين‪،‬جتان ‪ 1928‬م مئٽرڪ‬ ‫سکر سنڌ جو ٽيون نمبر وڏو شھر آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫رياضي انگن يا حسابن جي علم کي چئبو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪120‬‬

‫رياضي ڳاڻيٺي ۽ حساب جو علم آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ڪارونجھر جبل ۾ جين ۽ ھندو ڌرم جا ڪيترائي مندر آھن‪،‬جن ۾‬ ‫‪‬‬
‫رياضي جو پھريون ڪتاب جيڪو عربن وٽ ھندستان کان پھتو‪،‬ان جو نالو‬ ‫‪‬‬ ‫ڪن‪،‬ٻاوي جو ٻيسڻو‪،‬چندن گڍ‬
‫ساڙڌرو‪،‬انچلي سر‪،‬گئو مکي‪،‬ڀوڏيسر‪،‬ڀيم ُ‬
‫سڌانتا آھي‪.‬‬ ‫وغيرھ آھن‪.‬‬
‫ٻڙي يا زيرو رياضي جي ميدان ۾ آڻڻ وارو انقالبي قدم عرب مسلمان‬ ‫‪‬‬ ‫ھڪ عام چوڻي آھي تہ ”ڪارونجھر روزانو سوا سير سون پيدا ڪري ٿو“‬ ‫‪‬‬
‫رياضيدان ابو موسي خوارزمي جو آھي‪.‬‬ ‫اونھاري جي موسم ۾ جبل مان زوردار آواز ايندا آھن‪،‬امڪان آھي تہ‬ ‫‪‬‬
‫شيخ سعدي جا وڏا شيراز جا رھاڪو ھئا‪،‬ان ڪري ھو سعدي شيراز جي‬ ‫‪‬‬ ‫جبل گندرف ۽ معدني شين سان ڀريل ھجي‪.‬‬
‫نالي تي مشھور ٿيو‪.‬‬ ‫ٽيليفون نظم ھري دلگير جو لکيل آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سندس والدت ‪589‬ھ مطابق ‪1333‬ع ۾ ٿي‪،‬ھن جو نالو شرف الدين ۽‬ ‫‪‬‬ ‫تڏا کجيء جي ڦڙھن يعني پنن مان ٺاھيا ويندا آھن‪،‬۽ ”پيش“ نالي ھڪ‬ ‫‪‬‬
‫سندس پيُء جو نالو عبداللہ ھو‪.‬‬ ‫جابلو ٻوٽي جي پنن مان بہ ٺاھيا ويندا آھن‪.‬‬
‫شيخ سعدي ابتدائي تعليم شيراز ۾ حاصل ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫تونريون وري” َپن” نالي ھڪ ٻوٽي جي پنن مان ٺھنديون آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫وڌيڪ تعليم حاصل حاصل ڪرڻ الء بغداد ويو‪،‬جتي ان جا وڏا عالم ۽‬ ‫‪‬‬ ‫وتايو فقير ضلعي ٽنڊي الھيار جي نصرپور شھر جو رھواسي ھو‪،‬سندس‬ ‫‪‬‬
‫درويش ٻاھران آيل شاگردن کي تعليم ڏيندا ھئا‪.‬‬ ‫قبر ٽنڊي الھيار جي ڀرسان قُبي نالي مقام ۾ آھي‪.‬‬
‫اھڙن استادن ۾ امام غزالي‪،‬شيخ عبدالقادر سھروردي ۽ ابو عمادالدين‬ ‫‪‬‬ ‫”روزي تہ ڏي ٿو پر کنگھائي کنگھائي“‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫موصلي جا ناال اچي وڃن ٿا‪.‬‬ ‫”ڪڏھن سڃائي بہ ڪم اچيو وڃي“ ھي چوڻيون وتايو فقير جون آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫شيخ سعدي حديث ۽ تفسير جو علم ناليواري استاد عبدالرحمان ابن‬ ‫‪‬‬ ‫اسين وطن جا مزور ھاري‪.‬استاد بخاري جو لکيل نظم آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جوزي کان حاصل ڪيو‪.‬‬ ‫االھي!ڪرم ڪر اسان تي قراري‪.‬حمد مرزا قليچ بيگ جي لکيل آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫شيخ سعدي سيد عبدالقادر جيالني جي بيعت ڪري ان کي پنھنجو‬ ‫‪‬‬ ‫مرزا قليچ بيگ‪،‬ٽنڊي ٺوڙھي حيدرآباد ۾‪ 17،‬آڪٽوبر ‪1853،‬ع ۾ ڄائو ۽‬ ‫‪‬‬
‫روحاني رھبر ڪري ورتو‪،‬۽ اتان ئي تصوف جو علم‪،‬معرفت جو طريقو ۽‬ ‫‪ 3‬جوالء ‪1929‬ع ۾ وفات ڪئي ‪.‬‬
‫سلوڪ حاصل ڪيائين‪.‬‬ ‫جنگ بدر ۾ مڪي جا مشرڪ جنگي قيدي ٿي آيا‪،‬انھن مان پڙھيل قيدين‬ ‫‪‬‬
‫شيخ سعدي فارسي زبان جو وڏو شاعر ۽ نثر نويس‬ ‫‪‬‬ ‫کي فرمايائون تہ جيڪو ڏھہ مسلمانن کي لکڻ پڙھن سيکاريندو ان کي‬
‫ھو‪.‬گلستان‪،‬بوستان‪،‬ڪريما‪،‬غزلن جو ديوان (ٽي جلد) مشھور ڪتاب آھن‪.‬‬ ‫آزاد ڪيو ويندو‪.‬‬
‫تاريخ عباسيہ‪،‬تاريخ بغداد‪،‬آفريڪا جا جزيرا‪،‬تصوف جا مسئال ۽‬ ‫‪‬‬ ‫پينگھي کان وٺي قبر تان علم پرايو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حڪايتون سندس نثر جا شاھڪار ڪتاب آھن‪.‬‬ ‫پنھنجي سموري زندگي علم حاصل ڪرڻ ۾ گذاريو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫شيخ سعدي سن ‪691‬ھہ مطابق ‪1435‬ع ۾‪ 102،‬سالن جي ڄمار ۾ وفات‬ ‫‪‬‬ ‫علم حاصل ڪرڻ ھر مسلمان مرد توڙي عورت تي فرض آھي‪،‬اھي فرمان‬ ‫‪‬‬
‫ڪئي‪،‬آخري آرامگاھہ سعديہ نالي مقام‪،‬ايران جي شيراز شھر ۾ آھي‪.‬‬ ‫حضور ڪريم جن جا آھن‪.‬‬
‫”صبح نہ آھي دُور ساٿي” نظم تنوير عباسي جو لکيل آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫مجتھد‪،‬ان عالم کي چئبو آھي‪،‬جيڪو قرآن شريف ۽ حديث کي سولي‬ ‫‪‬‬
‫ڪارونجھر جبل تعلقي ننگرپارڪر ۾ آھن‪،‬ھن جي پکيڙ اٽڪل ‪ 26‬ڪلوميٽر‬ ‫‪‬‬ ‫نموني کولي سمجھائي‪،‬مجتھدن جو اڳواڻ ابو حنيفہ ھو جيڪو عجمي‬
‫آھي ۽ سڀ کان اُتانھين چوٽي ‪ 1500‬فوٽ مٿي چئي وڃي ٿي‪،‬جنھن کي‬ ‫نسل مان ھو‪.‬‬
‫”صاحب چڱو“ چون ٿا‪.‬ھن چوٽي تي سيمينٽ جو ٿلھو ٺھيل ھو‪،‬جيڪو‬ ‫امام ابو حنيفہ جو اصل نالو نعمان بن ثابت ھو‪،‬پاڻ عراق جي شھر ُ‬
‫ڪوفي‬ ‫‪‬‬
‫انگريز ”ڪرنل تروٽ” ٺھرايو ھو جيڪو ھاڻي ختم ٿي چڪو آھي‪.‬‬ ‫۾ ‪ 80‬ھجري ۾ ڄائو‪،‬ابو حنيفہ سندس ُ‬
‫ڪنيت يا سڃاڻپ ھئي‪.‬‬
‫ويراواھ ڪارونجھر کان اٽڪل ‪ 26‬ڪلوميٽر جي مفاصلي تي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫امان ابو حنيفہ جو ڏاڏو ”زوطا“ اسالم کان اڳ واري سنڌ جي نقشي جي‬ ‫‪‬‬
‫ڪارونجھر جو پٿر ست رنگو سنگمرمر يا گرينائيٽ سڏبو آھي‪،‬اھو پٿر عام‬ ‫‪‬‬ ‫لحاظ کان سنڌي ھو‪.‬‬
‫طوري تي ڪاري رنگ جو آھي‪،‬پر انتھائي چمڪدار آھي‪،‬ڪارونجھر ۾‬ ‫حضرت علي ڪرم اللہ وجہ جي ھٿ تي امام ابو حنيفہ جي والد اسالم‬ ‫‪‬‬
‫ڳاڙھسرا‪،‬ڪارسرا‪،‬سرمائي‪،‬اڇڙا‪ ،‬ڀورڙا‪،‬نيرڙا ۽‬
‫ُ‬ ‫موجود گرينائيٽ جا رنگ‬ ‫قبول ڪيو‪.‬‬
‫سائيرڙا ۽ گالبي آھن‪.‬‬ ‫امام ابو حنيفہ پھريون عالم ھو جنھن قرآن شريف کي فارسي ٻولي ۾‬ ‫‪‬‬
‫ڪارونجھر جي ھنج ۾ ڪل اٺ حسين ماٿريون آھن‪،‬ڪارونجھر جي‬ ‫‪‬‬ ‫ترجمو ڪرڻ جي فتوي ۽ اجازت ڏني‪.‬‬
‫ڀرپاسي ۾ ڀوڏيسر‪،‬ڪاسٻو‪،‬آڌيگام‪،‬گھرٽياري‪،‬موندرو‪،‬کارڙيو ۽ مڻو جي‬ ‫جڏھن اسالم مختلف ملڪن ۾ پکڙيو‪،‬شريعت موجب فيصال ٿين لڳا‪،‬ان ڏس‬ ‫‪‬‬
‫نالن سان ڳوٺ آھن‪.‬‬ ‫۾ سڀ کان پھرين امام ابو حنيفہ ”حنفي فقھہ” يعني اسالمي قانونن واري‬
‫ڪارونجھر جبل مان ڪل پنج برساتي نئيون نڪرن ٿيون‪،‬جيڪي ڪڇ جي‬ ‫‪‬‬ ‫سمجھاڻي ڏني‪.‬‬
‫رڻ ۾ ڇوڙ ڪن ٿيون‪.‬ندين جا ناال‪،‬گوڙڌرو‪،‬ڀٽياڻي‪،‬گھرٽياري‪ ،‬موندرو ۽‬ ‫امام ابو حنيفہ جي شاگردن ۾ قاضي يوسف ۽ امام محمد شيباني وڏا‬ ‫‪‬‬
‫صابوسڻ آھن‪.‬‬ ‫عالم ۽ فقيھہ ٿي گذريا آھن‪.‬‬
‫اسالمي فقھہ جي ٻئي وڏي عالم ۽ فقيھہ امام مالڪ پڻ سندن علمي مرتبي‬ ‫‪‬‬
‫جو ذڪر ڪيو آھي‪.‬‬
 ‫‪121‬‬

‫امام ابو حنيفہ عراق جي حاڪم منصور عباسي جي آڇ تي سندس‬ ‫‪‬‬ ‫ميرمحمد پيرزادو موھن جي دڙي ويجھو ڳوٺ ٻلھڙيجي ضلعي الڙڪاڻي‬ ‫‪‬‬
‫ڪوفي شھر جو قاضي ٿيڻ کان انڪار ڪيو‪،‬جنھن جي ڪري قيد ڪيو‬ ‫جو رھواسي آھي‪،‬ھي گيت جو مشھور شاعر آھي‪.‬‬
‫ويو‪،‬۽ دؤران قيد ‪ 150‬ھجريَء ۾ وفات ڪيائين‪،‬کيس بغداد ۾ دفن ڪيو‬ ‫آمريڪا جي ھڪ گھراڻي ۾ ٻہ ڀائر پيدا ٿيا‪،‬وڏي جو نالو ولبر رائٽ‬ ‫‪‬‬
‫ويو‪.‬‬ ‫{‪ }Wilbur Wright‬ھو‪،‬جيڪو انڊيانا رياست جي مل ول‬
‫سو شڪر صاحب سندا سردار آيو منجھہ عرب‪.‬ھيء نعت حاجي احمد مالح‬ ‫‪‬‬ ‫{‪ }Millville‬شھر ۾ ‪1867‬ع ۾ ڄائو‪.‬‬
‫جي لکيل آھي‪.‬‬ ‫ننڍو ڀاُء ِ‬
‫اورول رائٽ {‪ }Orvill wright‬ھو‪،‬جيڪو ‪1871‬ع ۾ اوھائيو‬ ‫‪‬‬
‫حاجي احمد مالح بدين جو رھاڪو ھو‪،‬قرآن شريف جو سنڌي ۾ ترجمو‬ ‫‪‬‬ ‫رياست جي شھر ‪ Dayton‬۾ ڄائو‪.‬‬
‫ڪيائين جيڪو نورالقرآن جي نالي سان مشھور آھي‪.‬سندن ڪالم ۾‬ ‫ماُء جو نالو سوزين ڪئٿرين ‪ Susan Catherine‬ھو‪،‬جيڪا تمام قابل ۽‬ ‫‪‬‬
‫تجنيس حرفي ڪمال جي آھي‪.‬‬ ‫سمجھدار عورت ھئي‪،‬جنھن زماني ۾ عورتون ڪاليج تمام گھٽ وينديون‬
‫وفاقي سرڪار پاران يوم آزادي تي ايڪيتاليھہ توبن جي سالمي ڏني‬ ‫‪‬‬ ‫ھيون‪،‬ان زماني ۾ ھوِء آمريڪا جي رياست انڊيانا جي ڪاليج مان‬
‫ويندي آھي ۽ پاڪستان جو جھنڊو ڦرڪايو ويندو آھي‪.‬‬ ‫پڙھي‪،‬ميڪينيڪل انجنيئر ٿي‪،‬رياضي ڳ سائنس ۾ تمام ھوشيار ھئي‪.‬‬
‫رئيس غالم محمد ڀرڳڙي ڳوٺ ڊينگاڻ تعلقي ڪوٽ غالم محمد ۽ ضلعي‬ ‫‪‬‬ ‫ولبر ۽ ِ‬
‫اورول کي سندس پيُء بشپ ملٽن رائٽ ‪Bishop Miltan‬‬ ‫‪‬‬
‫ميرپور خاص ۾ سن ‪1881‬ع تي ڄائو‪،‬والد جو نالو ولي محمد خان ھو‪.‬‬ ‫‪ Wright‬کيڏڻ لئہ ھڪ رانديڪو ڏنو جيڪو ڪاغذ ۽ بانس مان ٺھيل‬
‫ابتدائي تعليم پنھنجي ڳوٺ ۾ ورتائين‪،‬پوء حيدرآباد جي گورنمينٽ ھاء‬ ‫‪‬‬ ‫ھو‪،‬ھڪ رٻڙ لڳل ھو جنھن کي ڇڪي ڇڏڻ سان ھو ھوا ۾ اڏامندو ھو‪.‬ھن‬
‫اسڪول ۽ سنڌ مدرستہ السالم ڪراچي ۾ داخل ڪيو ويو‪،‬اعلي تعليم‬ ‫رانديڪي مان متاثر انھن کي خيال آيو ڇو نہ اھڙي ڪا مشين ٺاھجي‪.‬‬
‫حاصل ڪرڻ لئہ علي ڳڙھہ پڻ ويو‪،‬وڌيڪ تعليم پرائڻ الء انگلينڊ‬ ‫ھي ٻيئي ڀائر اخبار ڪڍندا ھئا ۽ سائيڪلن جي مرمت ڪندا ھئا‪،‬مشينن‬ ‫‪‬‬
‫ويو‪،‬جتان بئريسٽري جو امتحان پاس ڪري واپس وريو‪.‬‬ ‫جي واھپي ھنن کي جھاز ٺاھڻ طرف مائل ڪيو‪.‬‬
‫واليت مان موٽن کانپوء حيدرآباد ۾ وڪالت شروع ڪيائين‪،‬جيئن تہ تعلق‬ ‫‪‬‬ ‫‪1900‬ع ۾ ھوا وارو ڦوڪڻو تيار ڪري‪،‬کين اُتر ڪيرولينا رياست جي شھر‬ ‫‪‬‬
‫زمينداري سان ھو انڪري وڪالت ڇڏي جديد طريقن سان زمينون آباد‬ ‫ڪٽي ھاڪ جي وارياسي عالئقي گرم ھوا جي ڦوڪڻي جو ڪامياب تجربو‬
‫ڪرائڻ شروع ڪيائين‪،‬ھن زراعت ۾ جديد طريقا ڪتب آڻي ٻين زميندارن‬ ‫ڪيو‪.‬‬
‫کي پڻ آمادہ ڪيو‪،‬ھيُء سنڌ جو پھريون زميندار ھو جنھن ڪپھہ جو‬ ‫سن ‪1903‬ع جي ‪ 17‬ڊسمبر تي ٻنھي ڀائر جھاز ٺاھي ُاڏايو‪،‬ھنن چار ڀيرا‬ ‫‪‬‬
‫ڪارخانو قائم ڪيو‪.‬‬ ‫جھاز اُڏايو‪،‬پھرئين ڀيري ‪ 12‬سيڪنڊ اٽڪل ‪ 35‬ميٽر جي بلندي‬
‫رئيس غالم محمد ڪيترائي ئي سال ممبئي ڪائونسل جو ميمبر پڻ رھيو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫تائين‪،‬ٻئي ۽ ٽئين ڀيري اٽڪل ‪ 55‬ميٽر ۽ چوٿين ڀيري اٽڪل ‪ 260‬ميٽر‬
‫سندس دوستن ۾ سيٺ ھرچندراء‪،‬وشنداس ۽ غالم علي چاڳال ڪراچي‬ ‫‪‬‬ ‫جي بلندي تي ‪ 59‬سيڪنڊن تائين جھاز ُاڏايو‪،.‬ڪجھہ عرصي کانپوء‬
‫وارو ذڪرڻ ڪرڻ جوڳا آھن‪.‬‬ ‫رائٽ برادرس ھوا بازي جو اسڪول کوليو‪.‬‬
‫رئيس غالم محمد ڀرڳڙي ممبئي ڪائونسل ۾ غريب مسلمانن جي تعليم الء‬ ‫‪‬‬ ‫جھاز جي ُاڏام جي اوچائي اٽڪل ‪ 15‬ھزار ميٽرن جي بلندي تائين وڃي‬ ‫‪‬‬
‫”سيس بل” جي رٿ پيش ڪئي‪،‬جنھن موجب ھر زميندار کان ھڪ رپئي‬ ‫پھتي آھي‪.‬‬
‫پٺيان سرڪاري ڍل تي ان وقت جون ٽي پايون يا ھڪ پئسو تعليم الء وصول‬ ‫اسانجي ملڪ ۾‪،‬پاڪستان انٽرنيشل ايئر الئينز ‪ PIA‬قومي اُڏام ڪمپني‬ ‫‪‬‬
‫ڪرائڻيون ھيون‪،‬پر ڪن زميندارن ان رٿ کي پاس ڪرائڻ نہ ڏنو‪.‬‬ ‫آھي‪.‬‬
‫حيدرآباد جي نيئشنل ڪاليج کوالئڻ ۾ بہ وڏو ھٿ ھو‪،‬ان ڪاليج جي‬ ‫‪‬‬ ‫ملڪ جي مشھور ھوائي اڏن ۾ جناح انٽرنيشنل ايئرپورٽ ڪراچي‪،‬بينظير‬ ‫‪‬‬
‫بورڊ جو پھريون صدر ھئڻ جو اعزاز پڻ حاصل آھي‪.‬‬ ‫ڀٽو انٽرنيشنل ايئر پورٽ اسالم آباد‪،‬عالمہ اقبال انٽرنيشنل ايئرپورٽ‬
‫االمين نالي ھڪ اخبار پڻ حيدرآباد مان جاري ڪيائين‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫الھور شامل آھن‪.‬‬
‫سنڌ سرڪار مڃتا عيوض جيمس آباد شھر جو نالو سندس نالي پٺيان‬ ‫‪‬‬ ‫شھيد ھوش محمد شيد سنڌ جي ٽالپر حڪمران مير فتح علي خان جو‬ ‫‪‬‬
‫”ڪوٽ غالم محمد” رکيو‪.‬‬ ‫مالزم جو‪،‬۽ مير فتح جي پٽ مير صوبدار جو ھمعصر ڳ ساٿي ھو‪،‬جنم‬
‫رئيس غالم محمد ‪1924‬ع ۾ وفات ڪئي‪،‬کيس اباڻي ڳوٺ ڊينگاڻ ڀرڳڙي‬ ‫‪‬‬ ‫‪1801‬ع ڌاري ٿيو‪.‬‬
‫۾ دفن ڪيو ويو‪.‬‬ ‫ھوشو مير صوبدار جو ساٿي ھو‪،‬جنھن ڪري جڏھن مير صوبدار پنھنجي‬ ‫‪‬‬
‫پاڻ سڳورن جنگ اُحد ۾ ھڪ اصحابي مصعب بن ُعمير جي حوالي جھنڊو‬ ‫‪‬‬ ‫چاچي سان بغاوت ڪئي تہ ھوشو ساڻس گڏ بيٺو‪،‬جڏھن انگريزن سنڌ‬
‫ڪيو‪.‬‬ ‫تي حملي ڪرڻ وقت مير صوبدار کي اللچون ڏيئي پاڻ سان مالئي ورتو‪،‬پر‬
‫جنگ خيبر ۾ جھنڊو حضرت علي ڪرم اللہ وجہ جي حوالي ڪيو‬ ‫‪‬‬ ‫ھوشو ھن ڳالھہ جي خالف ھو پر مير صوبدار نہ مڙيو‪.‬‬
‫ويو‪،‬مسلمانن کي سوڀ نصيب ٿي‪.‬‬ ‫‪1843‬ع ۾ انگريزن ميرن کي دڙڪو ڏيئي کين ٺاھہ الء راضي ڪيو‪،‬ميرن‬ ‫‪‬‬
‫عالم سڀ آباد ڪرين‪.‬ھيء بيت شاھہ لطيف جو لکيل آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫اڃان ٺاھہ تي ڳالھيون ئي مس ڪيون تہ انگريزن ‪ 11‬جنوري ‪1843‬ع‬
‫سونا سونا سنگ ٻنين ۾‪،‬ھيء گيت مير محمد پيرزادو جو لکيل آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫تي انگريزن حملو ڪري خيرپور جي ميرن جو امام ڳڙھ وارو قلعو فتح‬
‫ڪري ورتو‪.‬‬
 ‫‪122‬‬

‫مير نصير خان حيدرآباد جو حاڪم ھو‪،‬سندس سؤٽ مير صوبدار نہ رڳو‬ ‫‪‬‬ ‫حڪيم سعيد ‪ 9‬جنوري ‪1910‬ع تي دھليء ۾ ڄائو‪،‬والد جو نالو حافظ‬ ‫‪‬‬
‫مخالف ھو پر انگريزن جي مدد ڪري رھيو ھو‪.‬‬ ‫عبدالمجيد ھو‪،‬حڪيم محمد سعيد اڃان ٻن سالن جو مس ھو تہ والد‬
‫‪ 17‬فبروري ‪1843‬ع تي مياڻي جي لڳڻ وقت مير صوبدار خان حيدرآباد‬ ‫‪‬‬ ‫گذاري ويو‪.‬‬
‫واري قلعي ۾ رھيل ھو‪،‬ھن کي جڏھن ميرن جي ھار ۽ انگريزن جي فتح جي‬ ‫جنھن جي ڪري ھن جي پالنا سندس ماُء رابعہ ھندي ۽ وڏي ڀاُء‬ ‫‪‬‬
‫خبر پيئي تڏھن ھن چارلس نيپيئر کي سوکڙيون ڏياري موڪليون‪،‬چارلس‬ ‫عبدالحميد ڪئي‪.‬‬
‫نيپيئر نياپو موڪليو تہ حيدرآباد جي ميرن کي پيش پوڻ الء راضي ڪر‬ ‫ھن نون سالن جي عمر ۾ قرآن شريف حفظ ڪيو‪،‬پرائمري تعيليم گھر ۾‬ ‫‪‬‬
‫مرتبي مطابق سلوڪ ڪيو ويندو‪.‬‬ ‫ورتائين‪،‬۽ فارسي‪،‬عربي ۽ انگريزي جي تعليم ڄاڻو استادن کان حاصل‬
‫مياڻي واري جنگ کانپوء چار ڏينھن ‪ 21‬فيبروري ‪1843‬ع تي انگريزن‬ ‫‪‬‬ ‫ڪيائين‪.‬‬
‫جي فوج حيدرآباد قلعي ۾ داخل ٿي ميرن جي ملڪيت تي قبضو ڪري‬ ‫‪1939‬ع ۾ حڪيم اجمل خان جي قائم ڪيل طبي ڪاليج دھلي مان طب‬ ‫‪‬‬
‫ورتو ۽ ٻئي ڏينھن محمود خان ۽ مير صوبدار کي قلعي مان ڪڍي قيدي‬ ‫جو امتحان پاس ڪيائين‪،‬۽ مريضن جو عالج ڪرڻ لڳو‪،‬ان کانسواء وڏي‬
‫بنايو ويو‪.‬‬ ‫ڀاُء عبدالحميد سان گڏ مشرقي طب ۽ دواسازي جي اداري ھمدرد کي‬
‫اھي حالتون ڏسي ھوشو جي دل ۾ انگريزن الء نفرت وڌندي وئي‪،‬ھن تلوار‬ ‫‪‬‬ ‫ترقي ڏيارڻ ۾ مصروف ٿي ويو‪.‬‬
‫ھٿ ۾ کڻي ڪجھہ سؤ بھادر ۽ وفادار سپاھي گڏ ڪري ميرپورخاص جي‬ ‫پاڪستان جي قيام کانپوء حڪيم محمد سعيد ‪ 9‬جنوري ‪1948‬ع تي‬ ‫‪‬‬
‫مير شيرمحمد ٽالپر ڏانھن ويو‪،‬مير شير محمد کي ھوشو ۽ ساٿين جي مدد‬ ‫پاڪستان لڏي آيو‪.‬‬
‫ملي تہ ھن جي ھمت وڌي وئي‪ 10،‬مارچ ‪1843‬ع تي فوج وٺي انگريزن‬ ‫ھمدرد دواخاني جي شروعات ڪيائين ۽ ڪراچي ۾ ھڪ ڪمرو مسواڙ تي‬ ‫‪‬‬
‫سان جنگ الء حيدرآباد روانو ٿيو‪.‬‬ ‫وٺي ھمدرد مطب قائم ڪيائين‪.‬پنھنجو ھمدرد دواخانوب‪1953‬ع ۾ ملڪ‬
‫ھوشو شيدي ڪجھہ سؤ سپاھين سان گڏ آخري دم تائين وڙھندو رھيو ۽‬ ‫‪‬‬ ‫جي نالي وقف ڪري ڇڏيائين‪.‬‬
‫ھڪ تاريخي نعرو ھنيائين مرويسون مرويسون پر سنڌ نہ ڏيسون‪.‬‬ ‫ٻارڙن الء سٺا ۽ ڪارائتا ڪتاب ڇپائڻ الء نونھال ادب جي نالي ادارو قائم‬ ‫‪‬‬
‫سر چارلس نيپيئر پنھنجي ڪتاب سنڌ جي فتح ۾ لکيو آھي تہ جنگ ۾‬ ‫‪‬‬ ‫ڪيائين‪،‬ھن ٻارن الء ھڪ سؤ کان مٿي ڪتاب لکي ڇپرايا‪،‬پاڻ ننڍپڻ ۾‬
‫انگريزن جي شڪست ويجھي ھئي‪،‬اوچتو ڪنھن مير شيرمحمد سان دغا‬ ‫ٻارن جي مسلم ليگ جو ميمبر رھيو ھو‪.‬‬
‫ڪري‪،‬ناريجن جي ڳوٺ م ميرن جي بارودخاني کي باھہ ڏئي ڇڏي‪،‬اھا‬ ‫ھمدرد پبلڪ جي نالي ھڪ اسڪول قائم ڪيائين‪.‬علم ۽ ثقافت جي ترقي‬ ‫‪‬‬
‫حالت ڏسي ھوشو مير شير محمد کي نڪري وڃڻ جي صالح ڏني ۽ پاڻ‬ ‫الء ھڪ ادارو مدينته الحڪمته کوليائين‪،‬جنھن طرفان ھڪ اعلي درجي جي‬
‫آخري دم تائين وڙھندو رھيو‪.‬‬ ‫ھمدرد يونيورسٽي کوليائين‪،‬جنھن ۾ ميڊيڪل جي قديم ۽ جديد تعليم‬
‫ھڪ انگريز جنرل جان جيڪب لکيو آھي تہ آئون سترنھن جنگيون وڙھيو‬ ‫‪‬‬ ‫کانسواء انفارميشن ٽيڪناالجي ۽ ٻين شعبن ۾ بھتر تعليم ڏني وڃي ٿي‪.‬‬
‫آھيان پر ھوشو جھڙو بي ڊپو ۽ ارڏو جرنيل نہ ڏٺو آھي‪.‬‬ ‫حڪيم محمد سعيد پاڪستان جو وفاقي وزير ۽ سنڌ جو گورنر پڻ رھيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 23‬مارچ ‪ 1843‬سنڌ جي سورمي ھوشو شيدي جي شھادت جو ڏينھن‬ ‫‪‬‬ ‫ھن نيڪ انسان کي ‪ 17‬آڪٽومبر ‪1998‬ع تي ڪراچي ۾ شھيد ڪيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آھي‬ ‫پاڪستان جو اعلي ترين سول اعزاز نشان امتياز حڪيم محمد سعيد جي‬ ‫‪‬‬
‫لفظ فزڪس ‪ Physics‬يوناني ٻولي جي لفظ فزيڪو ‪ Physico‬مان ورتل‬ ‫‪‬‬ ‫نالي جاري ڪيو ويو‪.‬‬
‫آھي‪،‬جنھن جي معني آھي فطرت سان الڳاپيل اھا سائنس‪،‬جيڪا مادي ۽‬ ‫حڪومت پاڪستان حڪيم محمد سعيد جي جنم ڏينھن ‪ 9‬جنوري کي‬ ‫‪‬‬
‫توانائي جي گڏيل عمل بابت ڄاڻ ڏئي‪.‬توانائي دائمي آھي جنھن جي ھڪ‬ ‫ٻارن جو ڏينھن قرار ڏنو آھي‪.‬‬
‫صورت ختم ٿيندي تہ ٻي صورت ظاھر ٿيندي‪.‬‬ ‫اسانجي ملڪ جي مرڪزي بئنڪ اسٽيٽ بئنڪ آف پاڪستان يا بئنڪ‬ ‫‪‬‬
‫ماضي ۾ مشھور مسلمان سائنسدانن الڪندي‪،‬ابوريحان‪،‬البيروني جھڙن‬ ‫‪‬‬ ‫ِ‬
‫دولت پاڪستان جي نالي سان سڏيو وڃي ٿو‪.‬‬
‫طبيعات جي ماھرن جون خدمتون ڳڻپ جوڳيون آھن‪.‬‬ ‫پاڪستان جي قيام کان اڳ انگريزن جي دور ۾ ِرزَ ِ‬
‫رو ‪ Reserve‬بئنڪ آف‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستان جي نامياري سائنسدان ڊاڪٽر عبدالسالم کي طبيعيات ۾‬ ‫‪‬‬ ‫انڊيا‪،‬سينٽرل بئنڪ ھوندي ھئي‪.‬‬
‫تحقيق ڪرڻ تي فزڪس جو نوبل پرائيز انعام ڏنو ويو‪،‬ھن اٽليَء ۾ عالمي‬ ‫‪ 30‬ڊسمبر ‪1947‬ع تي ِرزَرو بئنڪ کي ٻن حصن م ورھائي ‪ 30‬سيڪڙو‬ ‫‪‬‬
‫طبيعيات جو مرڪز کولي‪،‬سائنسدانن کي تحقيق جو موقعو ڏنو‪.‬‬ ‫پاڪستان ۽ ‪ 70‬سيڪڙو انڊيا کي ڏنو ويو‪.‬‬
‫جوھري توانائي جي سلسلي ۾ نامياري سائنسدان ڊاڪٽر عبدالقدير جون‬ ‫‪‬‬ ‫ورھاڱي کانپوء مئي ‪1948‬ع ۾ قائداعظم اسٽيٽ بئنڪ ٺاھڻ الء جدوجھد‬ ‫‪‬‬
‫خدمتون بہ قابل فخر آھن‪،‬مڃتا طور کيس ھالل امتياز ايوارڊ سان نوازيو‬ ‫شروع ڪئي‪،‬جون ‪1948‬ع ۾ بنياد وڌو ويو‪،‬پھرين جوالء کان ھن بئنڪ‬
‫ويو‪.‬‬ ‫باقاعدہ ڪم ڪرڻ شروع ڪيو‪.‬‬
‫اڄ تہ باغن ۾ بھاريون‪،‬واھہ قدرت رب ڪريم‪.‬نظم مولوي احمد مالح جو‬ ‫‪‬‬ ‫اسٽيٽ بئنڪ سڀ کان پھرين ناڻي وارن سڪن ۽ نوٽن کي ترتيب وار تيار‬ ‫‪‬‬
‫لکيل آھي‪.‬‬ ‫ڪرڻ جو ڪم شروع ڪيو‪.‬‬
‫‪1956‬ع ۾ اسٽيٽ بئنڪ آف پاڪستان جي ائڪٽ جو تعارف ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1964‬ع ۾ اسٽيٽ بئنڪ کي خودمختيار بنايو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪123‬‬

‫اسٽيٽ بئنڪ آف پاڪستان سينٽرل بئنڪ آھي جنھن جا ھيڊڪوارٽر‬ ‫‪‬‬ ‫فوٽ بال راند جو ميدان ‪ 100‬ميٽر ڊگھو ۽ ‪ 50‬ميٽر ويڪرو ٿيندو‬ ‫‪‬‬
‫ڪراچي ۽ اسالم آباد ۾ آھن‪.‬‬ ‫آھي‪،‬پوري وچ تي ھڪ ليڪو نڪتل ھوندو آھي‪.‬جيڪو حدن کي ظاھر‬
‫اسٽيٽ بئنڪ جي سينٽرل بورڊ بورڊ آف ڊائريڪٽر جا ‪ 9‬ميمبر ھوندا‬ ‫‪‬‬ ‫ڪندو آھي‪.‬‬
‫آھن‪،‬جن ۾ پھريون گورنر يا چيئرمين ھوندو آھي‪،‬گورنر يا چيئرمين جو‬ ‫فوٽ بال راند ۾ استعمال ٿيندڙ بال پاڪستان جي شھر سيالڪوٽ ۾ ٺاھيو‬ ‫‪‬‬
‫ھڪ سيڪريٽري ھوندو آھي ۽ باقي ‪ 8‬ڊائريڪٽر ھوندا آھن‪.‬‬ ‫وڃي ٿو‪،‬اھو بال چمڙي جي ‪ 36‬ٽڪرن مان ٺاھيو ويندو ھو‪،‬پر ‪ 2014‬جي‬
‫رکو دل ۾ دائم‪،‬محبت وطن جي‪.‬ھيء نظم احمد خان ۡآصف جو لکيل‬ ‫‪‬‬ ‫ورلڊ ڪپ الء جيڪو بال ٺاھيو ويو اھو صرف چئن ٽڪرن مان تيار ڪيو‬
‫آھي‪،‬احمد خان جو تخلص آصف ھو‪،‬پاڻ استاد ھئڻ سان گڏ ٻارن جو‬ ‫ويو ھو‪.‬‬
‫شاعر ھو‪،‬دادو ضلعي جو رھواسي ھو‪.‬‬ ‫جو ٻئي جي چڱائي ڀالئي گھري ٿو‪،‬ھيء مسدس نظم مولوي الھہ بخش‬ ‫‪‬‬
‫سکر بئراج ‪ 1932‬۾ انگريزن ٺھرايو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫اٻوجھو جو لکيل آھي‪.‬‬
‫‪1946-47‬۾ ھڪ رٿ رٿي وئي تہ ڄامشوري وٽ سنڌوندي تي ھڪ ٻيو‬ ‫‪‬‬ ‫مولوي الھہ بخش مسدس جو وڏو شاعر ٿي گذريو آھي‪،‬ھن جو جنم‬ ‫‪‬‬
‫بئراج ٺاھيو وڃي‪،‬ابتدائي تيارين بعد ‪ 12‬فيبروري ‪1950‬ع تي ان وقت‬ ‫‪1848‬ع ۾ ٿيو ۽ ھن جي وفات ‪1901‬ع ۾ ٿي‪.‬‬
‫جي گورنر جنرل خواجہ ناظم الدين ھن بئراج جو پيڙھہ جو پٿر رکيو ويو‬ ‫ماحول عربي ٻولي جو لفظ آھي جنھن جي معني آھي وايو منڊل‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نيٺ ھيء رٿا پنجن سالن جي لڳاتار محنت کانپوء تڪميل تي‬ ‫‪‬‬ ‫سلفر ڊاِء آڪسائيڊ‪،‬نائٽروجن‪،‬ڪاربان مونو آڪسائيڊ‪،‬ھائڊرو‬ ‫‪‬‬
‫پھتي‪،‬سيپٽمبر ‪1954‬ع تي درياھہ جو پاڻي ھن بئراج مان واھيو ويو‪،‬۽‬ ‫ڪاربان‪،‬ڪاربان ڊاِء آڪسائيڊ فضا ۾ شامل ٿي‪،‬ماحول گندو ڪن‬
‫‪ 15‬مارچ ‪1955‬ع تي افتتاح ڪري‪،‬ڪوٽڙي بئراج جو نالو ڏنو ويو‪.‬‬ ‫ٿيون‪،‬جنھن کي آبي گدالڻ چئبو آھي‪.‬‬
‫ھن بئراج جي تعمير تي ڪل ‪ 5‬ڪروڙ ‪ 75‬لک روپيہ خرچ ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫رني برساتي نئن جو نالو آھي جنھن تان ھن قلعي جو نالو رني ڪوٽ رکيو‬ ‫‪‬‬
‫ھن بئراج جي ڊيگھہ اٽڪل ھڪ ھزار ميٽر آھي‪،‬ھن ۾ چوئيتاليھہ دروازا‬ ‫‪‬‬ ‫ويو‪.‬‬
‫آھن‪،‬جن مان ھر ھڪ اٽڪل ‪ 18‬ميٽر ويڪرو ۽ ‪ 7‬ميٽر اوچو آھي‪.‬ھن بئراج‬ ‫اڄ بہ سخت برساتن ۾ ھي نئن تيزي سان وھي سن شھر وٽان سنڌو درياھ‬ ‫‪‬‬
‫نو لک ڪيوسڪ پاڻي لنگھي سگھي ٿو‪.‬‬
‫۾ وڌ کان وڌ پوڻا َ‬ ‫۾ پوندي آھي‪.‬‬
‫ُپل تان آمدرفت الء اٽڪل ‪ 8‬ميٽر ويڪرو رستو ۽ ھڪ ميٽر ويڪرا فوٽ‬ ‫‪‬‬ ‫ھي قلعو ضلعي ڄامشوري جي سن شھر کان الھندي طرف اوڻٽيھن‬ ‫‪‬‬
‫پاٿ آھن‪.‬‬ ‫ڪلوميٽرن جي مفاصلي تي کيرٿر جبل جي مٿانھين چوٽين تي اڏيل آھي‪.‬‬
‫ھن بئراج جي ساڄي پاسي ڪلري بگھياڙ نالي ھڪ دائمي واھہ آھي‪ُ ،‬ان ۾‬ ‫‪‬‬ ‫نقشي ۾ ان جو نالو “مينھن جو ڪوٽ“ ۽ “رنيڪا ڪوٽ“ لکيل آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نو ھزار ھڪ سؤ ڪيوسڪ پاڻي کڻڻ جي گنجائش آھي‪،‬اھو واھہ وھي‬
‫َ‬ ‫ھن جون ديوارون اٽڪل ٻارھن چورس ڪلوميٽرن جي ايراضي تي مشتمل‬ ‫‪‬‬
‫وڃي ڪينجھر ڍنڍ ۾ پئي ٿو‪،‬جنھن جي پکيڙ ‪ 74‬چورس ڪلوميٽر آھي‪.‬‬ ‫آھن‪.‬‬
‫ھاليجي ڍنڍ ٺٽي ضلعي ۾ آھي‪،‬جتان ڪراچي شھر کي پيئڻ لئہ پاڻي ملي‬ ‫‪‬‬ ‫رني ڪوٽ جون ديپارون پٿر ۽ سرن جون تعمير ٿيل آھن‪،‬انھن جي اوچائي‬ ‫‪‬‬
‫ٿو‪.‬‬ ‫اٽڪل ڏھ ميٽر آھي‪.‬‬
‫سنڌو ندي جي کاٻي ڪپ تي ڪل ٽي واھہ آھن ھڪ پراڻي ڦليلي ٻيو‬ ‫‪‬‬ ‫ديوارون چوٽي وٽ ٻہ ميٽر ٿلھيون آھن‪،‬پر برجن وٽ ڏيڍ ميٽر ٿولھ اٿن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پنڃاري ۽ ٽيون الئينڊ چئنل‪،‬جيڪو ھڪ دائمي وھندڙ واھ آھي جنھن ۾‬ ‫دشمن تي وار ڪرڻ الء وڏي ھوشياري سان سوراخ ٺھيل آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫چار ھزار ھڪ سؤ ڪيوسڪ پاڻي کڻڻ جي گنجائش آھي‪.‬‬ ‫قلعي ۾ داخل ٿيڻ الء چار دروازا آھن‪،‬جن مان اوڀر واري دروازي کي سن‬ ‫‪‬‬
‫ھن بئراج مان نڪتل واھن مان ڄامشورو‪،‬حيدرآباد‪،‬ٽنڊو محمد‬ ‫‪‬‬ ‫دروازو ‪،‬اتر اوڀر واري دروازي کي آمري دروازو يا ٻڌيا موري‪،‬ڏکڻ واري‬
‫خان‪،‬بدين‪،‬سجاول ۽ ٺٽي جي ‪ 28‬لک ايڪڙ زمين آباد ٿئي ٿي‪.‬‬ ‫دروازي کي شاھ پر دروازو ۽ اولھندي طرف واري دروازي کي موھن‬
‫تماڪ جي زھريلن جزن مان سڀ کان وڌيڪ ھاڃيڪار نڪوٽين آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫دروازو سڏيندا آھن‪،‬موھن جو دروازو سڀ کان مٿانھون آھي‪،‬۽ سن دروازو‬
‫چمن ۾ ٿا َچتون چھڪن بھار آيو بھار آيو‪،‬ھيء نظم نثار بزمي جو لکيل‬ ‫‪‬‬ ‫سڀ کان ھيٺاھين پاسي اوڀر طرف آھي‪.‬‬
‫آھي‪.‬‬ ‫وڏي ڪوٽ جي اندر ٻہ ننڍا ڪوٽ اڏيل آھن‪،‬ھڪ ميري ڪوٽ ۽ ٻي جو‬ ‫‪‬‬
‫نثار جو اصل نالو قلندر بخش جوڻيجو ھو‪،‬ھن ‪1924‬ع ۾ تعلقي ڳڙھي‬ ‫‪‬‬ ‫نالو شير ڳڙھہ آھي‪.‬ميري ڪوٽ سن دروازي کان اٽڪل پنجن ڪلوميٽرن‬
‫ياسين ضلع شڪارپور ۾ جنم ورتو‪،‬ڳ ‪2000‬ع ۾ وفات ڪيائين‪.‬‬ ‫جي مفاصلي تي آھي‪،‬شير ڳڙھہ وارو قلعو سمنڊ جي ليول کان ‪ 500‬ميٽرن‬
‫دنيا ۾ فوٽ بال جو وڏو مقابلو ورلڊ ڪپ ھر چوٿين سال ٿيندو آھي جنھن‬ ‫‪‬‬ ‫جي مٿانھين تي اڏيل آھي‪.‬ڪوٽ جي اندر واالريل زمين ۾ ھڪ پراڻي نھر‬
‫کي ‪” FIFA‬فيڊريشن انٽرنيشنل فوٽ بال ايسوسيئشن ” نالي بين‬ ‫جا آثار نظر اچن ٿا‪.‬‬
‫االقوامي ادارو ڪرائيندو آھي‪،‬برازيل‪،‬جرمني ۽ ارجنٽينيا جي ھيء قومي‬ ‫موالنا محمد علي ۽ شوڪت علي جي ماُء جو نالو’بي امان’ ھو‪،‬جنھن پڻ‬ ‫‪‬‬
‫راند آھي‪.‬‬ ‫پاڪستان جي قيام الء جدوجھد ڪئي‪.‬‬
‫ھن راند کي دنيا ۾ سڀ کان وڌيڪ ڏٺو وڃي ٿو‪،‬ھر ٽيم ۾ يارنھن رانديگر‬ ‫‪‬‬ ‫آل انڊيا مسلم ليگ ‪ 1906‬۾ ڍاڪا ۾ وجود آئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھوندا آھن‪،‬ھر ھڪ ٽيم جو ھڪ گول ڪيپر ھوندو آھي‪،‬جنھن جو ڪم گول‬ ‫بيگم نصرت ھارون کي آل انڊيا وومين مسلم ليگ جي صدر نامزد ڪيو‬ ‫‪‬‬
‫بچائڻ ھوندو آھي‪.‬‬ ‫ويو‪.‬‬
 ‫‪124‬‬

‫چوان ڇا سنڌ جو سينگار آھين‪.‬ھيء نظم حافظ محمد احسن چنا جو‬ ‫‪‬‬ ‫بجلي بابت سڀ کان اڳ اٽلي جي سائنسدان جيروالمو ڪارڊانو‬ ‫‪‬‬
‫لکيل آھي‪.‬‬ ‫‪ Gerolamo Cardano‬ڄاڻ ڏني‪،‬ھن ‪1550‬ع ڌاري سائنس بابت‬
‫سنڌو درياھہ تبٺ ‪ Tibet‬ملڪ جي سنگي ڪباب وٽان نڪرندو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ڪيترائي مضمون لکيا‪،‬جن ۾ بجلي ۽ توانائي جو بہ ذڪر ھو‪.‬‬
‫حافظ محمد احسن چنا شاعر ۽ صحافي ٿي گذريو آھي‪،‬والد جو نالو جمع‬ ‫‪‬‬ ‫ان کانپوء بينجمين فرئنڪلن لغڙ جي تجربي وسيلي ثابت ڪيو تہ آسماني‬ ‫‪‬‬
‫خان ھو‪،‬پاڻ ڳوٺ ملڪاڻي شريف ضلع دادو ۾ ‪1900‬ع ۾ جنم ورتو ۽‬ ‫کنوڻ اصل ۾ بجلي آھي‪،‬ھن ڪاٽو ۽ واڌو اليڪٽران بابت ٻڌايو‪.‬‬
‫‪1986‬ع ۾ وفات ڪري ويو‪.‬‬ ‫ان کانپوء الگزينڊر وولٽ ‪1800‬ع ڌاري ثابت ڪيو تہ ڪيميائي شين جي‬ ‫‪‬‬
‫َچؤ تون اللہ ھيڪڙو‪،‬وائي ٻي وسار‪.‬ھيء حمد شاھہ لطيف جو لکيل آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫رد عمل وسيلي بجلي ٺاھي سگھجي ٿي‪،‬ھن دنيا جو پھريون خشڪ سيل‬
‫قلم کي ڪنھن چيو سڀ ڪجھہ لکي وٺ‬ ‫‪‬‬ ‫جوڙيو‪،‬جنھن کي سندس نالي پٺيان وولٽائي سيل سڏيو ويو‪.‬ھيء اھو سيل‬
‫ڪمالِ فڪر جي عظمت لکي وٺ‪.‬ھيء نعت احسن الھاشمي جي لکيل‬ ‫‪‬‬ ‫آھي جيڪو اسان ريڊين‪،‬گھڙين‪،‬ريموٽ ڪنٽرول سميت ڪيترين ئي شين‬
‫آھي‪،‬سيد احسن الھاشمي حيدرآباد جي شھر جي ٽنڊي آغا جو رھاڪو‬ ‫۾ استعمال ڪيون ٿا‪.‬‬
‫ھو‪.‬‬ ‫ان کانپوء مائيڪل فئريڊي ‪1830‬ع ڌاري بئٽري ٺاھي‪،‬۽ بجلي جا قاعدا ۽‬ ‫‪‬‬
‫حضرت بيبي زينب حضرت علي ڪرم اللہ جي نياڻي ۽ حضور ڪريم‬ ‫‪‬‬ ‫اصول تجربي وسيلي بيان ڪيا‪.‬‬
‫جي ڏوھٽي ھئي‪.‬‬ ‫ھن لوھہ جي سيخ تي ٽامي جي تار ويڙھي اُن مان بجلي ڪرنٽ گذاريو تہ‬ ‫‪‬‬
‫حضرت بيبي زينب ھجرت جي پنجين سال جمادي االول مھيني جي‬ ‫‪‬‬ ‫اُھا چقمق بڻجي وئي ۽ لوھہ وارين شين کي ڪشش ڪرڻ لڳي‪.‬‬
‫پنجين تاريخ تي‪،‬مديني ۾ پيدا ٿي‪.‬پاڻ امام حسين عليہ السالم کان ھڪ‬ ‫بجليء جو خواب ‪ 18‬صدي عيسوي ۾ جي پھرين ڏھاڪي ۾ پورو‬ ‫‪‬‬
‫سال ڄمار ۾ ننڍي ھئي‪.‬‬ ‫ٿيو‪،‬ٿامس ايڊيسن پھريون شخص ھو‪،‬جنھن بلب ايجاد ڪري سڄي دنيا‬
‫بيبي زينب جو نالو حضرت محمد رکيو‪،‬بيبي صاحبہ اڃان پنجن سالن‬ ‫‪‬‬ ‫کي روشن ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫جي ٿي تہ سندس سر تان امڙ جي ٻاجھہ جو ھٿ ھٽي ويو‪.‬‬ ‫مينار پاڪستان‪،‬بادشاھي مسجد الھور‪،‬شاھي قلعو ۽ ڪوھہ مري پنجاب‬
‫ِ‬ ‫‪‬‬
‫حضرت بيبي زينب جي شادي حضرت جعفر طيار جي فرزند حضرت‬ ‫‪‬‬ ‫صوبي ۾ آھن‪.‬‬
‫عبداللہ سان ٿي‪.‬‬ ‫گوادر بندرگاھہ‪،‬پسني ۽ سامونڊي ڪنارو‪،‬اورماڙا‪،‬ڪنڊ ملير‪،‬زيارت ۽‬ ‫‪‬‬
‫علمي مرتبي جي ڪري ”عقيلہ بني ھاشم“ ھاشمي خاندان جي عقلمند‬ ‫‪‬‬ ‫ڪوئيٽا شھر ۾ حنا ڍنڍ گھمڻ جي حوالي سان بلوچستان صوبي جا مشھور‬
‫عورت سڏيو ويندو ھو‪.‬‬ ‫عالئقا آھن‪.‬‬
‫حضرت امان سان گڏ ڪربال جو سفر اختيار ڪيائين‪،‬امام حسين جي‬ ‫‪‬‬ ‫خيرپختون خواھہ ۾ ڪيالش وادي‪،‬ڪمراٽ‪،‬ڪاالم‪،‬ڪاغان‪،‬سوھن‬ ‫‪‬‬
‫شھادت کانپوء قافلي جي اڳواڻي ڪيائين‪.‬‬ ‫ندي‪،‬آنسو ڍنڍ‪،‬ڪنڊول ڍنڍ‪،‬پائي ڍنڍ‪،‬سرائي ڍنڍ‪،‬سيف الملوڪ‬
‫سندس پٽ عون ۽ محمد بہ اللہ جي راھہ ۾ شھيد ٿي ويا‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫پارڪ‪،‬چترال پارڪ ‪،‬ناران‪،‬تربيال بند ۽ ڪاغان وادي ۾ پاڪستان جي‬
‫پاڻ ‪ 15‬رجب ‪ 63‬ھجري ۾ ‪ 57‬سالن جي عمر ۾ وفات ڪيائين‪،‬سندن‬ ‫‪‬‬ ‫حسين ترين ڍنڍ سيف الملوڪ سياحت جا مرڪز آھن‪.‬‬
‫مقدس مزار شام ملڪ جي دمشق شھر ۾ آھي‪.‬‬ ‫آزاد ڪشمير پاڪستان جي اُتر ۾ آھي‪،‬آزاد ڪشمير ۾ مظفر آباد‬ ‫‪‬‬
‫عبدالستار ايڌي پھرين جنوري ‪1928‬ع ۾ ھندستان جي صوبي گجرات‬ ‫‪‬‬ ‫شھر‪،‬راول ڪوٽ‪،‬بنجوسا ڍنڍ‪،‬منگال بند‪،‬ميرپور شھر‪،‬منگال ڍنڍ جا حسين‬
‫جي ڳوٺ بانٽوا ۾ ڄائو‪،‬والد جو نالو عبدالشڪور ھو‪ 1947،‬۾ ڪراچي ۾‬ ‫منظر سياحن الء دلي سڪون جو سبب بڻجندا رھيا آھن‪.‬‬
‫اچي آباد ٿيا‪.‬‬ ‫گلگت بلتستان بہ ھڪ خوبصورت جابلو عالئقو آھي‪،‬جيڪو طبعي لحاظ‬ ‫‪‬‬
‫ايڌي اڃان ‪ 11‬سالن جو ھو تہ سندس ماُء کي اڌ رنگ (فالج) ٿي‬ ‫‪‬‬ ‫کان ٽن ڀاڱن ھنزہ‪،‬گلگت ۽ بلتستان تي مشتمل آھي‪،‬دنيا جي بلند ترين ٽي‬
‫پيو‪،‬جنھن جي ڪري ھو جسماني توڙي زھني طور معذور ٿي پيئي‪.‬‬ ‫جبل قراقرام‪،‬راڪاپوشي ۽ ھندوڪش گلگت بلتستان جي سونھن ۾ اضافو‬
‫‪ 19‬سالن جي ڄمار ۾ ماُء جي موت جو صدمو سھڻو پيس‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ڪري رھيا آھن‪،‬دنيا جي ٻيو نمبر وڏي چوٽي ڪي‪.‬ٽُو بہ ھن عالئقي ۾‬
‫تاريخ ‪ 8‬جوالِء ‪2016‬ع تي ‪ 88‬سالن جي ڄمار ۾ الڏڻو ڪيائين‪،‬ڪراچي‬ ‫‪‬‬ ‫موجود آھي‪.‬ھنزہ ڍنڍ‪،‬اسڪردو‪،‬سدپارہ ڍنڍ‪،‬ڪچورا ڍنڍ‪،‬زرپا‬
‫نئشنل اسٽيڊيم ۾ جنازا نماز ادا ڪئي وئي ۽ وصيت موجب ايڌي وليج ۾‬ ‫ڍنڍ‪،‬ديوسائي پارڪ‪،‬بلتورو گلئشيئر ھتي جي سياحت الء اھم آھن‪.‬‬
‫دفن ڪيو ويو ۽ ھن وصيت ڪئي ھئي تہ اکين سميت ٻيا عضوا عطيو‬ ‫گورک ھل اسٽيشن تي اھو نالو ھڪ جوڳي سري گورک ناٿ جي نالي تان‬ ‫‪‬‬
‫طور ڏنا وڃن‪،‬سندس اکيون ٻن بي نور ماڻھن کي ڏنيون ويون‪.‬‬ ‫پيو‪،‬گورک ڪراچي کان ‪ 450‬ڪلوميٽر اترئين پاسي ۽ دادو کان ھڪ سؤ‬
‫ايڌي جي گھرواري بلقيس بہ ڀالئي جي ڪمن ۾ ساڻس گڏ رھي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ڪلوميٽر اولھندي پاسي آھي‪،‬ھن جي سطح سمنڊ کان ‪ 5688‬فوٽ بلند‬
‫ايڌي ايمبولنس‪،‬يتيم خانو قائم‪،‬ايڌي وليج سان گڏ ڪيترائي ئي ادارا‬ ‫‪‬‬ ‫ھجڻ ڪري ھتي جو گرمي پد ‪ 17‬سينٽي گريڊ ۽ جنوري ۾ منفي ‪ 5‬سينٽي‬
‫قائم ڪري‪،‬بنا اللچ جي انسانيت جي خدمت ڪئي‪.‬‬ ‫گريڊ ھوندو آھي‪،‬ھتي چشما ۽ آبشار موجود آھن‪.‬گورک کي سنڌ جي‬
‫بجلي کي اسان کنوڻ بہ چوندا آھيون‪،‬سائنسي لحاظ کان بجلي ھڪ‬ ‫‪‬‬ ‫ڪوھہ مري چيو وڃي ٿو‪.‬‬
‫توانائي جو قسم آھي‪.‬‬ ‫الھہ بخش سومرو ‪1900‬ع ڌاري اُتر سنڌ جي مشھور شھر شڪارپور ۾‬ ‫‪‬‬
‫ڄائو‪.‬‬
 ‫‪125‬‬

‫الھہ بخش پنھنجي اباڻي شھر ۾ سنڌي‪،‬انگريزي‪،‬فارسي ۽ عربي جي‬ ‫‪‬‬ ‫ھوندراج دکايل الڙڪاڻي جو رھاڪو‪،‬سنڌي ٻولي جو سٺو ۽ جديد شاعر‬ ‫‪‬‬
‫تعليم ورتي‪،‬مئٽرڪ ڪرڻ کانپوء تعليم ڇڏي پيُء سان گڏ ٺيڪيداري ۽‬ ‫آھي‪،‬قومي للڪار‪،‬سنگيت ڦول شاعر جا مشھور ڪتاب آھن‪.‬‬
‫زمينداري ڪرڻ لڳو‪.‬‬ ‫علم حياتيات جو سائنسي نالو بايوالجي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1926‬ع ۾ممبئي ڪائونسل جو ميمبر چونڊجي ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫علم حياتيات جا باني ارسطو‪،‬بطليموس‪،‬فيثاغورث ۽ ٻيا ماھر سمجھيا‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1938‬ع م ھو سنڌ جو وزيراعلي مقرر ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫وڃن ٿا‪.‬‬
‫‪1939‬ع سيپٽمبر ۽ آڪٽوبر ڌاري سنڌ سنڌ ۾ سکر جي مسجد منزل گاھہ‬ ‫‪‬‬ ‫بادشاھہ ۽ مسخري جي ڳالھہ‪.‬ڀيرو مل غريب جو لکيل نظم آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫تان ھندو مسلم ڇڪتاڻ ٿي‪،‬ڪجھہ وقت الء وزارت تان ھٽڻو پيو‪،‬ستت ئي‬ ‫ڀيرومل مھرچند آڏواڻي حيدرآباد سنڌ ۾ ڄائو‪،‬شاعري ۾ سندس تخلص‬ ‫‪‬‬
‫پنھنجي سربراھي ۾ وزارت ٺاھڻ ۾ ڪامياب ويو‪.‬‬ ‫غريب آھي‪،‬نو بھار سندس ٻاراڻن گيتن جو مجموعو آھي‪.‬‬
‫ازادي جي ھلچل دوران اپريل ‪ 1940‬۾ قومپرست مسلمان اڳواڻن دھلي ۾‬ ‫‪‬‬ ‫شيخ زيد انٽرنئشنل ايئرپورٽ رحيم يار خان ۾ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھڪ وڏي ڪانفرنس ڪوٺائي‪،‬جنھن جي صدارت الھہ بخش سومري‬ ‫پورھيت جي عزت اُستاد بخاري جو لکيل نظم آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪئي‪،‬انھي ڪانفرنس تي آزاد ڪانفرنس جو نالو پيو‪.‬‬ ‫•استاد بخاري جو اصل نالو سيد احمد شاھہ بخاري آھي‪،‬دادو شھر جو‬ ‫‪‬‬
‫انگريز سرڪار جي سخت رويي جي ڪري‪،‬برطانوي سرڪار کان مليل لقب‬ ‫‪‬‬ ‫رھاڪو ھو‪.‬‬
‫خانبھادر ۽ ‪( O.B.E‬آرڊر آف برٽش ايمپائر) جا لقب انگريز وائسراء کي‬ ‫سوڀارو ساڻيھہ امداد حسيني جو لکيل نظم آھي‪،‬امداد جو پورو نالو سيد‬ ‫‪‬‬
‫خط لکي واپس ڪيا‪.‬‬ ‫امداد علي شاہ آھي‪،‬ھي ٽکڙ شھر ضلع ٽنڊي محمد خان جو رھاڪو آھي‪.‬‬
‫وزارت اعلي جي عھدي تي چار سال رھيو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫علم ڪيميا کي عام طور ڪيمسٽري چيو وڃي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 14‬مئي ‪ 1943‬تي صبح سويل ھو شڪارپور شھر ۾ ٽانگي تي سوار ٿي‬ ‫‪‬‬ ‫علم ڪيميا مادي واري شين سان تعلق رکي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پنھنجي گھر اچي رھيو ھو تہ مخالفن پسٽل جا فائر ڪري شھيد ڪري‬ ‫مادي جون ٽي حالتون آھن‪،‬نھرو‪،‬گئس‪،‬۽ پاڻياٺ ٿين ٿيون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڇڏيو‪،‬اباڻي قبرستان ڳوٺ پنج پير ۾ مدفون ٿيل آھي‪.‬‬ ‫ڌرتي تي موجود سڀئي جسم پٿر‪،‬مٽي‪،‬ڪوئلو‪،‬ھوا‪،‬پاڻي‪،‬ٻوٽا مختلف‬ ‫‪‬‬
‫ُحب وطن جو سر ۾‪،‬ھردم خمار آھي‪.‬ھيء نظم غالم احمد نظامي جو لکيل‬ ‫‪‬‬ ‫عنصرن جي ائٽمن جي ملڻ سان ٺھيا آھن‪.‬‬
‫آھي‪.‬‬ ‫سڀئي عنصر ۽ ٻيون مادي واريون شيون تمام باريڪ ذرڙن جون ٺھيل آھن‬ ‫‪‬‬
‫غالم احمد نظامي الڙڪاڻي ۾ ڄائو‪،‬بياض نطامي ۽ رياض نظامي‬ ‫‪‬‬ ‫جن کي ائٽم چيو وڃي ٿو‪.‬‬
‫سندس شاعري جا ڪتاب آھن‪.‬‬ ‫مادي جي ٽنھي حالتن جو ھڪ ٻئي ۾ بدلجڻ ئي دراصل ڪيميائي تبديلي‬ ‫‪‬‬
‫ھاڪي راند ايران وارن شروع ڪئي‪،‬اتان يورپ پھتي‪،‬فرانس يورپ جو‬ ‫‪‬‬ ‫آھي‪.‬‬
‫پھريون ملڪ آھي‪،‬جتي ھاڪي کيڏي وئي‪.‬‬ ‫جڏھن برف گرم ٿيندي آھي تہ اھا پاڻي ۾ تبديل ٿي ويندي‪،‬جڏھن پاڻي‬ ‫‪‬‬
‫ھاڪي راند کي پھريون ڀيرو سن ‪ 1908‬۾ اولمپڪس ۾ شامل ڪيو‬ ‫‪‬‬ ‫کي ٽھڪائبو تہ اھو بخارن جي حالت ۾ تبديل ٿي ويندو‪.‬‬
‫پيو‪،‬ابتدا ۾ برطانيہ وٽ چئمپين شپ رھي پر ‪ 1928‬۾ ھندستان جي ٽيم‬ ‫ھن وقت ڳولي لڌل ڪل عنصرن جو تعداد ‪ 106‬ٿي ويو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھالينڊ جي شھر ايمسٽرڊ ۾ ٿيل راند ۾ سونو ٻلو کٽي ‪ 1940‬تائين اھو‬ ‫جيڪي جاندار ۽ ٻوٽا ڳري وڃن ٿا‪،‬سي زمين جي اندر ڪيميائي عمل‬ ‫‪‬‬
‫اعزاز پاڻ وٽ رکيو‪.‬‬ ‫ڪري‪،‬بدلجي ڪوئلي‪،‬گئس‪،‬پئٽروليم ۽ خام تيل جي شڪل اختيار ڪن ٿا‪.‬‬
‫ھاڪي پاڪستان جي قومي راند آھي‪،‬پاڪستان ‪ 1948‬۾ بين االقوامي‬ ‫‪‬‬ ‫ٻوٽن مان سڀني جاندار شين کي خوراڪ ۽ آڪسيجن ملندي رھي ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مقابلن ۾ شريڪ ٿي‪.‬‬ ‫جيڪڏھن ٻوٽا نہ ھجن تہ جانور ۽ انسان ھن ڌرتي تي زندھ رھي نہ‬ ‫‪‬‬
‫پاڪستاني ٽيم ٻہ ڀيرا ‪ 1962‬۽ ‪ 1989‬۾ سونو ٻلو کٽي آئي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫سگھندا‪.‬‬
‫‪ 1900‬۾ انٽرنيئشنل ھاڪي بورڊ نالي ھڪ ادارو قائم ڪيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ٻوٽا سج مان روشني حاصل ڪري ۽ ھوا مان ڪاربان ڊاء آڪسائيڊ ۽‬ ‫‪‬‬
‫ھاڪي جي ميدان جي ڊيگھ ھڪ سؤ سٺ ميٽر ۽ ويڪر سؤ ميٽر ھوندي‬ ‫‪‬‬ ‫زمين مان پاڻي حاصل ڪري‪،‬پنھنجي الء ڪيميائي عمل ذريعي کاڌو‬
‫آھي‪.‬‬ ‫خوراڪ تيار ڪندا آھن‪.‬‬
‫راند کيڏن الء اسٽڪ استعمال ڪئي ويندي آھي ان جو وزن ‪ 18‬کان ‪21‬‬ ‫‪‬‬ ‫علم ڪيميا عملي ۽ جسماني سائنس آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آئونس ھوندو آھي‪.‬‬ ‫ماحول ۾ ڌاتن جو وڏو تعداد ٻين ڪيميائي شين سان گڏ مالوتي حالت ۾‬ ‫‪‬‬
‫ھاڪي جي راند ٻن وقفن تي مشتمل ھوندي آھي‪،‬ھر وقفي جو ٽائيم‬ ‫‪‬‬ ‫ملي ٿو‪،‬جنھن کي معدنيات چئبو آھي‪.‬‬
‫پنجٽيھہ منٽ ھوندو آھي‪.‬‬ ‫مالوتي ڌاتو کي “ڪچ ڌاتو“ چئبو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بڻايون سک جو ڪو سنسار‪.‬نظم عبدالڪريم گدائي جو لکيل آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ڌاتوء کي ان جي مالوت مان نج صورت ۾ ڪڍڻ کي “سوڌڻ“ يا ڌات‬ ‫‪‬‬
‫عبدالڪريم گدائي جيڪب آباد جو ھو‪ُ ،‬ھو مشھور عوامي ۽ انقالبي شاعر‬ ‫‪‬‬ ‫ڪاري“ چئبو آھي‪.‬‬
‫ھو‪،‬ساڻيھہ جا سور ۽ پکڙا ۽ پنھوار سندس مشھور ڪتاب آھن‪.‬‬ ‫سڀ کان پھرين افالطون‪،‬ارسطو ۽ ٻين فالسافرن ۽ سائنسدانن‪،‬عنصرن‬ ‫‪‬‬
‫پيارا پيارا بادل ڊوڙو‪.‬ھيء نظم ھوندراج دکايل جو لکيل آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫بابت ڄاڻ ڏني‪،‬ان کان پوء رومين ڪيميائي ھنرن کي اڃان بہ اڳتي‬
‫وڌايو‪.‬جنھن ۾ ڌاتوگيري‪،‬برتن سازي ۽ ميناڪاري اچي وڃن ٿا‪.‬‬
 ‫‪126‬‬

‫مسلمانن جي وچئين دور کي ڪيميا جو دور بہ سڏبو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫آھن‪.‬سن ‪1700‬ع ۾ مخدوم ابوالحسن سنڌي ۽ شاھہ لطف اللہ قادري‬
‫تجربيگاھ ۾ ڪم ايندڙ ڪيف‪،‬بيڪر‪،‬ڪوٺاري ۽ ڌاتن کي پگھرائڻ الء‬ ‫‪‬‬ ‫جھڙن عالمن ۽ شاعرن جا ناال پڻ ملن ٿا‪.‬‬
‫تيزاب‪،‬پاڻياٺ صاف ڪرڻ الء ڪرنڦل‪،‬شين جي وزن معلوم ڪرڻ الء‬ ‫ڪلھوڙن جو دور سنڌي ادب جو سونھري دور سڏي ٿو‪،‬ھن دور ۾ خواجہ‬ ‫‪‬‬
‫تارازي ۽ بيمارين جي عالج ڪرڻ جي الء دوائون مسلمانن جي دور ۾ ايجاد‬ ‫محمد زمان لنواري وارو‪،‬شاھہ عبداللطيف ڀٽائي‪،‬ميون شاھہ عنايت‬
‫ٿيون‪.‬‬ ‫رضوي‪،‬عبدالرحيم گرھوڙي‪،‬مخدوم غالم محمد بُگائي‪،‬مخدوم معين‪،‬پيرو‬
‫جابر بن حيان کي “ڪيميا جو ابو“ ڪري چوندا آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫مل کٽي‪،‬روحل فقير‪،‬تمر فقير‪،‬جالل کٽي‪،‬ميان سرفراز ڪلھوڙو‪،‬مخدوم‬
‫الرازي پھيريون ڀيرو جراحي دوران ڪم بيھوش ڪرڻ واريون دوائون تيار‬ ‫‪‬‬ ‫عبدالرؤف ڀٽي ٿي گذريا آھن‪.‬‬
‫ڪيون‪.‬‬ ‫سچل سرمست ۽ ثابت علي شاھہ ٽالپرن جي دور جا مشھور شاعر‬ ‫‪‬‬
‫موجودہ دور ۾ رابرٽ بائل‪،‬جي بليڪ‪،‬شيلي ۽ جان ڊالٽن مختلف گئسون‬ ‫‪‬‬ ‫آھن‪،‬سيد ثابت علي شاھہ پھرين ڀيرو مرثئي واري صنف جو رواج وڌو‪،‬ٻيا‬
‫ايجاد ڪيون ۽ مادي جي ائٽمي نظريو پيش ڪيو‪.‬‬ ‫بہ ڪيترائي شاعر ھن دور جا آھن جن ۾ خليفو نبي بخش قاسم‬
‫مڪلي جي قبرستان ۾ سوا لک بزرگ ھستيون ھتي آرامي آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫لغاري‪،‬صديق فقير سومرو‪،‬حمل فقير لغاري‪،‬مراد فقير‪،‬صوفي دلپت‪،‬فقير‬
‫مڪلي کيرٿر جبل جي سلسلي جي ھڪ شاخ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫نانڪ يوسف ۽ خوش خير محمد فقير ھيسباڻي جا ناال اچي وڃن ٿا‪.‬‬
‫‪ 1981‬۾‪ ،‬عالمي اداري يونيسڪو‪،‬مڪلي کي عالمي ورثو قرار ڏنو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫عظيم شاعر قادر بخش بيدل انگريز دور سان تعلق رکي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عبداللہ شاھ اصحابي جي مزار بہ مڪلي جي قبرستان ۾ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫پھريون قرآن پاڪ جو لفظي ترجمو مٽياري جي آخوند عزيزاللہ ميمڻ‬ ‫‪‬‬
‫ڄام نظام الدين سمي جو مقبرو بہ ھتي آھي جنھن کي سنڌ جا “ڄام‬ ‫‪‬‬ ‫ڪيو‪،‬جيڪو ‪1870‬ع ۾ ڇپجي پڌرو ٿيو‪.‬‬
‫نندو“ پڻ چوندا آھن‪،‬ھن سنڌ تي ‪ 48‬سال حڪومت ڪئي‪.‬‬ ‫شمس العلماء مرزا قليچ بيگ سنڌي ادب جو شيڪسپيئر سڏجي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھن مقبري جون چورس ديوارون پٿر جون ٺھيل آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫گرل گائيڊ ‪1911‬ع ۾ وجود ۾ آئي پر باقاعدہ طور ھيء تنظيم پاڪستان‬ ‫‪‬‬
‫مڪلي جي شروعاتي حصي ۾‪،‬ڄم نظام الدين جي سامھون اولھ پاسي‬ ‫‪‬‬ ‫ٺھڻ جي ٻن مھينن کانپوء جڏھن قائداعظم الھور آيو تہ ھن بيگم جي اي‬
‫دولھ دريا خان جي مزار آھي‪،‬دولھ دريا خان ڄام نظام الدين جو‬ ‫خان کي گرل گائيڊ جوڙڻ جو چيو ۽ پنھنجي ڀيڻ فاطمہ کي بہ حصو وٺڻ‬
‫وزيراعظم ۽ سپھ ساالر ھو‪،‬ھن جو اصل نالو “قبوليو“ ھو‪.‬‬ ‫جو چيائين‪.‬‬
‫دولھ دريا خان جي مزار چوديواري جي اندر ٺھيل آھي‪،‬ھي چوديواري‬ ‫‪‬‬ ‫فاطمہ جناح ڪراچي موٽڻ کانپوء ‪ 29‬ڊسمبر ‪ 1947‬تي عورتن جو ھڪ‬ ‫‪‬‬
‫بہ پٿر جي ٺھيل آھي‪.‬‬ ‫اجالس گھرائي‪،‬گرل گائيڊ جي جوڙجڪ ڪئي وئي‪.‬‬
‫چوديواري جي اندران ۽ ٻاھران چٽسالي جو ڪم ٿيل آھي‪،‬چوديواري جي‬ ‫‪‬‬ ‫‪1957‬ع ۾ الھور ۾ گرلز گائيڊ جي ريلي ڪڍي وئي جنھن ۾ ھڪ ھزار گرلز‬ ‫‪‬‬
‫اولھ ۾ محراب آھي‪،‬اوڀر ۽ ڏکڻ ۾ ٻہ وڏا محرابي دروازا ٺھيل آھن‪.‬‬ ‫گائيڊ شرڪت ڪئي‪.‬‬
‫ڄام تماچي جو مقبرو بہ مڪلي تي شيخ حماد جمالي جي جامع مسجد‬ ‫‪‬‬ ‫بين االقوامي سطح جي ٻي ريلي ‪ 12‬فيبروري ‪1961‬ع ۾ شاھي قلعي‬ ‫‪‬‬
‫جي اوڀر ۾ ٺھيل آھي‪.‬‬ ‫الھور کان ڪڍي وئي‪،‬جنھن کي لنڊن جي ملڪہ ايلزبيٿ ۽ فاطمہ جناح‬
‫مڪلي ھتي جي ئي ھڪ پاڪ دامن ۽ خدا ترس عورت ھئي‪،‬ان جي نالي‬ ‫‪‬‬ ‫خطاب ڪيو‬
‫پٺيان ھن ٽڪري تي نالو پيو آھي‪.‬‬ ‫‪1989‬ع ۾ يونيسڪو طرفان پاڪستان گرلز گائيڊ تنظيم کي نوما نالي‬ ‫‪‬‬
‫سنڌ جي مشھور عالمن مخدوم محمد قاسم‪،‬مخدوم معين ٺٽوي عرف‬ ‫‪‬‬ ‫سان بين االقوامي ايوارڊ مليو‪.‬‬
‫مخدوم ٺارو خان ۽ مخدوم ھاشم ٺٽوي‪،‬نامور سياستدان شيخ عبدالمجيد‬ ‫علمي سطح تي اسڪائوٽ ائسوسيئيشن پاران پاڪستان گرل گائيڊ ٻہ‬ ‫‪‬‬
‫سنڌي ۽ مشھور محقق پير حشام الدين راشدي‪،‬مرزا عيسيۡ خان ترخان‬ ‫ڀيرا اوليويا ايوارڊ بہ حاصل ڪري چڪي آھي‪.‬پاڪستان گرل گائيڊ جو‬
‫جا مقبرا پڻ ھتي آھن‬ ‫ھيڊڪواٽر اسالم آباد م اھي‪.‬‬
‫‪883‬ع ڌاري قرآن جو سنڌي ۾ ترجمو ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫سنڌ ۾ سنڌو درياء تي ٽي بئراج اڏيل آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪712‬ع تي عربن سنڌ فتح ڪئي‪،‬ان کان پوء سومرن جو دور شروع ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫موجودہ آبپاشي جي جديد نظام جو بنياد انگريز سرڪار ِوڌو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مشھور رومانوي ۽ نيم تاريخي داستان سسئي پنھون‪،‬عمر مارئي ۽ دودو‬ ‫‪‬‬ ‫گڊو بئراج سنڌو درياء تي ڪشمور ڀرسان اڏيل آھي‪ِ ،‬ھي بئراج ‪1962‬ع ۾‬ ‫‪‬‬
‫سومرو جو قصو سومرا دور سان تعلق رکن ٿا‪.‬‬ ‫تيار ٿيو‪.‬ھن ۾ سٺ فُٽ ويڪرا ۽ چوھٺ فوٽ دگھا دروازا لڳل آھن‪،‬ھن‬
‫پير صدرالدين شاھہ ۽ مرکان شيخڻ بہ سومرن جي دور جا شاعر آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫بئراج ۾ ٻارنھن لک ڪيوسڪ پاڻي نيڪال ڪرڻ جي گنجائش آھي‪،‬ھن‬
‫ان کانپوء سمن جو دور شروع ٿيو‪،‬قاضي قادن ھن دور جو اھم شاعر ٿي‬ ‫‪‬‬ ‫بئراج مان نڪرندڙ واھن تي سنڌ ۽ بلوچستان جي لکين ايڪڙ زمين آباد‬
‫گذريو آھي‪،‬شيخ حماد ۽ اسحاق آھنگر جھڙن عالمن ۽ شاعرن جو تعلق‬ ‫ٿئي ٿي‪.‬‬
‫بہ ھن دور سان آھي‪.‬‬ ‫ڪوٽڙي بئراج ڄامشوري ويجھو سنڌو درياء تي اڏيل آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سمن کانپوء ارغونن‪،‬ترخانن ۽ مغلن ھڪ ٻي پٺيان حڪومتون ڪيون‪،‬ھن‬ ‫‪‬‬ ‫سکر بئراج سکر شھر جي ڀرسان اڏيل آھي‪،‬جيڪو ‪1932‬ع ۾ ٺھي راس‬ ‫‪‬‬
‫دور ۾ شاھہ عبدالڪريم بلڙي وارو ۽ مخدوم نوح وڏا شاعر ٿي گذريا‬ ‫ٿيو‬
 ‫‪127‬‬

‫ھيء پاڪستان جو سڀ کان وڏو آبپاشي نظام ۽ ٻوڏ کان بچاء جو بئراج‬ ‫‪‬‬ ‫عالمه آِء آِء قاضي جو پورو نالو امداد علي آهي ۽ پيُء جو نالو قاضي امام‬ ‫‪‬‬
‫آھي‪.‬‬ ‫علي انصاري آهي‪.‬‬
‫ھن بئراج کي ‪ 60‬فُوٽ ويڪرا ۽ ‪ 66‬فُٽ ڊگھا دروازا آھن‪،‬ھر ھڪ دروازي‬ ‫‪‬‬ ‫عالمه صاحب جو جنم ‪ 1886‬ع تي دادو ضلعي جي تاريخي ڳوٺ پاٽ‬ ‫‪‬‬
‫جو وزن ‪ 50‬ٽن آھي‪،‬ھن بئراج مان ست ڪئنال ۽ ھڪ واھہ نڪرن ٿا‪.‬‬ ‫شريف ۾ ٿيو‪.‬‬
‫الڙڪاڻي کان ميھڙ تائين واري عالئقي کي ساريال عالئقو چئجي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫عالمه آِء‪.‬آِء قاضي جي ايلسا قاضي سان شادي ‪ 1910‬ع تي جرمني ۾ ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪنس مان بار ائٽ ال جي ڊگري ملي‪.‬‬
‫‪ 1911‬ع ۾ عالمه صاحب کي لن ُ‬ ‫‪‬‬
‫سيد شير شاه بخاري ڳوٺ امين الکي تعلقي ناال هاال (هاڻوڪي تعلقي نيو‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 1951‬ع ۾ لنڊن مان گهرائي سنڌ يونيورسٽي جو وائيس چانسلر مقرر‬ ‫‪‬‬
‫سعيد آباد ضلعي مٽياري) ۾ ‪ 14‬جنوري ‪ 1940‬ع تي جنم ورتو‪.‬‬ ‫ڪيو ويو‪.‬‬
‫ُهن ابتدائي تعليم پنهنجي ڳوٺ ۾ حاصل ڪئي‪.‬مئٽرڪ ۽ انٽر هاال مان‬ ‫‪‬‬ ‫جنرل ايوب خان جي مارشل ال واري دور ۾ انتظاميه جي مداخلت تي عالمه‬ ‫‪‬‬
‫ڪيائين‪.‬بي‪.‬اي سچل سرمست ڪاليج حيدرآباد ۽ ايم‪.‬اي سنڌ‬ ‫صاحب استعيفا ڏئي ڇڏي‪.‬‬
‫يونيورسٽي مان ڪيائين‪.‬‬ ‫‪ 13‬اپريل ‪ 1986‬ع تي وفات ڪيائين‪.‬سندس آخري آرامگاه سنڌ‬ ‫‪‬‬
‫سيد شير شاه بخاري ٻولي جو ماهر‪,‬نثر نويس‪,‬تعليمدان‪,‬محقق ۽ لغت‬ ‫‪‬‬ ‫يونيورسٽي ڪالوني ڄامشورو ۾ آهي‪.‬سندس تربت سان لڳ سندس رفيق‬
‫نويس آهي‪.‬‬ ‫حيات ايلسا قاضي جي تربت آهي‪.‬‬
‫هن ڪيترائي ڪتاب لکيا جن مان مادري ٻولي جي سکيا اهم ڪتاب آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫سيد ميران محمد شاه ڳوٺ ٽکڙ ۾ ‪1898‬ع ۾ ڄائو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫گهڻي عرصي تائين ٽريننگ ڪاليج فار مين حيدرآباد ۾ استاد ٿي رهيو ۽‬ ‫‪‬‬ ‫سندس مضمونن ۾ دل جي طلب‪ ,‬گنجي ٽڪر جو سير‪ ,‬بلبل ۽ باغائي ۽ پلن‬ ‫‪‬‬
‫اتان ئي پرنسيپال ٿي رٽائر ڪيائين‪.‬‬ ‫جو شڪار شاهڪار آهن‪.‬‬
‫سيد شير شاه بخاري ‪ 12‬مئي ‪ 2021‬ع ۾ وفات ڪيائين‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫سندس اڪثر مضمون الوحيد اخبار ۾ شايع ٿيا‪.‬شاعري ۾ سندس تخلص‬ ‫‪‬‬
‫حضرت امام حسين عليه السالم جي والدت ‪ 3‬شعبان ‪ 4‬هجري ‪ /‬جنوري‬ ‫‪‬‬ ‫مهجور ۽ مير آهي‪.‬‬
‫‪ 626‬ع تي مديني شريف ۾ ٿي‪.‬‬ ‫سندس شاعري جو مجموعو ڪليات مير آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫والدت کانپوِء رسول اڪرم ﷺ جن ساڄي ڪن ۾ اذان ۽ کاٻي ڪن ۾ اقامت‬ ‫‪‬‬ ‫سيد ميران محمد شاه ورهاڱي کان اڳ سنڌ اسيمبلي جو اسپيڪر ۽‬ ‫‪‬‬
‫چئي ۽ حسين نالو رکيو‪.‬‬ ‫پاڪستان ٺهڻ کانپوِء سنڌ سرڪار ۾ وزير رهيو‪.‬‬
‫جنت جي نوجوانن جا سردار ۽ سيد الشهداِء سندن لقب ۽ ابا عبداهلل‬ ‫‪‬‬ ‫شاه لطيف جي عرس تي ڀٽ شاه ۾ ادبي ڪانفرنس جو بنياد پاڻ رکيائين‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪنيت آهي‪.‬‬ ‫سيد ميران محمد شاه ‪ 1963‬ع ۾ وفات ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 11‬هجري ‪ 632 /‬ع تي رسول اللَه ﷺ جن رحلت فرمائي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫مرزا قليچ بيگ ولد فريدون بيگ ‪ 1853‬ع تي ٽنڊي ٺوڙهي‪,‬حيدرآباد ۾‬ ‫‪‬‬
‫السالم رحلت‬
‫‪ 3‬جماد اآلخر ‪ 11‬هجري تي حضرت بيبي فاطمه عليها َ‬ ‫‪‬‬ ‫پيدا ٿيو‪.‬‬
‫ڪئي‪.‬‬ ‫سندس وڏا اصل گرجستان (روس) جا هئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 35‬هجري ‪ 655 /‬ع تي حضرت علي ڪرم اللَه وجهه جي عام بيعت‬ ‫‪‬‬ ‫پاڻ پرائمري تعليم ٽريننگ ڪاليج فار مين حيدرآباد سنڌ جي اسڪول‬ ‫‪‬‬
‫ٿي‪.‬ڪوفي کي گادي جو هنڌ مقرر ڪيو ويو‪.‬‬ ‫مان ورتائين‪.‬انگريزي تعليم نووياال اڪيڊمي حيدرآباد سنڌ ۾ ۽ مئٽرڪ‬
‫‪ 19‬رمضان ‪ 40‬هجري تي حضرت علي ڪرم اللَه وجهه کي فجر نماز دوران‬ ‫‪‬‬ ‫الِء ممبئي ويو‪.‬‬
‫عبدالرحمان ابن ملجم مٿن حملو ڪري سخت زخمي ڪري ڇڏيو ۽ ‪21‬‬ ‫سڀ کان پهرئين فارسي استاد جي نوڪري ڪيائين ۽ پوِء روينيو کاتي ۾‬ ‫‪‬‬
‫رمضان تي رحلت ڪيائون‪.‬‬ ‫ڪالرڪ ٿيو ۽ ترقي ڪندو مختيارڪار ٿيو‪.‬‬
‫حصرت امام حسين جو اهو ڪارنامو جنهن بين االقوامي شهرت حاصل‬ ‫‪‬‬ ‫ڊپٽي ڪليڪٽر جي عهدو ماڻي ‪ 55‬سالن ۾ رٽائرمينٽ ورتائين‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪئي‪,‬سو عاشوري ‪ 61‬هجري جي قرباني آهي‪.‬‬ ‫مرزا قليچ بيگ ڇاهتر (‪ )76‬سالن جي ڄمار ۾ ‪ 461‬ڪتاب لکيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 56‬هجري ۾ صورتحال تڏهن خراب ٿي جڏهن يزيد کي ولي عهد مقرر‬ ‫‪‬‬ ‫سندس ادبي ڪم جي عيوض انگريز سرڪار شمس العلماِء جي اعزاز سان‬ ‫‪‬‬
‫ڪيو ويو‪.‬‬ ‫نوازيو‪.‬‬
‫ان جي حضرت امام ُحسين سخت مخالفت ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫مرزا قليچ بيگ ‪ 3‬جوالِء ‪ 1929‬ع ۾ وفات ڪئي‪.‬سندس مزار بلند شاه‬ ‫‪‬‬
‫‪ 60‬هجري ۾ يزيد پنهنجي بادشاهي جو اعالن ڪيو ۽ مديني حڪم‬ ‫‪‬‬ ‫مقام ٽنڊي ٺوڙهي‪,‬حيدرآباد سنڌ ۾ آهي‪.‬‬
‫موڪلي امام حسين کي بيعت تي مجبور ڪيو پر حضرت امام حسين بيعت‬ ‫سچائي مضمون مرزا قليچ جو لکيل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪرڻ کان نابري واري ڇڏي‪.‬‬ ‫ڀيرومل مهرچند آڏواڻي ‪1875‬ع تي حيدرآباد سنڌ ۾ ڄائو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڻ خداوند تعالي جي بارگاه ۾ سربسجود ُهئا‪.‬ڪنهن کي به وار ڪرڻ جي‬ ‫‪‬‬ ‫هن ڪيترائي ڪتاب لکيا جن ۾ قديم سنڌ‪,‬سنڌي ٻولي جي تاريخ ۽ وڏو‬ ‫‪‬‬
‫همٿ نه ٿي‪,‬نيٺ شمر جي هشي تي حضرت امام حسين جو سر مبارڪ ڌڙ‬ ‫سنڌي ويا ڪرڻ اهم ڪتاب آهن‪.‬‬
‫کان ڌار ڪيو ويو‪.‬‬ ‫نؤبهار سندس شاعري جو ڪتاب آهي‪.‬شاعري ۾ غريب تخلص ڪم آندو‬ ‫‪‬‬
‫اٿس‪.‬‬
 ‫‪128‬‬

‫ڀيرومل ‪ 1950‬ع ۾ الڏاڻو ڪري ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ٻين جا عيب برداشت ڪرڻ مضمون پرمانند ميوارام جو لکيل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪاهو جو دڙو مضمون ڀيرومل مهرچند آڏواڻي جو لکيل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ ڳوٺ جعفر خان لغاري‪,‬تعلقي سنجهوري ضلعي‬ ‫‪‬‬
‫سن ‪ 1793‬ع ڌاري ميرن حڪومت جو رهاڱو ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫سانگهڙ ۾ ‪ 16‬ڊسمبر ‪ 1917‬ع ۾ پيدا ٿيو‪.‬‬
‫سن ‪ 1806‬ع ۾ مير علي مراد ٽالپر ماڻڪاڻي شهر ٻڌايو جيڪو سندس‬ ‫‪‬‬ ‫هن ‪ 6‬اپريل ‪ 2011‬ع ۾ وفات ڪئي‪.‬سندس قبر عالمه آِء آِء قاضي جي مزار‬ ‫‪‬‬
‫نالي پٺيان ميرپور سڏجڻ لڳو‪.‬‬ ‫جي پاسي ۾ سنڌ يونيورسٽي ڪالوني ڄامشورو ۾ آهي‪.‬‬
‫مير شير محمد اڪثر هن شهر ۾ گذاريندو هو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫شاه جي ٻولي جو معيار مضمون ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جو لکيل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مير شير محمد ٽالپر کي چارلس نيپيئر دٻي (ناريجن جو ڳوٺ) واري لڙائي‬ ‫‪‬‬ ‫جمشيد نسروانجي‪-‬هڪ نيڪ دل انسان مضمون مسز گل‪-‬ڪي مينوال جو‬ ‫‪‬‬
‫۾ شڪست ڏني‪.‬‬ ‫لکيل آهي‪.‬‬
‫سن ‪ 1900‬ع ۾ جمڙائو واه کليو ته ميرپور جو نئون شهر ٻڌو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫پير حسام الدين راشدي ‪ 20‬سيپٽمبر ‪ 1911‬ع ۾ ڳوٺ بهمڻ تعلقي‬ ‫‪‬‬
‫ٿرپارڪر ضلعي جي آفيس عمرڪوٽ ۾ هئي سن ‪ 1906‬ع ۾ ڦيرائي ميرپور‬ ‫‪‬‬ ‫رتيديري ۾ پيدا ٿيو‪.‬‬
‫۾ قائم ڪئي ويئي‪.‬‬ ‫سندس والد جو نالو حامد شاه راشدي هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هاڻوڪي شهر کي ميرپورخاص ۽ اڳئين شهر کي پراڻي ميرپور چون ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫هن ڪيترائي ڪتاب‪,‬تحقيقي مقاال ۽ مضمون لکيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪاهو جو دڙو ميرپورخاص شهر جي اُتر طرف آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫جن ۾ ڳالهيون ڳوٺ وڻن جون‪,‬تاريخ مظهر شاهجاني‪,‬مڪلي نامو ۽‬ ‫‪‬‬
‫هن دڙي جي پهرين کوٽائي انگريزن جي دور ۾ جنرل جان جيڪب ڪرائي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫سندس آتم ڪٿا ُهو ڏوٿي هو ڏينهن ۽ ٻيا مشهور آهن‪.‬‬
‫جيڪب آباد شهر جو پراڻو نالو خان ڳڙه هو جيڪو هاڻي جان جيڪب‬ ‫‪‬‬ ‫پير حسام الدين راشدي پهريل اپريل ‪ 1982‬۾ وفات ڪئي‪.‬سندس قبر‬ ‫‪‬‬
‫جي نالي پٺيان جيڪب آباد سڏجي ٿو‪.‬‬ ‫مڪلي تي آهي‪.‬‬
‫سن ‪ 1900‬ع ۾ جوڌپور‪-‬بيڪانير ريلوي الِء ننڍي پٽي وارو رستو ٺهيو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ڪچي جو سير مضمون سندس ڪتاب ڳالهيون ڳوٺ وڻن جون مان ورتل‬ ‫‪‬‬
‫ڪاهو جي دڙي سروٽا‪,‬جنبوٽا ۽ پتال مليا آهن‪.‬انهن بابت اهو رايو آهي ته‬ ‫‪‬‬ ‫آهي‪.‬‬
‫عيسوي چوٿين يا پنجين صدي جا ٺهيل آهن‪.‬‬ ‫امر جليل جو اصل نالو عبدالجليل ولد عبدالغني قاضي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سن ‪ 1909-10‬ع ۾ مسٽر مئڪنزي ٿرپارڪر ضلعي جو ڊپٽي ڪمشنر‬ ‫‪‬‬ ‫ُهو ‪ 8‬نومبر ‪ 1936‬ع تي روهڙي شهر ۾ ڄائو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هو‪,‬هن دڙي جي کوٽائي الِء لکپڙه ڪئي‪.‬‬ ‫امر جليل ڪهاڻيڪار‪,‬ڊراما نگار ۽ ناول نگار آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آخر آرڪياالجيڪل سروي جو سپرٽيڊنٽ مسٽر هينزي ڪزنس آيو‪,‬جنهن‬ ‫‪‬‬ ‫ُهن جا ڪهاڻين جا ڪيترائي ڪتاب ڇڀيل آهن‪,‬هڪ ناول نيٺ گونگي‬ ‫‪‬‬
‫ٻيهر هن دڙي جي کوٽائي شروع ڪئي‪.‬‬ ‫ڳالهايو پڻ ڇپيل آهي‪.‬‬
‫ان کوٽائي دوران ٻڌ ڌرم جو ڏيورو ظاهر ٿي بيٺو جنهن کي اسٽوپا چون‬ ‫‪‬‬ ‫هن وقت پاڻ ڪراچي شهر ۾ رهي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ٿا‪.‬‬ ‫’چريائي‘ ڪهاڻي امر جليل جي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪاهو جو دڙو اٽڪل ٽيه ايڪڙ زمين واالري بيٺو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ماهتاب محبوب ‪ 14‬جوالِء ‪ 1959‬ع تي ڪراچي ۾ ڄائي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫محمد اسماعيل عرساڻي ‪ 1906‬ع ۾ هاال ۾ پيدا ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫سندس مشهور ڪتابن ۾ ’چاندي جون تارون‘‪’,‬مٺي مراد‘‪ ,‬۽ ٻيا شامل‬ ‫‪‬‬
‫سندس مضمونن جا ڪيترائي مجموعا شايع ٿيل آهن‪,‬جن ۾ بدنصيب‬ ‫‪‬‬ ‫آهن‪.‬‬
‫ٿري‪,‬نقش عمل‪,‬خيال خاطر‪,‬چار مقاال‪,‬نياريون وٿون ۽ آتم ڪٿا سکر سيئي‬ ‫سندس ڪتاب چاندي جون تارون کي پاڪستان رائٽرز گلڊ جي طرفان‬ ‫‪‬‬
‫ڏينهن مشهور ڪتاب آهن‪.‬‬ ‫انعام ڏنو ويو‪.‬‬
‫محمد اسماعيل عرساڻي ‪ 1986‬ع ۾ وفات ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ماهتاب محبوب جا ٻه ناول ’خواب خوشبو ۽ ڇوڪري‘ ۽ پيار پناهون‬ ‫‪‬‬
‫وسڪارو مضمون محمد اسماعيل عرساڻي جو لکيل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ڇانورا ڇپيل آهن‪.‬‬
‫ليکراج ڪشنچند عزيز ‪ 1897‬ع ۾ حيدرآباد سنڌ ۾ ڄائو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫هي حسن به سندس ڇپيل ڪتاب آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪليات عزيز سندس شاعري جو مجموعو آهي‪.‬جڏهن ته ادبي آئينو سندس‬ ‫‪‬‬ ‫موڪالڻي ڪهاڻي ماهتاب محبوب جي لکيل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مضمونن جو ڪتاب آهي‪.‬‬ ‫جمال الدين ولد علي خان ابڙو ‪ 2‬مئي ‪ 1924‬ع تي ڳوٺ سانگي‪,‬تعلقي‬ ‫‪‬‬
‫ليکراج ڪشنچند عزيز ‪ 1972‬ع ۾ وفات ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ميهڙ‪,‬ضلعي دادو ۾ ڄائو‪.‬‬
‫ساڻيه جي سڪ مضمون ڪشنچند عزيز جو لکيل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫جمال ابڙو قانون جو امتحان پاس ڪرڻ کانپوِء وڪالت شروع ڪئي ۽ بعد ۾‬ ‫‪‬‬
‫پرمانند ميوارام رامچنداڻي ‪ 1856‬ع تي حيدر آباد سنڌ ۾ ڄائو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫جج مقرر ٿيو‪.‬‬
‫حيدرآباد مان هر پندرهين ڏينهن هڪ اخبار جوت نالي شايع ڪندو هو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫سندس ڪهاڻين جو مجموعو پشو پاشا تمام گهڻو مشهور آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ان ئي اخبار ۾ مضمون لکندو هو‪.‬اهي مضمون گڏ ڪري گل ڦل جي نالي‬ ‫‪‬‬ ‫سندس آتم ڪٿا جا پنج ُجلد پڻ ڇپيل آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پهريون ڀاڱو ‪ 1925‬ع ته ٻيو ڀاڱو ڊسمبر ‪ 1935‬ع ۾ ڇپائي پڌرو ڪيائين‪.‬‬ ‫جمال ابڙو ‪ 30‬جون ‪ 2004‬ع تي وفات ڪري ويو‪.‬سندس آخري آرامگاه‬ ‫‪‬‬
‫پاڻ ‪ 1938‬ع ۾ الڏاڻو ڪيائين‪.‬حيدرآباد سنڌ جي گورا قبرستان ۾‬ ‫‪‬‬ ‫ڪراچي جي گزري قربستان ۾ آهي‪.‬‬
‫سندس قبر موجود آهي‪.‬‬ ‫بدتميز ڪهاڻي جمال ابڙي جي ڪتاب پشو پاشان تان ورتل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪129‬‬

‫آغا خالد سليم ولد آغا عبدالڪريم خان ‪ 7‬اپريل ‪ 1935‬ع تي شڪارپور ۾‬ ‫‪‬‬ ‫سندس آتم ڪهاڻي ’ڪٿي نه ڀڃبو ٿڪ مسافر‘ ۽ ٻين عنوانن سان ڇپيل‬ ‫‪‬‬
‫ڄائو‪.‬‬ ‫آهي‪.‬‬
‫هن جا لکيل ناول اونداهي ڌرتي روشن هٿ‪,‬همه اوست ۽ اڻ پورو انسان‬ ‫‪‬‬ ‫’پنهل کانپوِء’‪,‬سفيد وحشي سندس ڪهاڻين جا مجموعا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مشهور آهن‪.‬‬ ‫خطن جو مجموعو ڪاڪ ڪڪوريا ڪاپڙي جي نالي سان ڇپيل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آغا سليم جي شعري مجموعي جو نالو پن ڇڻ ۽ چنڊ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫شيخ اياز ‪ 28‬ڊسمبر ‪ 1997‬ع تي وفات ڪئي‪.‬سندس قبر ڀٽ شاه ۾ ڪراڙ‬ ‫‪‬‬
‫ڪهاڻين جي ڪتاب جو نالو چنڊ جا تمنائي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ڍنڍ جي ڪپ تي آهي‪.‬‬
‫پاڻ ڪامياب اسٽيج ناٽڪ لکيا اٿس‪,‬جيئن ’گل ڇنو گرنار جو‘ وغيره‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫شاه عبداللطيف ڀٽائي مٽياري ضلعي ( اڳوڻي حيدرآباد) جي ڀئين پور‬ ‫‪‬‬
‫آغا سليم شاه جي رسالي جو اردو ۽ انگريزي ۾ ترجمو پڻ ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ڳوٺ ۾ ‪ 1102‬هجري‪ 1690/‬ع ۾ ڄائو‪.‬‬
‫هن ‪ 12‬اپريل ‪ 2016‬ع ۾ وفات ڪئي‪.‬سندس قبر شاه عباللطيف جي‬ ‫‪‬‬ ‫سندس والد جو نالو شاه حبيب هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مقبري جي ڏکڻ ۾ تمر فقير جي مزار جي سامهون آهي‪.‬‬ ‫شاه حبيب جي وفات کانپوِء شاه لطيف ڀٽ شاه کي ُمسڪن بڻايو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫علي بابا جو اصل نالو علي محمد ولد محمد رمضان بلوچ آهي‪.‬هو ڪوٽڙي‬ ‫‪‬‬ ‫شاه سائين ٽي ڪتاب سدائين ساڻ هوندا هئا‪:‬قران شريف‪,‬مثنوي رومي ۽‬ ‫‪‬‬
‫ضلعي دادو (هاڻي ضلعو ڄامشورو) ‪ 1940‬ع ۾ ڄائو‪.‬‬ ‫شاه عبدالڪريم بلڙي واري جو رسالو‪.‬‬
‫علي بابا ڪيترائي ڪتاب لکيا جن ۾ موهن جو دڙو‪,‬سنڌ باد جو سفر‪,‬ڌرتي‬ ‫‪‬‬ ‫شاه عبداللطيف ڀٽائي ‪ 14‬صفر ‪ 1165‬هجري‪ 1752/‬ع تي وفات ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڌڪاڻا‪,‬آيل ڙي اوالڻا ۽ ٻيا مشهور آهن‪.‬‬ ‫ميان سرفراز ڪلهوڙو سنڌ جي حاڪم غالم شاه ڪلهوڙي جو فرزند هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫علي بابا کي دنگي منجه درياُء کي جرمني ۾ ٽيون نمبر ايوارڊ مليو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫سندس جنم ‪ 1751‬ع تي حيدرآباد سنڌ ۾ ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫علي بابا ‪ 8‬آگسٽ ‪ 2016‬ع تي وفات ڪئي‪.‬سندس آخري آرامگاه ڪوٽڙي‬ ‫‪‬‬ ‫هو سنڌي شاعري ۾ مداح جو موجد آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫۾ آهي‪.‬‬ ‫مداح هن قيد دوران لکي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫چنڊ ۽ ماني علي بابا جي مشهور ڪهاڻي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ميان سرفراز ڪلهوڙو ‪ 1777‬ع تي وفات ڪئي ۽ سندس مقبرو حيدرآباد‬ ‫‪‬‬
‫شمس العلماِء ڊاڪٽر عمر بن محمد دائود پوٽو ‪ 25‬مارچ ‪ 1896‬ع تي‬ ‫‪‬‬ ‫سنڌ ۾ آهي‪.‬‬
‫ٽلٽي‪,‬تعلقي سيوهڻ ۾ جنم ورتو‪.‬‬ ‫سچل سرمست جو اصل نالو ميان عبدالوهاب هو‪.‬پر ننڍي هوندي کان ئي‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1940‬ع ۾ کيس اعلي تعليمي ۽ ادبي خدمتن جي مڃتا طور شمس‬ ‫‪‬‬ ‫مائٽ کيس سچيڏنو ڪري سڏيندا هئا‪.‬‬
‫العلماِء جو خطاب ڏنو ويو‪.‬‬ ‫ان ڪري ئي پاڻ شاعري ۾ تخلص سچو‪,‬سچل ۽ سچيڏنو ڪتب آندو اٿس‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حيدرآباد ۾ سندس نالي تي شمس العلماِء دائودپوٽو الئبريري قائم ٿيل‬ ‫‪‬‬ ‫فارسي ڪالم ۾ آشڪارا تخلص ڪم آندو اٿس‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آهي‪.‬‬ ‫سچل سرمست سن ‪ 1152‬هجري بمطابق ‪ 1739‬ع درازن ۾ ڄائو‪,‬سندس‬ ‫‪‬‬
‫ڊاڪٽر عمر دائود پوٽي ‪ 22‬نومبر ‪ 1958‬ع ۾ وفات ڪئي ۽ سندس آخري‬ ‫‪‬‬ ‫والد جو نالو ميان صالح الدين هو‪.‬‬
‫آرامگاه ڀٽ شاه ۾ آهي‪.‬‬ ‫پيُء جي وفات کانپوِء سندس چاچي ميان عبدالحق جي سنڀال هيٺ رهيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫منهنجي مختصر آتم ڪهاڻي سندس آتم ڪٿا جو ڇپيل ڪتاب آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫سچل کي هفت زبان شاعر سڏيو وڃي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫الطاف شيخ ولد گل محمد شيخ ‪ 14‬نومبر ‪ 1944‬ع تي هاال نوان ۾‬ ‫‪‬‬ ‫سچل سرمست ‪ 14‬رمضان ‪ 1242‬هجري بمطابق ‪ 1827‬ع تي دازن ۾‬ ‫‪‬‬
‫ڄائو‪.‬سندس ُسڃاڻپ سفر نامه نگار طور آهي‪.‬‬ ‫وصال ڪيو‪.‬‬
‫مئرين انجنيئرنگ ڪرڻ کانپوِء هن سامونڊي جهازن ۾ نوڪري ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫سامي جو اصل نالو ڀائي چين راِء بچو مل لُنڊ هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سندس سفرنامن جا سؤ کان مٿي ڪتاب لکيل آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫پنهنجي گرو سوامي مينگهراج ٻانڀڻ جي نالي کي شرف ڏيڻ الِء شاعراڻو‬ ‫‪‬‬
‫علي احمد بروهي ولد ڪريم بخش بروهي ‪ 11‬نومبر ‪ 1920‬ع تي کنڀڙا‬ ‫‪‬‬ ‫تخلص سامي ته ڪڏهن ٻانڀڻ ڪم آندو اٿس‪.‬‬
‫ڳوٺ‪ ,‬تعلقي ڳڙهي ياسين‪,‬ضلعي شڪارپور ۾ ڄائو‪.‬‬ ‫ڀائي چين راِء ‪ 1743‬ع تي شڪارپور ۾ ڄائو۽ سن ‪ 1850‬ع م اُتي ئي ‪107‬‬ ‫‪‬‬
‫علي احمد جو مزاحيه ادب ۾ وڏو نالو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫سالن جي عمر ۾ دنيا مان الڏاڻو ڪري ويو‪.‬‬
‫سندس ڪيترائي ڪتاب ڇپيل آهن جن ۾ ڄام ڄاموٽ ڄامڙا‪,‬ڏيئا تيل‬ ‫‪‬‬ ‫هن جيڪي بيت چيا آهن تن کي سامي جا سلوڪ سڏبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڦليل مشهور آهن‪.‬‬ ‫سيد ثابت علي شاه ‪ 1740‬ع ۾ سيوهڻ ۾ ڄائو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هن ‪ 1‬ڊسمبر ‪ 2003‬ع تي وفات ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫سندس وڏا اصل ملتان جا رهاڪو هئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عدو موچي جو راڳ سکڻ سندس مشهور مزاحيه لکڻي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫پاڻ مولوي مداح کان شعر جي اصالح وٺندو هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫شيخ اياز جو اصل نالو مبارڪ علي شيخ ولد غُالم حسين شيخ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫سنڌي مرثيه گوئي ۾ سندس ٻيو ڪو به مٽ ڪونهي‪.‬ان کانسواِء قصيدا پڻ‬ ‫‪‬‬
‫ُهن شڪارپور ۾ ‪ 2‬مارچ ‪ 1923‬ع ۾ جنم ورتو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫لکيا اٿس‪.‬‬
‫سنڌ يونيورسٽي جو وائيس چانسلر پڻ رهيو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 27‬جمادي الثاني ‪ 1225‬هجري بمطابق ‪ 1810‬ع سيوهڻ ۾ وفات‬ ‫‪‬‬
‫شيخ اياز شاعري سان گڏ نثر ۾ پڻ ڪيترائي ڪتاب لکيا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ڪيائين‪.‬اُتي ئي دفن ٿيل آهي‪.‬‬
 ‫‪130‬‬

‫عبدالحسين ”سانگي“ جي والد مير عباس علي هڪ انگريز خاتون سان‬

‫ُ‬ ‫مير‬ ‫‪‬‬ ‫حيدر بخش جتوئي ‪ 21‬مئي ‪ 1970‬ع تي وفات ڪئي ۽ سندس آخري‬ ‫‪‬‬
‫ڪلڪتي جي هزاري باغ ۾ نظربندي دوران شادي ڪئي‪.‬‬ ‫آرامگاه حيدرآباد سنڌ ۾ غالم شاه ڪلهوڙي جي قُبي جي پاسي ۾ آهي‪.‬‬
‫عبدالحسين خان پيدا ٿيو‪.‬‬
‫ُ‬ ‫جنهن مان ‪ 1851‬ع ڌاري مير‬ ‫‪‬‬ ‫غالم احمد نظامي الڙڪاڻي ۾ ‪ 15‬جون ‪ 1895‬ع تي ڄائو‪.‬سندس پيُء جو‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1857‬ع ۾ والد جي وفات کانپوِء هو پنهنجي چاچي مير حسن علي خان‬ ‫‪‬‬ ‫نالو محمد صديق آهي‪.‬‬
‫سان گڏجي سنڌ ۾ آيو‪.‬‬ ‫بياض نظامي ۽ رياض نظامي شاعري جا مشهور ڪتاب آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حيدرآباد ۾ چڱي تعليم حاصل ڪيائين‪,‬سرڪار وٽان کيس اسپيشل‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 1950‬ع تي وفات ڪيائين‬ ‫‪‬‬
‫فرسٽ ڪالس مئجسٽريٽي جو عهدو مليو‪.‬‬ ‫مخدوم محمد زمان ’طالب المولي‘ ‪ 4‬آڪٽوبر ‪ 1919‬ع تي هاال ۾ جنم ورتو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هن سنڌي غزل ۾ نواڻ آندي‪,‬هن کي غزل جو بادشاه سڏجي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫سندس پيُء نالو مخدوم غالم محمد آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هن شاه لطيف جي زندگي ۽ فڪر تي فارسي ۾ ”لطائف لطيفي“ ڪتاب‬ ‫‪‬‬ ‫پاڻ حضرت نوح رحه جي سلسلي جا ‪ 16‬هان سجاده نشين ُهئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پڻ لکيو آهي‪.‬‬ ‫پاڻ قومي اسيمبلي جا ميمبر رهيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪليات سانگي’ ڪافي مشهور‬
‫سندس ٻين ڪتابن مان ’ديوان سانگي‘ ۽ ’ ُ‬ ‫‪‬‬ ‫سنڌ جي نج صنف ڪافي کي مقبول ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آهن‪.‬‬ ‫مخدوم صاحب ڪيترائي ڪتاب لکيا جن مان بهار طالب‪,‬رباعيات‬ ‫‪‬‬
‫سانگي ‪ 12‬جون ‪ 1924‬ع ۾ وفات ڪئي‪ُ .‬هو ڀٽ شاه ۾ شاه لطيف جي‬ ‫‪‬‬ ‫طالب‪,‬بي پير اکيون‪,‬ڇپر ۾ ڇڙيون‪,‬ديوان طالب المولي ۽ سدا وسين‬
‫مقبري ڀرسان مدفن ٿيل آهي‪.‬‬ ‫سنڌڙي اهم آهن‪.‬‬
‫محمد صديق مسافر ولد گالب خان ٽنڊي باگي ضلعي بدين ۾ ‪ 1879‬ع ۾‬ ‫‪‬‬ ‫پاڻ ‪ 11‬جنوري ‪ 1993‬تي وفات ڪيائون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڄائو‪.‬‬ ‫نياز همايوني جو اصل نالو مشتاق احمد ميمڻ هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1934‬ع ۾ سنڌ مسلم ادبي سوسائٽي جي مئنيجنگ ڪاميٽي جو ميمبر‬ ‫‪‬‬ ‫سندس جنم ‪ 1930‬ع ۾ ضلعي شڪارپور جي ڳوٺ همايون شريف ۾ ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ٿيو‪.‬‬ ‫نثر ۽ نظم ۾ ڪيترائي ڪتاب لکيل ۽ ايڊٽ ڪيل آهن‪.‬جن ۾ فرهنگ‬ ‫‪‬‬
‫ُهو اخبار تعليم جو ايڊيٽر پڻ رهيو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫جعفري‪,‬تاريخ مظهرشاهجاني ۽ ڌرتي جا گيت مشهور آهن‪.‬‬
‫سن ‪ 1961‬ع ۾ وفات ڪيائين‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫نياز همايوني ‪ 3‬جنوري ‪ 2003‬ع ۾ وفات ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪشنچند تيرٿ داس کتري ‪ 1885‬ع تي الڙڪاڻي ۾ جنم ورتو‪.‬سندس وڏا‬ ‫‪‬‬ ‫سندس قبر بابن شاه جي مقام حيدرآباد ۾ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اصل ملتان جا هئا‪.‬‬ ‫اي وطن تون لک لهين نياز همايوني جو مشهور گيت آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سندس پڙڏاڏو اٽڪل ‪ 18‬صدي عيسوي جي وچ ڌاري الڙڪاڻي ۾ اچي‬ ‫‪‬‬ ‫شمشير الحيدري ولد امام ڏنو خواجه‪,‬ڳوٺ ڪڍڻ‪,‬ضلعي بدين ۾ ‪15‬‬ ‫‪‬‬
‫رهيو‪.‬‬ ‫سيپٽمبر ‪ 1932‬ع ۾ پيدا ٿيو‪.‬‬
‫فائينل پاس ڪري پرائمري ماستر ٿيو‪.‬ٽي سال ٽريننگ ڪاليج جا پاس‬ ‫‪‬‬ ‫هن سنڌي ناول زينت کي ڊرامائي روپ ڏنو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪري هيڊ ماستري تائين پهتو‪ 1940.‬ع ۾ پينشن ورتائين‪.‬‬ ‫شمشير جي شاعري جو مجموعو الٽ جي نالي سان شايع ٿيل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سندس شاعري جو مجموعو شيرين شعر آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫شمشير ‪ 10‬آگسٽ ‪ 2012‬ع ۾ وفات ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ُهو ‪ 23‬سيپٽمبر ‪ 1947‬ع تي پرلوڪ پڌاري ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫تنوير عباسي جو اصل نالو نور نبي ولد گُل حسن عباسي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫غريبن جي جهوپڙي سندس مشهور نظم آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫سندس جنم ‪ 7‬ڊسمبر ‪ 1934‬ع ۾ ضلعي خيرپور جي شهر سوڀي ديري ۾‬ ‫‪‬‬
‫عبدالڪريم گدائي ولد بجار خان الشاري جو جنم ڳوٺ ڪريم آباد تعلقي‬ ‫‪‬‬ ‫ٿيو‪.‬‬
‫ٺُل ضلعي جيڪب آباد ۾ ‪ 1‬جنوري ‪ 1901‬ع ۾ ٿيو‪.‬‬ ‫پيشي جي لحاظ کان ڊاڪٽر هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سندس شاعري جا ٽي مجموعا ڇپيل آهن‪.‬پکڙا ۽ پنهوار‪,‬ساڻيه جا سور ۽‬ ‫‪‬‬ ‫شاه لطيف جي شاعري سندس لطيف سائين تي لکيل تحقيقي ڪتاب‬ ‫‪‬‬
‫پيماني تي پيمانو‪.‬‬ ‫آهي‪.‬‬
‫عبدالڪريم گدائي ‪ 28‬جنوري ‪ 1978‬ع ۾ وفات ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫سندس شاعري جي مجموعن ۾ رڳون ٿيون رباب ‪ ,‬شعر ۽ هي ڌرتي آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫وطن جي اڏاوت سندس مشهور نظم آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫تنوير ‪ 25‬نومبر ‪ 1999‬ع ۾ وفات ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حيد بخش جتوئي ولد الهداد خان جتوئي ڳوٺ بکو ديرو تعلقي ڏوڪري‬ ‫‪‬‬ ‫هر ڪو ماڻهو موتي داڻو سندس مشهور گيت آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ضلعي الڙڪاڻي ۾ ‪ 7‬آڪٽوبر ‪ 1901‬ع تي ڄائو‪.‬‬ ‫امداد حسيني جو پورو نالو سيد امداد علي شاه آهي‪.‬سندس پيُء جو نالو‬ ‫‪‬‬
‫روينيو کاتي ۾ مالزمت ڪيائين‪ ,‬مختيارڪار ۽ ڊپٽي ڪليڪٽر ٿي رهيو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫سيد فضل محمد شاه آهي‪.‬‬
‫ڊپٽي ڪليڪٽر جي عهدي تان استيعفي ڏيئي هارين کي حق وٺي ڏيڻ ۽‬ ‫‪‬‬ ‫امداد ٽکڙ ضلعي حيدرآباد هاڻوڪي ضلعي ٽنڊو محمد ۾ ‪ 10‬مارچ‬ ‫‪‬‬
‫انهن جي حالتن سڌارڻ الِء وڏي جدوجهد ڪيائين‪.‬‬ ‫‪ 1940‬ع تي ڄائو‪.‬‬
‫حيدر بخش جتوئي شاعر ۽ نثر نويس هو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ڪهاڻيون سانول جي نالي سان لکيون آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫درياه شاه سندس شاهڪار نظم آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪131‬‬

‫سندس شعري مجموعا امداد آهي رول‪,‬شهر‪,‬هوا جي سامهون‪,‬ڪرڻي‬ ‫‪‬‬ ‫انهيِء دؤر ۾ ڀاڳو ڀان سنڌي ۾ عظيم رزميو جوڙيو جيڪو دودي‪-‬چنيسر‬ ‫‪‬‬
‫جهڙو پل‪,‬هوِء‪ ,‬ڌوپ ڪرن (اردو) ۽ ان کانسواِء مرزا قليچ بيگ جي ناول‬ ‫جي معرڪي بابت آهي‪.‬‬
‫زينت ۽ دودو چنيسر اردو ۾ ترجمو ڪيا اٿس‪,‬جيڪي ڇپيل آهن‪.‬‬ ‫ساڳئي دور ۾ اسماعيلي مبغلن جو ڪالم به ملي ٿو‪.‬جنهن کي گنان چئبو‬ ‫‪‬‬
‫فيض احمد فيض جو ڪالم تنهنجي ساگر نيڻن ۾ جي نالي سان ترجمو‬ ‫‪‬‬ ‫آهي‪.‬‬
‫ڪيو اٿس‪.‬‬ ‫پير صدرالدين ان سلسلي جو هڪ ناليوارو شاعر ٿي گذريو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫خوشحالي سندس مشهور نظم آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫سومرن کانپوِء سما (‪ )1520-1351‬حاڪم ٿيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مريم مجيدي جو جنم ‪ 15‬جون ‪ 1943‬ع ۾ ڳوٺ قيصر خان جتوئي لڳ‬ ‫‪‬‬ ‫انهي دور ۾ ڪي بيت ملن ٿا‪.‬جن ۾ شيخ حماد‪,‬اسحاق آهنگر‪,‬شيخ‬ ‫‪‬‬
‫شاه عنايت شهيد جهوڪ شريف‪,‬تعلقي بٺوري ضلعي ٺٽي (هاڻوڪي‬ ‫احمد‪,‬شيخ چوهڙ ۽ ماموئي فقير جا بيت اهم آهن‪.‬‬
‫سجاول) ۾ ٿيو‪.‬‬ ‫قاضي قادن انهي دور جو وڏو شاعر ٿي گذريو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫شاعري جي پهرين مجموعي سروم دکم دکم کي انٽرنيشنل قليچ ايوارڊ‬ ‫‪‬‬ ‫سمن کانپوِء ارغون (‪1555-1520‬ع) سنڌ جا حاڪم ٿيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مليو‪.‬‬ ‫شاه عبدالڪريم بلڙي وارو هن دور جو وڏو شاعر ٿي گذريو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ان کانسواِء سندس شاعري جو ٻيو ڪتاب نيرانا ئي نيڻ پڻ ڇپيل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫انهي کانپوِء ڪلهوڙن جي حڪومت جو دور (‪1783-1701‬ع) شروع ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سانوڻ فقير ذات جو خاصخيلي‪,‬بدين ضلعي جي نندي شهر کان چار ميل‬ ‫‪‬‬ ‫ميان يار محمد ڪلهوڙو اُتر سنڌ جو حاڪم هو‪,‬۽ ‪ 1737‬ع تي سڄي سنڌ‬ ‫‪‬‬
‫اُتر طرف ڳوٺ شهداد خاصخيلي جو ويٺل هو‪.‬‬ ‫جا حاڪم ٿيا‪.‬‬
‫هو اندازي موجب ‪ 1870-75‬ع ڌاري ڄائو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫شاه عبداللطيف هن دور جو عظيم شاعر آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سانوڻ مهيني ۾ ڄمڻ ڪري سانوڻ نالو رکيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫مخدوم ابوالحسن جو ڪتاب مقدمت الصلوات هن ئي دور ۾ ‪1700‬ع ڌاري‬ ‫‪‬‬
‫نڙ بيت جو مشهور شاعر ٿي گذريو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫لکيو ويو‪.‬‬
‫راِء ڏياچ جهونا ڳڙه تي راڄ ڪندو هو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫الف اشباع جي صنف به هن ئي دؤر ۾ رائج ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫کيس هڪ ڀيڻ هئي‪,‬جيڪا اوالد الِء سڪايل هئي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫سچل سرمست‪,‬خليفو نبي بخش قاسم ۽ سامي ٽالپرن جي دؤر جا مشهور‬ ‫‪‬‬
‫ڪنهن فقير دعا ڪئي ته پٽڙو ملندو پر اهو ڀاڻهين جو سر ڌڙ کان ڌار‬ ‫‪‬‬ ‫شاعر ٿي گذريا آهن‪.‬‬
‫ڪندو‪.‬‬
‫جڏهن پٽ ڄائو ته راجڪماري ان کي صندوق ۾ وجهي لوڙهي ڇڏيو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫سنڌي _ گرامر‬
‫اها صندوق هڪ چارڻ ۽ ان جي زال کي ملي‪,‬انهن کيس پٽ ڪري پاليو ۽‬ ‫‪‬‬
‫ڪنهن به ٻولي کي سمجهڻ ‪ ،‬ڳالهائڻ ۽ لکڻ جي اصولن ‪ ،‬قاعدن ۽ قانونن کي گرامر چئبو‬
‫ٻيجل نالو رکيائون‪.‬‬
‫آهي‪ .‬گرامر کي سنڌيِء ۾ ويا ڪرڻ چئبو آهي‪.‬‬
‫ٻيجل ُسرندو وڄائڻ جو ماهر هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪنهن به ٻولي جي نشانين کي جنهن مان مخصوص آواز نڪري انکي َحرف‪ /‬عبارت‪/‬‬
‫جڏهن ٻيڄل ڄائو هو‪,‬تڏهن راجا انيراِء کي به هڪ ڌيُء ڄائي هئي‪.‬ان کي‬ ‫‪‬‬
‫اکر چئبو آهي‪ .‬يا آواز جي نمائندي کي اکر چئبو آهي‪.‬‬
‫صندوق ۾ وجهي لوڙهي ڇڏيائين‪.‬‬
‫مثال طور‪ :‬ا ‪ ،‬ب ‪ ،‬ٻ ‪ ........ ،‬ي‪.‬‬
‫اُها صندوق راِء ڏياچ جي ڏيه مان نڪتي‪,‬رتني ڪنڀار کي هٿ آئي جنهن‬ ‫‪‬‬
‫ڪل ‪ 52‬اکر‬
‫ڪنهن ٻولي جي سڀني اکرن کي الفابيٽ چئبو آهي‪ .‬سنڌي جي الفابيٽ ۾ ُ‬
‫کيس ڌيُء ڪري چوڄ سان پاليائينس ۽ سورٺ نالو رکيائين‪.‬‬
‫آهن‪.‬‬
‫جڏهن سورٺ ساماڻي ته سونهن جي هاڪ هئي‪,‬راجا انيراِء رتني کان‬ ‫‪‬‬
‫اکرن جا ٻه قسم آهن ‪ .1 .‬حرف علت ۽ ‪ .2‬حرف صحيح‪.‬‬
‫سورٺ جو سڱ گهريو ۽ هن وڏي خوشي سان سڱ ڏيڻ قبول ڪيو‪.‬‬
‫الف ‪ ،‬و ۽ ي حرف علت آهن‪ .‬باقي ‪ 49‬حرف صحيح آهن‪.‬‬
‫اها خبر جڏهن راِء ڏياچ کي پئي ته سورٺ کي کڻائي‪,‬اُن سان وهانُء‬ ‫‪‬‬
‫حرف علت ‪ :‬اهي اکر جيڪي لفظ ۾ حرف صحيح جي ُپٺيان اچي آواز پيدا ڪن انهن‬
‫رچائي ڇڏيائين‪.‬‬
‫کي حرف علت چئبو آهي‪.‬‬
‫راجا انيراِء راڄ ۾ پڙهو گهمايو ته جيڪو راِء ڏياچ جو سر وڍي ايندو ان کي‬ ‫‪‬‬
‫لفظ‪ :‬ٻه يا ٻن کان وڌيڪ اکرن جو اهڙو ميڙ جنهن مان ڪو مطلب‪/‬معني نڪري انکي‬
‫بادشاهي انعام سان نوازيو ويندو‪.‬‬
‫لفظ چئبو آهي‪ .‬مثال طور‪ :‬علم ‪ ،‬تعليم‪ .‬وغيره وغيره‬
‫ٻيجل جي ُسرندي جي سرن تي موهت ٿي راِء ڏياچ انعام اڪرام ڏنو پر‬ ‫‪‬‬
‫جملو‪ :‬لفظن جو اهڙو ميڙ جنهن مان ڪو مطلب‪/‬معني نڪري انکي جملو چئبو آهي‪.‬‬
‫ٻيجل صدا هنئي ته مونکي تنهنجو سر کپي‪.‬‬
‫مثال طور‪ :‬آئون راند ڪريان ٿو‪.‬‬
‫راِء ڏياچ پنهنجو سر ڪٽار سان ڪٽي ٻيجل جي حوالي ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عربن جي دور ۾ قرآن شريف جو سنڌي ۾ ترجمو ٿيو‪.‬اهو بزرگ بن شهريار‬ ‫‪‬‬
‫ڳالهائڻ جا لفظ‬
‫جي جاگرافي نالي ڪتاب عجائب الهند ۾ لکيل آهي‪.‬‬ ‫ڪل اٺ ڳالهائڻ جا لفظ آهن‪ .‬جيڪي هيٺ ڏجن ٿا‪.‬‬
‫گرامر ۾ ُ‬
‫عربن کان پوِء سنڌ تي سومرن جو راڄ قائم ٿيو‪.‬انهن ‪ 1050‬ع کان ‪ 1350‬ع‬ ‫‪‬‬ ‫اسم ‪Noun‬‬ ‫‪.1‬‬
‫تائين حڪومت ڪئي‪.‬‬ ‫ضمير ‪Pronoun‬‬ ‫‪.2‬‬
‫اهو دؤر سنڌي ادب جو ابتدائي دؤر سمجهيو وڃي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫صفت ‪Adjective‬‬ ‫‪.3‬‬
 ‫‪132‬‬

‫فعل ‪Verb‬‬ ‫‪.4‬‬ ‫مثال طور‪ :‬سون ‪ ،‬چاندي ‪ ،‬جست ‪ ،‬شيهو ‪ ،‬ڪاربان ‪ ،‬هيرو ‪ ،‬ٽامو ‪ ،‬لوهه ‪ ،‬ڪوئلو ‪ ،‬سرمو ‪،‬‬
‫ظرف ‪Adverb‬‬ ‫‪.5‬‬ ‫شيشو ‪ ،‬رٻڙ ‪ ،‬پالسٽڪ ‪ ،‬پاڻي ‪ ،‬پارو ‪ ،‬جوس ‪ ،‬دهي ‪ ،‬ماکي ‪ ،‬ڪلورين ‪ ،‬نائٽروجن ‪ ،‬فلورين‬
‫حرف جر ‪Preposition‬‬ ‫‪.6‬‬ ‫‪ ،‬هوا‪ ،‬باه ‪ ،‬اٽو ‪ ،‬واري ‪ ،‬ڪاٺي ‪ ،‬کنڊ ‪ ،‬مٽي ‪ ،‬پشم ‪ ،‬پٿر‪ .‬وغيره‪.‬‬
‫حرف جملو ‪Conjunction‬‬ ‫‪.7‬‬ ‫سڀئي فصل ‪ ،‬ميوا ‪ ،‬ڀاڄيون ۽ معدني شيون پڻ اسم جنس سڏجن ٿيون‪.‬‬
‫حرف ندا ‪Interjection‬‬ ‫‪.8‬‬ ‫مثال طور‪ :‬ڪڻڪ ‪ ،‬صوف ‪ ،‬گجر ‪ ،‬بصر ‪ ،‬گاسليٽ وغيره‬
‫اسم ‪Noun‬‬ ‫ضمير ‪Pronoun‬‬
‫اسم جي معني آهي نالو‪ .‬اهڙو لفظ جيڪو ڪنهن به ساهواري شيِء ‪ ،‬ماڻهو ‪ ،‬جڳهه‪،‬‬ ‫اهڙو لفظ جيڪو اسم جي بدران ڪنهن جملي ۾ ڪم اچي انکي ضمير چئبو اهي‪.‬‬
‫حالت ۽ خاصيت جي بدران ڪم اچي انکي اسم چئبو آهي‪.‬‬
‫مثال طور ‪ :‬آئون ‪ ،‬توهان ‪ ،‬تون ‪ ،‬اسين ‪ُ ،‬اهي ‪ ،‬هو‪ ،‬انهن ‪ ،‬خود‪ ،‬پاڻ‪ ،‬ڪهڙو‪ ،‬ڇا‪ ،‬ڪير‬
‫مثال طور ‪ :‬ماڻهو جا ناال ؛ الماس ‪ ،‬خان ‪ ،‬ڪريم ‪ ،‬راڪيش وغيره‬
‫وغيره‬
‫ساهه وارين شين جا ناال ؛ گڏهه ‪ ،‬ڍڳو ‪ ،‬گهوڙو ‪ ،‬اٺ وغيره‬
‫جاين جا ناال ؛ اسڪول ‪ ،‬مندرسو ‪ ،‬مندر ‪ ،‬مسجد وغيره‬
‫ضمير جا قسم ‪Kinds of Pronoun‬‬
‫حالتن جا ناال ؛ اميري ‪ ،‬غريبي ‪ ،‬شاهوڪاري وغيره‬ ‫‪ .01‬ضمير خالص ‪Personal Pronoun‬‬
‫ڪمن جا ناال ؛ لکڻ ‪ ،‬پڙهڻ ‪ ،‬ڊوڙڻ وغيره‬ ‫اهڙا ضمير جيڪي صرف ماڻهن جي نالن بدران ڪم اچن انهن کي ضمير خالص چئبو‬
‫خاصيتن جا ناال ؛ هوشياري ‪ ،‬چاالڪي چ چستي وغيره‬ ‫آهي‪ .‬اهڙن ضميرن کي شخصي ضمير سڏجي ٿو‪ .‬خالص لفظ جي معني آهي ”نج“‪.‬‬
‫ضمير خالص کي وڌيڪ ٽن حصن ۾ ورهايو ويو آهي ‪ ،‬ڇاڪاڻ ته اهي ٽن قسمن جي‬
‫اسم جا قسم ‪Kinds of Noun‬‬
‫ماڻهن الِء ڪم اچن ٿا‪ ،‬جيڪي هيٺ بيان ڪجن ٿا‪.‬‬
‫‪ .01‬اسم عام‪Common Noun :‬‬
‫‪ .01‬ضمير متڪلم ‪: First person pronoun‬‬
‫اهڙا اسم جيڪي هڪ جهڙين گهڻين شين تي رکيل ساڳي نالي کي ظاهر ڪن ‪ ،‬انهن‬
‫متڪلم معني خود ڪالم ڪندڙ يا ڳالهائيندڙ‪ .‬اهي ضمير جيڪي خود‬
‫کي اسم عام چئبو آهي‪ .‬اهڙيون شيون جيڪي هن دنيا ۾ هڪ کان وڌيڪ هجن انهن تي‬
‫ڳالهاائيندڙ شخص‪/‬شخصن جي الِء ڪم اچن يا ائين چئجي تي اهڙا‬
‫رکيل ساڳي نالي کي اسم عام چئبو آهي‪.‬‬
‫ضمير جيڪي ڳالهائيندڙ جي بدران ڪم اچن انهن کي ضمير متڪلم‬
‫پٽ ‪ ،‬دوست ‪ ،‬هاري ‪ ،‬ڊاڪٽر ‪ ،‬اداڪار ‪ ،‬اسڪول ‪ ،‬ڪاليج ‪ ،‬مسجد‬
‫مثال طور ‪ :‬پيُء ‪ ،‬ماُء ‪ُ ،‬‬
‫چئبو آهي‪.‬‬
‫‪ ،‬ملڪ ‪ ،‬پين ‪ ،‬پينسل چاڪ ‪ ،‬ڪرسي ‪ ،‬ميز ‪ ،‬موبائيل ‪ ،‬هوائي جهاز ‪ ،‬ڪتو ‪ ،‬رڍ ‪ ،‬ٻڪري ‪،‬‬
‫مثال طور‪ :‬آُء ‪ ،‬مان ‪ ،‬اسين ‪ ،‬اسان‪.‬‬
‫ڀولڙو وغيره‪.‬‬
‫‪ .02‬ضمير حاضر ‪Second person pronoun‬‬
‫‪ .02‬اسم خاص‪Proper Noun :‬‬
‫اهڙا ضمير جن جي باري ۾ ڳالهائجي يا جنهن سان مخاطب ٿجي ِء اهي‬
‫اهڙا اسم جيڪي ڪنهن ماڻهو جي نالي ‪ ،‬يا ڪنهن به شيِء يا جاِء وغيره جي خاص‬
‫موقعي تي حاضر هجن‪ ،‬انهن جي بدران ڪم ايندڙ ضمير کي ضمير حاضر‬
‫مقرر ڪيل نالي کي ظاهر ڪر انهن کي اسم خاص چئبو آهي‪.‬‬
‫چئبو آهي‪.‬‬
‫اهڙي شيِء جيڪا هن دنيا م صرف هڪ هجي‪ ،‬انجي نالي کي اسم خاص چئبو آهي‪.‬‬
‫مثال طور‪ :‬تون ‪ ،‬توهان ‪ ،‬توهين ‪.‬‬
‫مثال طور ‪ :‬غوث علي ‪ ،‬اسلم ‪ ،‬عمشاد ‪ ،‬مينار پاڪستان ‪ ،‬فيصل مسجد ‪ ،‬تاج محل ‪،‬‬
‫‪ .03‬ضمير غائب ‪Third person pronoun‬‬
‫ڪراڇي ‪ ،‬آچر ‪ ،‬سومر ‪ ،‬شاه جو رسالو ‪ ،‬سج ‪ ،‬چنڊ وغيره‪.‬‬
‫اهڙا ضمير جيڪي ڪنهن غير موجود ماڻهو جي باري ۾ ڪم اچن ‪ ،‬انهن‬
‫‪ .03‬اسم ذات‪Abstract Noun :‬‬
‫کي ضمير غائب چئبو آهي‪.‬‬
‫اسم ذات ڪنهن به حالت‪ ،‬ڪيفيت يا ڪم جي نالي کي اسم ذات چئبو آهي‪ ،‬جنهن کي‬
‫مثال طور‪ :‬هو ‪ ،‬هوَء ‪ ،‬اُهو ‪ ،‬اُها ‪ ،‬اُهي ‪.‬‬
‫ڏسي ‪ُ ،‬ڇهي ۽ محسوس نٿو ڪري سگهجي‪ .‬ايئن به چئي سگهجي ٿو ته جنهن جو‬
‫ضمير اشارو ‪Demonstrative Pronoun‬‬ ‫‪.02‬‬
‫جسماني طور ڪو به وجود نه آهي‪.‬‬
‫اهڙا ضمير جيڪي ڪنهن ڏانهن اشارو ڪرڻ جي ڪم اچن انهن کي ضمير اشارو چئبو‬
‫مثال طور‪ :‬نيڪي ‪ ،‬چڱائي ‪ ،‬سڃاڻپ ‪ ،‬عقلمندي ‪ ،‬ڏاهپ ‪ ،‬بهادري ‪ ،‬ظلم ‪ ،‬نا انصافي ‪،‬‬
‫آهي‪ .‬مثال ؛ هي‪ ،‬هو‪ ،‬اُهي وغيره‪.‬‬
‫حرڪت ‪ ،‬چرپر ‪ ،‬سزا ‪ ،‬اڏام ‪ ،‬راند روند ‪ ،‬جهيڙو ‪ ،‬ويڙهه ‪ ،‬ونڊ ‪ ،‬ورهاست ‪ ،‬ورڇ ‪ ،‬معافي ‪،‬‬
‫ضمير اشاري جا ٻه قسم آهن‪.‬‬
‫جواني ‪ ،‬موت ‪ ،‬پيدائش ‪ ،‬غربت ‪ ،‬اميري ‪ ،‬ڏک ‪ ،‬دولت ‪ ،‬ملڪيت ‪ ،‬موسيقي ‪ ،‬گرامر ‪،‬‬
‫ضمير اشارو قريب يا ضمير اشارو ويجهو‬ ‫‪.01‬‬
‫تاريخ وغيره‪.‬‬
‫اهڙا ضمير جيڪي ويجهي شين ڏانهن اشارو ڪرڻ جي ڪم اچن‪ ..‬مثال؛‬
‫‪ .04‬اسم جنس‪Material Noun :‬‬
‫هي‪ِ ،‬اهو‪ِ ،‬اهي وغيره‪.‬‬
‫اسم جنس ڪنهن به اهڙي مادي يا شيِء يا جسم جو نالو آهي ‪ ،‬جنهن مان ٻيون شيون‬
‫ضمير اشارو ڏور يا ضمير اشارو پري‬ ‫‪.02‬‬
‫ٺهيل آهن‪ .‬اسم جنس ڪنهن به جسم يا جنس جي نالي کي ظاهر ڪري ٿو‪ .‬اسم جنس‬
‫اهڙا ضمير جيڪي پري وارين شين ڏانهن اشارو ڪرڻ جي ڪم اچن‪ .‬مثال‪:‬‬
‫ڪنهن به اهڙي جسم يا شيِء جهڙوڪ نهرا جسم (ڌاتو ۽ غير ڌاتو) ‪ ،‬پاڻياٺ ۽ گئس کي‬
‫هو‪ ،‬اُهي‪ ،‬اُهو وغيره‪.‬‬
‫ظاهر ڪري ٿو‪.‬‬
‫ضمير مشترڪ‬ ‫‪.03‬‬
 ‫‪133‬‬

‫اهڙا ضمير جيڪي ڪنهن اسم يا ٻئي ضمير سان گڏجي ڪم اچن ۽ انهن کي زور‬ ‫‪ .03‬صفت مبالغو ‪Superlative Degree‬‬
‫وٺرائين ‪ ،‬انهن کي ضمير مشترڪ چئبو آهي‪.‬‬ ‫اهڙي صفت جنهن ۾ هڪجهڙين سڀني شين جي ڪنهن خوبي جي‬
‫مثال‪ :‬پاڻ ‪ ،‬خود وغيره‪ .‬هي اکر مون پاڻ لکيا آهن‬ ‫پاڻ ۾ ڀيٽ ٿيل هجي‪ ،‬مثال‪ :‬وڏي ۾ وڏو‪ ،‬مٺي ۾ مٺو‪ ،‬سڀني ۾ تيز‪،‬‬
‫ضمير استفهام‬ ‫‪.04‬‬ ‫سڀني کان هوشيار وغيره‪.‬‬
‫اهڙا ضمير جيڪي ڪنهن سوال پڇڻ جي ڪم اچن ‪ ،‬انهن کي ضمير استفهام چئبو‬ ‫‪ .02‬عددي صفت‬
‫آهي‪.‬‬ ‫اهڙي صفت جيڪا ڪنهن اسم يا ضمير جو تعداد يا ترتيب انگن ۾ ظاهر‬
‫مثال‪ :‬ڪير‪ ،‬ڇا‪ ،‬ڪهڙو‪ ،‬ڪنهنجو وغيره‪.‬‬ ‫ڪري‪ ،‬مثال‪ :‬هڪ‪ ،‬ٻه‪ ،‬پنج‪ ،‬هڪ مڻ‪ ،‬پنج ميٽر وغيره‪.‬‬
‫ضمير موصول‬ ‫‪.05‬‬ ‫عددي صفت جا ٻه قسم آهن‪.‬‬
‫اهڙا ضمير جن کي جملي ۾ ڳالهه پوري ڪرڻ الِء ٻئي ضمير جي ضرورت پيش اچي ‪،‬‬ ‫‪ .01‬عددي صفت شماري‬
‫انهن کي ضمير موصول چئبو آهي‪.‬‬ ‫اهڙي صفت جيڪا ڪنهن اسم يا ضمير جو شمار يا تعداد بيان‬
‫مثال‪ :‬جو‪ ،‬جيڪو‪ ،‬جهڙا وغيره‪ .‬جو کير پيئي سو وير ٿئي‪.‬‬ ‫ڪري‪ ،‬مثال‪ :‬هڪ‪ ،‬ٻه‪ ،‬پنج‪ ،‬پنجاهه وغيره‪.‬‬
‫ضمير جواب موصول‬ ‫‪.06‬‬ ‫‪ .02‬عددي صفت قطاري‬
‫اهڙا ضمير جيڪي جملي ۾ ڳالهه پوري ڪرڻ الِء ضمير موصول جي جواب ۾ ڪم اچن‬ ‫اهڙي صفت جيڪا ڪنهن اسم يا ضمير جي ترتيب وارو انگ ظاهر‬
‫انهن کي ضمير جواب موصول چئبو آهي‪.‬‬ ‫ڪري‪ ،‬جيئن ڪنهن قطار ۾ ڳڻپ ڪبي آهي‪.‬‬
‫مثال‪ :‬سو‪ ،‬سا‪ ،‬اُهو‪ ،‬اُها وغيره‪ .‬جيڪو ڪتاب مون شهر مان ورتو هو اهو تون کڻي وئين‪.‬‬ ‫مثال‪ :‬پهريون‪ ،‬ٻيو‪ ،‬پنجون‪ ،‬پندرهون وغيره‪.‬‬
‫جيڪا پين ڪالهه مون توکي ڏني سا ڪٿي آهي‪.‬‬ ‫فعل ‪Verb‬‬
‫ضمير مبهم‬ ‫‪.07‬‬ ‫فعل معني ڪم‪ .‬اهڙو لفظ جيڪو ٿيڻ ‪ ،‬ڪرڻ ‪ ،‬هئڻ ۽ سهڻ جي معني ڏيکاري انکي فعل‬
‫اهڙا ضمير جنهن مان ڪنهن اسم جي خبر نه پوي يا انجو اسم لڪيل هجي ان جي بدران‬ ‫چئبو آهي‪ .‬فعل جمال جوڙيندا آهن‪ .‬جمال ٽن حصن ۾ ورهايا ويندا آهن‪.‬‬
‫ڪم اچن ‪ ،‬انهن کي ضمير مبهم چئبو آهي‪.‬‬ ‫فاعل (ڪم ڪندڙ)‪ ،‬مفعول (جنهن تي ڪم ٿئي)‪ ،‬۽ فعل (ڪم)‬
‫مثال‪ :‬ڪو‪ ،‬ڪير‪ ،‬ڪوبه‪ ،‬ڪابه‪ ،‬وغيره‪ .‬ٻاهر ڪو ماڻهو آهي‪ .‬هتي ڪوبه اچي سگهي ٿو‪.‬‬ ‫اعجاز خط لکيو‪ .‬هن جملي ۾ اعجاز (فاعل)‪ ،‬خط (مفعول) ۽ لکيو (ڪم) آهن‪.‬‬
‫دڪان تي ڪابه شيِء ڪونهي‪.‬‬ ‫مثال طور ‪:‬‬
‫ضمير متصل‬ ‫‪.08‬‬ ‫هئڻ ‪ :‬آهي ‪ ،‬آهن ‪ ،‬هئا ‪ ،‬هوندا وغيره‬
‫اهڙا ضمير جيڪي ٻين لفظن يا فعلن سان گڏجي ڪم اچن‪ ،‬انهن کي ضمير متصل‬ ‫ڪرڻ ‪ :‬ڪري ٿو ‪ .‬ڪندو ‪ .‬ڪندا هوندا وغيره‬
‫چئبو آهي‪.‬‬ ‫ڪٽيو ‪ ،‬چيريو وغيره‬
‫سهڻ ‪ :‬ماريو ‪ُ ،‬‬
‫مثال‪ :‬چيم‪ ،‬کاڌم‪ ،‬رنم‪ ،‬رسيم‪ ،‬ڀاڻم‪ ،‬ڀاڻس‪ ،‬پڻس‪ ،‬پڻهين‪ ،‬ماڻس‪ ،‬ماڻهين وغيره‬ ‫ٿيڻ ‪ :‬ٿي ‪ ،‬ٿا ‪ ،‬ٿيندا وغيره‬
‫پوڻ ‪ :‬پيو ‪ ،‬پوندو ‪ ،‬پوي ٿو وغيره‬
‫صفت ‪Adjective‬‬
‫فعل جا قسم ‪Kinds of Verb‬‬
‫اهڙا لفظ جيڪي ڪنهن اسم يا ضمير جي خوبي‪ ،‬خامي‪ ،‬گڻ‪ ،‬اوگڻ ‪ ،‬خاصيت‪ ،‬وزن‪،‬‬
‫فعل جا چار قسم آهن‪.‬‬
‫تعداد‪ ،‬۽ بيهڪ وغيره بيان ڪن انهن کي صفت چئبو آهي‪.‬‬
‫‪ .01‬فعل الزمي ‪Intransitive Verb‬‬
‫مثال‪ :‬ڳاڙهو‪ ،‬نيرو‪ ،‬هوشيار‪ ،‬غريب‪ ،‬وڏو‪ ،‬ننڍو‪ ،‬تيز‪ ،‬تکو‪ ،‬منڊو‪ ،‬ايماندار‪ ،‬منافق‪ ،‬پنج‪،‬‬
‫اهڙا جمال جن جو دارومدار فعل تي هجي‪ ،‬ان ۾ مفعول ظاهر نه ٿئي ‪ .‬مثال‪:‬‬
‫پندرهون‪ ،‬هڪ مڻ وغيره‪.‬‬ ‫مون پڙهيو‪ ،‬گهوڙو ڊوڙيو‪ ،‬اعجاز لکيو وغيره‪.‬‬
‫صفت جا ٻه قسم آهن‪.‬‬ ‫فعل الزمي جا ٽي قسم آهن‪.‬‬
‫وصفي صفت‬ ‫‪.01‬‬ ‫‪ .01‬فعل معاون‪ :‬اهڙا فعل جن مان زمان يا وقت (ماضي‪ ،‬حال‪ ،‬مستقبل)‬
‫اهڙي صفت جيڪا ڪنهن به اسم يا ضمير جي خوبي‪ ،‬خامي‪ ،‬گڻ‪ ،‬اوگڻ‬ ‫ظاهر ٿئي ‪ .‬مثال‪ :‬پڙهيو‪ ،‬پڙهندو‪ ،‬پڙهي ٿو‪.‬‬
‫وغيره ظاهر ڪري‪ ،‬مثال‪ :‬ڳاڙهو‪ ،‬نيرو‪ ،‬هوشيار‪ ،‬غريب‪ ،‬تيز‪ ،‬تکو‪ ،‬وڏو‪،‬‬ ‫‪ .02‬فعل معطوفي‪ :‬اهڙا فعل جن کي جملي ۾ ڳالهه پوري ڪرڻ الِء ٻئي‬
‫منڊو‪ ،‬ايماندار وغيره‪.‬‬ ‫فعل جي ضرورت پيش اچي‪ .‬مثال‪ :‬هو پڙهي پاس ٿيو‪.‬‬
‫وصفي صفت جا ٽي درجا آهن‪.‬‬ ‫‪ .03‬فعل ناقص‪ :‬اهڙا فعل جيڪي جملي ۾ ڪنهن به ڪم کي ظاهر نه ڪن‬
‫پر صرف ڪنهن شيِء جي هجڻ جو احساس ڏيارين ‪ .‬مثال‪ :‬آهي‪،‬‬
‫آهن‪ ،‬هجي ٿو وغيره‪.‬‬
‫‪ .01‬صفت خالص ‪Positive Degree‬‬
‫‪ .02‬فعل متعدي ‪Transitive Verb‬‬
‫اهڙي صفت جنهن ۾ ڪنهن سان به ڀيٽ نه ٿيل هجي‪،‬‬
‫اهڙا فعل جن جو دارومدار فعل‪ ،‬فاعل ۽ مفعول ٽنهي تي هجي‪ .‬مثال‪ :‬تاج‬
‫مثال‪ :‬وڏو‪ ،‬تيز‪ ،‬تکو‪ ،‬مٺو وغيره‬
‫محمد ڪتاب پڙهيو‪ ،‬پکي جيتن کي کاڌو‪ .‬وغيره‪.‬‬
‫‪ .02‬صفت تفصيل ‪Comparative Degree‬‬
‫فعل متعدي جا چار قسم آهن‪.‬‬
‫اهڙي صفت جنهن ۾ ٻن شين يا ٻن ٽن شين جي ڪنهن خوبي جي پاڻ‬ ‫‪ .01‬فعل متعدي معروف ‪Active Voice‬‬
‫۾ ڀيٽ ٿيل هجي‪ ،‬مثال‪ :‬تمام وڏو‪ ،‬تمام تيز‪ ،‬تمام مٺو وغيره‪.‬‬
 ‫‪134‬‬

‫اهڙا جمال جيڪي فاعل جي اهميت وڌائن يا فاعل جو ذڪر ڪن‪،‬‬ ‫بيهڪ جو نشانيون ‪Punctuations‬‬
‫مثال‪ :‬تاج محمد انب کاڌو‪.‬‬
‫‪ .01‬ٿورو دم ‪ .02 ،‬اڌ دم ؛ ‪ .03‬دم ‪ .04 :‬پورو دم ‪.‬‬
‫‪ .02‬فعل متعدي مجهول ‪Passive Voice‬‬
‫‪ .05‬سواليه نشاني ؟ ‪ .06‬ندا‪/‬عجب جي نشاني ! ‪ .07‬واڪ جون نشانيون ” “‬
‫اهڙا جمال جيڪي مفعول جي اهميت وڌائن يا مفعول جي ذڪر ڪن‬
‫۽ انهن ۾ مفعول فاعل جو ڪم ڪري‪ ،‬مثال‪ :‬هي انب تاج محمد کاڌو‪.‬‬
‫‪ .03‬فعل متعدي باالواسطه‬
‫اهڙا جمال جن ۾ فاعل پاڻ ڪو ڪم به ڪيو هجي پر ٻئي کان ڪرايو‬
‫هجي ۽ اهو ڪم ڪندڙ ظاهر نه هجي‪ .‬مثال‪ :‬وڏيري چوري ڪرائي‪.‬‬
‫استاد سبق پڙهايو‪.‬‬
‫‪ .04‬فعل متعدي ٻٽو باالواسطه‬
‫اهڙا جمال جن ۾ فاعل پاڻ ڪو ڪم به ڪيو هجي پر ٻئي جي معرفت‬
‫ڪرايو هجي ۽ اهو معرفت ڪندڙ ۽ ڪم ڪندڙ ظاهر نه هجن‪ .‬مثال‪:‬‬
‫مالڪ ڪپڙا ڌوئارايا‪ .‬غريبن کي امداد ڏيارائي‪.‬‬
‫‪ .03‬فعل اڪرترڪ يا فعل بي فاعل‬
‫اهڙا جمال جن ۾ ڪو به فاعل نه هجي‪ ،‬ڪن صورتن ۾ اهڙن جملن ۾ ڪو‬
‫مفعول به نه هوندو آهي‪ ،‬صرف فعل ئي پوري جملي جو مطلب ظاهر ڪندو‬
‫آهي‪ .‬مثال‪ :‬بال سان کيڏبو آهي‪ .‬پاڻي ۾ تربو آهي‪ .‬وغيره‪.‬‬
‫‪ .04‬فعل مرڪب‬
‫اهڙا ٻه يا ان کان وڌيڪ (الڳ مطلب رکندڙ) فعل جيڪي ڪنهن جملي ۾‬
‫گڏجي ڪم اچن‪ .‬مثال‪ :‬کائي ڇڏيو‪ .‬لکي ورتو‪ .‬ماري ڇڏي ها‪ .‬وغيره‪.‬‬
‫ظرف ‪Adverb‬‬
‫اهڙا لفظ جيڪي ڪنهن صفت‪ ،‬فعل يا ٻئي ڪنهن ظرف سان گڏجي ان جي‬
‫ريت‪ ،‬قدر‪ ،‬هاڪار‪ ،‬ناڪار‪ ،‬جاِء‪ ،‬يا وقت کي ظاهر ڪن ‪ ،‬انهن کي ظرف چئبو‬
‫آهي‪.‬‬
‫مثال‪ :‬ڏاڍو‪ ،‬تمام‪ ،‬گهڻو‪ ،‬بلڪل‪ ،‬صفا‪ ،‬هيڏانهن‪ ،‬سدائين‪ ،‬هميشه وغيره‪.‬‬
‫ظرف جا ٽي قسم آهن‪.‬‬
‫‪ .01‬ظرف زمان‪ :‬اهڙا ظرف جيڪي ڪنهن وقت کي ظاهر ڪن‪.‬‬
‫مثال‪ :‬سدائين‪ ،‬هميشه‪ ،‬اڄ‪ ،‬سڀاڻي‪ ،‬اڳي وغيره‪.‬‬
‫‪ .02‬ظرف مڪان‪ :‬اهڙا ظرف جيڪي ڪنهن جاِء جي معنى ظاهر ڪن‪.‬‬
‫مثال‪ :‬هوڏانهن‪ ،‬پري‪ ،‬ويجهو‪ ،‬ڪٿي‪ ،‬هر هند‪ ،‬مٿي وغيره‪.‬‬
‫‪ .03‬ظرف تميز‪ :‬اهڙا ظرف جيڪي ريت ‪ ،‬قدر‪ ،‬هاڪار‪ ،‬ناڪار‪ ،‬وغيره کي‬
‫ظاهر ڪن‪.‬‬
‫مثال‪ :‬ڏاڍو‪ ،‬تمام‪ ،‬بلڪل‪ ،‬صفا‪ ،‬ها‪ ،‬نه‪ ،‬وغيره‪.‬‬
‫حرف جر ‪Preposition‬‬
‫اهڙا لفظ جيڪي ٻن اسمن‪ ،‬ٻن ضميرن يا اسم ۽ ضمير جو پاڻ ۾ الڳاپو يا واسطو ظاهر‬
‫ڪن انهن کي حرف جر چئبو آهي‪.‬‬
‫مثال‪ :‬۾‪ ،‬تي‪ ،‬وٽ‪ ،‬ڀر ۾‪ ،‬هيٺان‪ ،‬مٿان‪ ،‬اندر‪ ،‬ٻاهر‪ ،‬اندران وغيره‪.‬‬
‫حرف جملو ‪Conjunction‬‬
‫اهڙا لفظ جيڪي ٻن جملن يا ٻن لفظن کي پاڻ ۾ جوڙين يا مالئين‪ ،‬انهن کي حرف جملو‬
‫چئبو آهي‪.‬‬
‫مثال‪ :‬۽‪ ،‬پر‪ ،‬مگر‪ ،‬البت‪ ،‬ڇاڪاڻ ته‪ ،‬جيتوڻيڪ‪ ،‬اگرچه‪ ،‬جڏهن ته وغيره‪.‬‬
‫حرف ندا ‪Interjection‬‬
‫اهڙا لفظ جيڪي حيرانگي‪ ،‬افسوس‪ ،‬ڪاوڙ‪ ،‬ڏک‪ ،‬خوشي‪ ،‬پيار‪ ،‬خواهش يا سڏ ڪرڻ‬
‫کي ظاهر ڪن‪ ،‬انهن کي حرف ندا چئبو آهي‪.‬‬
‫مثال‪ :‬مار! ‪ ،‬افسوس! ‪ ،‬گهوڙا ڙي ! ‪ ،‬اف! ‪ ،‬او! ‪ ،‬اڙي! ‪ ،‬اباڙي! ‪ ،‬ڪاش! ‪ ،‬اال! وغيره‪.‬‬
 ‫‪135‬‬

‫علم بيان‬
‫هن علم ۾ اکرن جي اڏاوت ۽ اکيڙ هوندي آهي‪ ،‬يعني‪ ،‬محاورا ۽ اصطالح ڪم آيل هوندا آهن‪ .‬هن علم جا چار ڀاڱا آهن‪ ،‬اهي هن طرح آهن‪.‬‬

‫تشبيهه (ٻن مختلف شين يا جنسن جي پاڻ ۾ ڀيٽ)‬ ‫‪.1‬‬

‫استعارو (اڌارو وٺڻ)‬ ‫‪.2‬‬
‫مجاز مرسل (نئون رستو اختيار ڪرڻ)‬ ‫‪.3‬‬
‫ڪنايو (رمز يا اشاري ۾ بيان ڪرڻ)‬ ‫‪.4‬‬
‫تشبيهه‪ :‬ٻن مختلف شين يا جنسن جي وچ ۾ خاص ڳالهه جي ڀيٽ ڪرڻ ۽ انهن ٻنهي ۾ هڪ جهڙائي ڏيکارڻ کي تشبيهه چئبو آهي‪ .‬مثال طور‪” :‬جمال شينهن جهڙو آهي“‬ ‫‪.01‬‬
‫جنهن شيِء سان ڀيٽ ڪجي انکي ”مشبهه بهه“ چئبو آهي‪ .‬۽ جنهن شيِء کي ڀيٽ ڏجي ان کي ”مشبهه“ چئبو آهي‪.‬‬
‫مٿئين جملي ۾ شينهن سان ڀيٽ ڪئي وئي آهي‪ ،‬تنهن ڪري شينهن ”مشبهه بهه“ آهي ۽ يوسف کي ڀيٽ ڏني وئي آهي‪ ،‬تنهن ڪري يوسف ”مشبهه“ آهي‪.‬‬
‫مشبهه بهه ۽ مشبهه ۾ ڪو گڻ ۽ اوگڻ هڪ جهڙو هوندو آهي‪ .‬ان هڪ جهڙي گڻ ۽ اوگڻ (صفت) کي ”وجهه تشبيهه“ چئبو آهي‪ .‬مٿئين جملي ۾ ”بهادري“ کي وجهه تشبيهه“ چئبو‪ .‬تشبيهه‬
‫ڏيکاريندڙ لفظن کي ”حرف تشبيهه“ چئبو آهي‪ .‬مٿئين جملي ۾ ”جهڙو“ حرف تشبيهه آهي‪.‬‬
‫استعارو‪ :‬استعارو لفظ جي معنى آهي ”اڌارو وٺڻ“‪ .‬يعني ”هڪڙي لفظ کي ٻئي لفظ کان اڌاري معنى وٺي ڏيڻ“‪ .‬بظاهر ڀيٽ ڪيل نه هوندي آهي‪ ،‬پر مخفي ڪيل هوندي آهي‪ ،‬۽ حرف‬ ‫‪.02‬‬
‫تشبيهه لڪيل هوندي آهي‪ .‬مثال طور‪” :‬يوسف“ شينهن آهي‪.‬‬
‫مجاز مرسل‪ :‬مجاز مرسل جي معنى آهي ”نئون رستو اختيار ڪرڻ‪ ،‬اصلوڪي هنڌ کان ٻاهر نڪرڻ“‪.‬‬ ‫‪.03‬‬
‫جيڪڏهن ڪنهن لفظ جي اصلي معنى کي ڇڏي‪ ،‬ان جي بدران نئين معنى ورتي وڃي ۽ ان نئين ورتل معنى ۽ اصلي معنى جي وچ ۾ تشبيهه کان سواِء ٻيو ڪو الڳاپو هجي‪ ،‬تڏهن اهڙي‬
‫نئين ورتل معنى کي مجاز مرسل چئبو آهي‪ .‬مثال طور‪ :‬هو منهنجي هٿ هيٺ آهي‪.‬‬
‫جملي ۾ ”هٿ“ مان نئين معنى ”حڪم “ ورتي ويئي آهي‪.‬‬
‫ڪنايو‪ :‬ڪنايو جي معنى آهي‪ ” ،‬رمز يا اشاري ۾ بيان ڪرڻ “‪.‬‬ ‫‪.04‬‬
‫جملي ۾ لفظ جون اصلي ۽ غير اصلي معنائون قائم هجن ۽ اشاري ۾ ڳالهايل هجي‪ ،‬ته ان کي ڪنايو چئبو‪ .‬مثال طور‪” :‬هو هٿ جو ڪشادو آهي“‪ .‬جملي ۾ هٿ جو ڪشادو جي اصلي معنى‬
‫آهي‪” ،‬سخي“ غير اصلي معنى آهي‪ ،‬جيڪا اشاري ۾ ڳالهائي ويئي آهي‪.‬‬

‫علم بديع‬
‫بديع جي معنى آهي ”عجيب يا سهڻو“‪ .‬اهڙو علم جنهن ۾ فصيح ۽ بليغ ڪالم جي لفظي ۽ معنوي خوبين تي بحث ڪجي‪ .‬هن سلسلي ۾ جيڪي هنر ڪم اچن ٿا اهي آهي صنايع يا‬
‫صنعتون‪ .‬صنعتن جا ٻه قسم آهن‪ .‬هڪ صنعت لفظي ٻيو صنعت معنوي‪.‬‬
‫‪ .01‬تجنيس حرفي‪ :‬لفظي صتعت جو اهو قسم جنهن ۾ ڪنهن جملي يا شعر جي مصرع ۾ هڪ کان وڌيڪ هم آواز لفظ استعمال ٿيل هجن انکي ”تجنيس حرفي“ چئبو آهي‪.‬‬
‫مثال طور‪” :‬ڪن پٽ ڪاپٽ ڪاپڙيا ڪاپاٽيا ڪن چير“‪ ،‬يا ”سرمون سرخيِء جهڙو جڏهن پاتو جن“‬
‫‪ .02‬تجنيس تام‪ :‬تجنيس تام جي معنى آهي ”مڪمل هڪجهڙا يا سڀ ساڳيا“‪ .‬شعر يا جملي ۾ ٻه يا ٻن کان وڌيڪ استعمال ٿيل اهڙا لفظ جن جي صورتخطي ۽ تلفظ هڪ جهڙو هجي پر معنى‬
‫۾ مختلف هجن‪ ،‬ته اهڙي صنعت کي ”تجنيس تام“ چئبو اهي‪.‬‬
‫مثال طور‪” :‬ور ۾ ڪونهي ور ڏيرن ور وڏو ڪيو“ يا ڪاڻ ڪنين جي ڪاڻ آئون ڪاڻون ڪڍان ڪن جون“‪ .‬پهرين مثال ۾ ور لفظ ٽي چار دفعا ڪم آيو آهي پر هر دفعي معنى جدا جدا اٿس‪.‬‬
‫‪ .03‬تجنيس ناقص‪ :‬تجنيس ناقص جي معنى آهي ”اڻپوري هڪجهڙائي“‪ .‬ڪنهن جملي يا شعر ۾ ٻه يا ٻن کان وڌيڪ لفظ جيڪي صورتخطي ۾ هڪ جهڙا هجن پر معنى ۾ ۽ اعرابن ۾ مختلف‬
‫هجن‪ ،‬اهڙي صنعت کي ”تجنيس ناقص“ چئبو آهي‪ .‬مثال طور‪” :‬ثابتي ري ڪين اهڙو تون ٺڳيِء جو ٺا ُهه ٺاه ِه“‪ .‬هن بيت ۾ ”ٺا ُهه ۽ ٺا ِهه“ جي صورتخطي هڪ جهڙي آهي‪ ،‬ليڪن معنى ۽‬
‫تلفظ مختلف آهي‪.‬‬
‫‪ .04‬تجنيس زائد‪ :‬اها تجنيس جنهن ۾ اهڙا ٻه لفظ آيل هجن جيڪي حرفن ۽ حرڪتن ۾ هڪ جهڙا هجن پر هڪ ۾ ٻئي کان منڍ ۾ ڪو به حرف وڌيل آيل هجي‪ .‬مثال طور‪ :‬جيئن وڌيو ڌن مال‬
‫رتبو شان شاهوڪار جو تيئن وڌيو دنيا ۾ باعث زار جي آزار جو“ هن مثال ۾ زار ۽ آزار ٻه اهڙا لفظ استعمال ٿيل آهن جن مان پوئين لفظ آزار ۾ پهرين لفظ جي ڀيٽ ۾ ”آ“ منڍ ۾ وڌيل‬
‫آهي‪.‬‬
‫‪ .05‬تجنيس مرڪب‪ :‬اهڙي تجنيس جنهن ۾ هم جنس لفظ ڪم اچن‪ ،‬جيڪي تلفظ ۽ صورتخطي ۾ هڪ جهڙا هجن پر معنى ۾ مختلف هجن‪ .‬هڪ لفظ مفرد ۽ ٻيو مرڪب هجي‪.‬‬

‫مثال طور‪:‬‬

‫جا هڙ اندر جيَء ساهڙ ڏني ساهه کي‪،‬‬

‫سا هڙ ڇڙي نه ساهه جي‪ ،‬ساهڙ ساهڙ ري‪،‬‬

‫ساهڙ مير سميع ته سا هڙ ڇڙي ساهه جي‪.‬‬

 ‫‪136‬‬

‫رديف ‪ :‬هي عربي ٻولي جو لفظ آهي‪ ،‬جنهن جي لغوي معنى آهي‪” ،‬ٻيلهه سوار ٿيڻ“‪ .‬اصطالحي معنى موجب اهو لفظ جو شعر ۾ مصرع جي قافيي جي پٺيان اچي ٿو‪.‬‬ ‫‪.01‬‬

‫مثال طور‪:‬‬

‫مونکي ميخوار ڪيو‪ ،‬ڪنهن ڪيو؟ دلدار ڪيو‪،‬‬

‫مست سرشار ڪيو‪ ،‬ڪنهن ڪيو؟ دلدار ڪيو‪.‬‬

‫هن شعر ۾ ميخوار ۽ سرشار قافيا آهن‪ .‬ڪيو‪ ،‬ڪنهن ڪيو‪ ،‬دلدار ڪيو‪ ،‬رديف آهن‪.‬‬

‫قافيو‪ :‬قافيو لفظ ”قفا“ مان جڙيو آهي‪ ،‬جنهن جي لغوي معنى آهي‪” ،‬پٺيان هلڻ“‪ .‬اصطالحي معنى موجب‪ ،‬اهو لفظ جو شعر جي مصرع جي پڇاڙيِء ۾ اچي ٿو‪ .‬قافيي وارا لفظ هڪ ٻئي‬ ‫‪.02‬‬
‫کان مختلف هوندا آهن‪ ،‬پر سندن آواز ۽ اچار ساڳيو ۽ هڪ جهڙو نڪرندو آهي‪.‬‬

‫مثال طور‪:‬‬

‫لڻن ٻيا جت‪ ،‬هجئي ڇائي ڇڄ‪،‬‬

‫نصحيت خلق کي پيو ڪر قليچا‪،‬‬

‫ٻڌي ڪو يا نه ‪ ،‬تون وڄي جان پيو وڃ‪.‬‬

‫هن شعر ۾ ”ڇڄ“ ۽ ”وڄ“ قافيي وارا لفظ آهن‪.‬‬

‫وزن‪ :‬عربي ٻولي جو لفظ آهي‪ ،‬جنهن جي معنى آهي ”تور يا ميالپ“‪ .‬اصطالحي معنى موجب شعر کي علم عروض جي قاعدي موجب بحرن ۽ ارڪانن ۾ تورڻ کي ”وزن“ چئبو آهي‪ .‬علم‬ ‫‪.03‬‬
‫عروض مطابق وزن جو نشانيون مقرر ٿيل آهن‪ ،‬مکيه نشانيون هي آهي ؛ فعولن‪ ،‬فاعالتن‪ ،‬مفاعيلن‪ ،‬فعولن معفاعيلن‪.‬‬
‫‪ .04‬بحر‪ :‬بحر عربي ٻولي جو لفظ جنهن جي لغوي معنى آهي‪” ،‬درياُء يا سمنڊ“‪ .‬اصطالحي معنى موجب شعر جي ان ارڪانن جي مجموعي کي بحر چئبو آهي‪ ،‬جنهن سان وزن پورو بيهارجي‪.‬‬
‫ڪل ‪ 19‬بحر آهن ‪ ،‬پر سنڌيِء ۾ ڪي ٿورا بحر استعمال ڪيا وڃن ٿا‪،‬‬
‫‪ .01‬بحر رمل‪ :‬هن بحر ۾ ”فاعالتن“ ڪم ايندو آهي‪ .‬جي ڪڏهن فاعالتن جو رڪن بيت جي ٻنهي مصرعن ۾ ڇهه دفعا اچي ته ”رمل مسدس“ چئبو آهي‪ ،‬جيڪڏهن اٺ دفعا اچي ته ”رمل مثمن“‬
‫چئبو آهي‪ .‬انکانسواِء مصرع جي پوئين رڪن جي لحاظ کان ”رمل مثمن محذوف“ ۽ ”رمل مسدس محذوف“ چئبو آهي‪.‬‬
‫‪ .02‬بحر هزج‪ :‬هن بحر ۾ ”مفاعيلن“ جو رڪن ڪم ايندو آهي‪.‬‬
‫‪ .05‬قطيح ‪ :‬تقطيح جي معنى آهي ”ٽڪر ٽڪر ڪرڻ“‪ .‬انجي اصطالحي معنى آهي ”شعر جي لفظن يا ڀاڱن کي ارڪانن جي وزن موجب ٺاهي بيهارڻ“ يعني متحرڪ اکرن سان رڪنن جا‬
‫متحرڪ ۽ ساڪن اکرن سان رڪنن جا ساڪن اکر بيهارڻ‪.‬‬
‫تقطيح جو مقصد آهي ؛ شعر جي تور تڪ يا وزن ڪرڻ‪ ،‬ته شعر ڪهڙي نموني بيٺو آهي‪.‬‬
‫‪ .06‬مقطع‪ :‬لغوي لحاظ مقطع انهيِء هنڌ کي چئبو آهي‪ ،‬جتي ڳالهه ڪٽجي وڃي يا ختم ٿي وڃي‪ .‬شعري اصطالح مطابق غزل يا قصيدي جي آخري شعر يا بند کي ”مقطع“ چئبو آهي‪ ،‬جنهن‬
‫۾ شاعر پنهنجو نالو يا تخلص آڻيندو آهي‪.‬‬
‫‪ .07‬مطلع‪ :‬مطلغ لفظ جي لغوي معنى آهي‪” ،‬اڀرڻ جي جاِء“‪ .‬شعري اصطالح ۾ ڪنهن غزل يا قصيدي جي پهرين بند کي ”مطلع“ چئبو آهي‪ ،‬جنهن ۾ ٻئي مصرعون هم قافيه ٿينديون آهن‪.‬‬
‫‪ .08‬فصاحت‪ :‬فصاحت عربي ٻولي جو لفظ ”فصيح“ مان نڪتل آهي‪ ،‬جنهن جي لغوي معنى آهي ”وڻندڙ گفتگو“‪ .‬ڪالم جي اهڙي خوبي‪ ،‬جنهن جي پڙهڻ ۽ اچارڻ سان زبان کي رنڊڪ نه ٿئي‬
‫۽ نه ئي لفظن جو بار بار تڪرار ٿئي ته ان کي فصاحت چئبو آهي‪.‬‬
‫‪ .09‬بالغت‪ :‬بالغت عربي ٻوليِء جي لفظ ”بليغ“ مان ورتل آهي‪ ،‬جنهن جي لغوي معنى آهي ”بلڪل پورو يا موقعي جي مطابق ٺهڪندڙ“‪ .‬اهڙو ڪالم‪ ،‬جيڪو وقت ۽ حالتن مطابق هجي انکي‬
‫”بالغت” چئبو آهي‪.‬‬
‫‪ .10‬سالست‪ :‬سالست لفظ عربي ٻوليِء جو لفظ آهي ‪ ،‬جنهن جي لغوي معنى آهي ”سهنجو يا سولو“‪ .‬ڪالم جي اهڙي خوبي ‪ ،‬جنهن ۾ بيان ڪيل واقعن غ جملن جو هڪ ٻئي سان ڳانڍاپو هجي‬
‫ته‪ ،‬اهڙي خوبي کي ”سالست“ چئبو آهي‪.‬‬
‫‪ .11‬نظم‪ :‬نظم جي لغوي معنى آهي‪” ،‬پوئڻ“‪ .‬اصطالحي معنى موجب جدا جدا لفظ‪ ،‬سٽن يا مصرعن ۾ پوئي موزون ترتيب ڏني وڃي‪ ،‬ته انکي ”نظم“ چئبو آهي‪.‬‬
‫‪ .12‬غزل‪ :‬عروضي شاعريِء جي سڀ کان اهم ۽ مقبول عام صنف آهي‪ .‬سٽاُء جي لحاظ کان غزل جو هر بند ٻن سٽن جو ٿيندو آهي‪ ،‬۽ غزل ۾ گهٽ ۾ گهٽ پنج ۽ وڌ ۾ وڌ ٻارنهن بند ٿيندا آهن‪.‬‬
‫پهرين بند کي مطلع ۽ آخري بند کي مقطع چئبو آهي‪ .‬په رين بند جون ٻئي مصرعون هم قافيه ٿينديون آهن‪ .‬باقي بندن جون پويون سٽون پهرين ٻن سٽن سان هم قافيه هونديون آهن‪.‬‬
‫غزل عربي ٻولي جو لفظ آهي‪ ،‬جنهن جي معنى آهي ”عورت سان عشق ۽ محبت جون ڳالهيون ڪرڻ“‪ .‬سنڌي غزل ۾ عورت سان عشق ۽ محبت جون ڳالهيون ڪرڻ کانسواِء حسن ۽ عشق ‪،‬‬
‫فراق ۽ وصال جو ذڪر به آندو ويندو آهي‪ ،‬ته صوفيانه مسئال‪ ،‬معاشي‪ ،‬معاشرتي حالتون ۽ اخالقي نڪتا به بيان ڪيا ويا آهن‪.‬‬
‫غزلن جو ڪتاب جنهن ۾ الف – بي رديف وار غزل هوندا آهن‪ ،‬ان کي ”ديوان“ چئبو آهي‪.‬‬
 ‫‪137‬‬

‫‪ .15‬قطعو‪ :‬قطعو ”قطع“ مان نڪتل آهي‪ ،‬جنهن جي معنى آهي ”وڍيل يا ٽڪر“‪ .‬سٽاِء جي لحاظ کان قطعو انهيِء نظم کي چيو ويندو آهي‪ ،‬جنهن ۾ ٻه يا ٻن کان وڌيڪ بيت اهڙي نموني لکيا‬
‫وڃن‪ ،‬جو مطلب جي لحاظ کان هڪ ٻئي سان ڳنڍيل هجن‪ .‬قافيو هر بيت جي آخري مصرع ۾ ٿيندو آهي‪ .‬غزل وانگر پهرين بيت جو ٻئي مصرعون هم قافيه نه ٿينديون آهن‪ .‬غزل جا وچان‬
‫بيت ڪڍي ڇڏجن ته قطعو ٺهي ويندو‪.‬‬
‫قطعي ۾ گهٽ ۾ ٻه بيت ٿيندا آهن ۽ وڌ ۾ وڌ جي حد مقرر نه آهي‪.‬‬
‫‪ .16‬مسدس‪ :‬عروضي شاعريِء جي صنف آهي‪ ،‬مسدس جي لغوي معنى آهي ”ڇهه ڪنڊو“ اصطالحي معنى موجب ”اهو نظم جو قسم جنهن جي هر هڪ بند ۾ ڇهه مصرعون هجن“‪.‬‬
‫‪ .17‬رباعي‪ :‬رباعي لفظ عربي ٻولي جو لفظ آهي جيڪو ”ربع“ مان نڪتل آهي‪ .‬جنهن جي معنى آهي”چار“‪ .‬اصطالحي معنى موجب نظم جو اهو قسم‪ ،‬جيڪو چئن مصرعن تي مشتمل هجي‪،‬‬
‫انجي پهرين مصرع‪ ،‬ٻي ۽ چوٿين مصرع هم قافيه ٿينديون آهن‪ .‬ٽين مصرع ۾ قافيي جو هجڻ ضروري نه آهي‪ .‬رباعي جو وزن خاص مقرر آهي اهو آهي ”بحر هزج“ يعني مفعول مفاعيلن‬
‫مفاعيل فعل‪.‬‬
‫‪ .18‬مثنوي‪ :‬مثنوي لفظ ”مثنى“ مان نڪتل آهي‪ ،‬جنهن جي معنى آهي ”ٻٽو يا جوڙو“‪ .‬مثنوي ۾ التعداد بيت ٿيندا آهن‪ .‬هر بيت ٻن مصرعن جو هوندو آهي‪ .‬ٻئي مصرعون پاڻ ۾ هم قافيه‬
‫هونديون آهن‪ .‬البته هر بيت جو قافيو جدا جدا ٿيندو آهي‪.‬‬
‫مضمون جي لحاظ کان مثنوي ۾ قصا ڪهاڻيون‪ ،‬اخالقي نڪتا‪ ،‬رزميه‪ ،‬۽ بزميه داستان بيان ڪيا ويندا آهن‪.‬‬
‫‪ .19‬قصيدو‪ :‬قصيدو لفظ عربي ٻوليِء جي لفظ ”قصد“ مان نڪتل آهي‪ ،‬جنهن جي معنى آهي ”ڪنهن طرف يا شيِء ڏانهن ڌيان ڏيڻ“‪ .‬اصطالحي معنى موجب ”اهو شاعري جو قسم‪ ،‬جنهن‬
‫۾ ڪنهن شيِء زندهه ماڻهوِء بابت تعريف يا هجو ڪيل ڪجي“‪ .‬قصيدي ۾ گهٽ ۾ گهٽ ‪ 12‬کان مٿي بيت هجن ۽ گهڻي ۾ گهڻا سو سوا بيت هجن‪.‬‬
‫مضمون جي لحاظ کان قصيدي ۾ ڪنهن جي تعريف‪ ،‬هجو يعني گال ڪئي ويندي آهي‪ .‬انهي کان سواِء نصحيت ۽ هدايت جو ڳالهيون ۽ بهار جو‬
‫ذڪر به آندو ويندو آهي‪ .‬قصيدي کي چئن قسمن ۾ ورهايو ويو آهي‪.‬‬
‫(‪ )1‬بھاريه (‪ )2‬وعظيه (‪ )3‬حاليه (‪ )4‬فخريه‬

‫‪ .20‬بيت‪/‬ڏوهيڙو‪ :‬بيت يا ڏوهيڙو سنڌي شاعري جي اها صنف آهي‪ ،‬جنهن ۾ ٿورن لفظن ۾ ڪا به ڳالهه‪ ،‬ڪوبه مقصد‪ ،‬ڪوبه مفهوم آسانيِء سان سڌو سنئون يا شاراتي ‪ ،‬عالمتي ۽ تمثيلي‬
‫انداز ۾ بيان ڪري سگهجي‪.‬‬

‫بيت سنڌي شاعري جي قديم صنف آهي‪ .‬هن صنف جي فني سٽاِء هندي شاعري جي علم ”ڇند وديا“ سان مطابقت رکي ٿي‪ .‬هن ۾ گهٽ ۾ گهٽ ٻه سٽون ٿينديون آهن‪ ،‬۽ وڌ ۾ وڌ‬
‫ڪيتريون به سٽون آڻي سگهجن ٿيون‪.‬‬

‫ٻن سٽن واري بيت ۾ جيڪڏهن قافيون ٻنهي سٽن جي پويان اچي ته انکي هندي ڇند وديا موجب ”دوهو“ ۽ جيڪڏهن قافيو ٻنهي سٽن جي وچ ۾ اچي ته انکي ”سورٺو“ چئبو آهي‪ .‬پر ڪن‬
‫شاعرن دوها سورٺا ميل وارا بيت به چيا آهن‪ ،‬يعني هڪ سٽ دوهي واري ته ٻي سٽ سورٺي واري رکي آهي‪.‬‬

‫‪ .21‬وائي‪ :‬وائي لفظ پراڪرت جو لفظ آهي‪ ،‬۽ ”ويا“ مان جڙيو آهي‪ ،‬ڪن محققن جو خيال آهي ته وائي سنسڪرت جي لفظ ”ورتا“ مان نڪتل آهي‪ ،‬ڪن وري انکي عربي لفظ ”واِء“ مان نڪتل‬
‫ڏيکاريو آهي‪ ،‬ڪن وري وائي ۽ ڪافي کي هڪ شيِء ٺهرايو آهي‪.‬‬

‫فني سٽاِء جي لحاظ کان وائي جو وزن ڏوهيڙن جي وزن کان وڌيڪ اينگهه وارو ٿيندو آهي‪ .‬وائي جا بند گهڻو ڪري هڪ مصرع جا ٿين ٿا‪ .‬هر هڪ بند الڳ الڳ ٿئي ٿو‪ .‬انجي پهرين سٽ‬
‫کي ٿل چئبو آهي‪.‬‬

‫‪ .22‬ڪافي‪ :‬ڪافي سنڌي شاعريِء جي مقبول ۽ مشهور صنف آهي‪.‬‬

‫ڪافي جي فني سٽاِء لڳ ڀڳ وائي جهڙي آهي‪ ،‬ٿي سگهي ٿو ته ڪافي ۽ وائي هڪ ئي قسم جي شعر جا ٻه ناال هجن‪ .‬الڙ ۾ انکي ”وائي“ ڪوٺيو ويندو هجي‪ ،‬۽ اتر سنڌ ۾ انکي ”ڪافي“‬
‫سڏيو ويندو هجي‪.‬‬

‫‪ .23‬هنر‪ :‬هنر لوڪ ادب جي صنف آهي‪ ،‬هنر جي معنى آهي ”عقلي فن يا ڪاريگري“‪ .‬لوڪ ادب جي هن صنف ۾ سگهڙ‪ ،‬منظوم سٽا ۾ راز ۽ رمزون بيان ڪندا آهن‪ .‬لفظن جي معنى اونهي ۽‬
‫ڳورهي رکيل هوندي آهي‪.‬‬

‫هنر‪ ،‬ڳجهارت جو نمونو آهي‪ .‬هن ۾ عجيب عجيب رنگن بيتن ۾ رچيل هوندا آهن‪ .‬ڳوٺن ۾ ميڙن ۽ مالکڙن جي موقعي تي ڪچهريون لڳنديون آهن ته ‪ ،‬ڏور‪ ،‬ڳجهارت سان گڏ هنر به هلندو‬
‫آهي‪..‬‬
 ‫‪138‬‬

‫صنفون‬
‫صنف ‪Genre‬‬

‫صنف جو جمع اصناف‪/‬صنفون آهي‪ .‬هر علم ۽ ادب ۾ مختلف صنفون ٿينديون آهن‪ ،‬جن جون الڳ شاخون به نڪرنديون آهن‪ .‬مثال طور شاعريَء جي صنفن ۾ بيت وائي‪ ،‬ڪافي‪ ،‬نظم‪،‬‬
‫غزل‪ ،‬هائيڪو‪ ،‬سانيٽ آزاد نظم وغيره ۽ نثر ۾ ناول‪ ،‬ڊرامو‪ ،‬ڪهاڻي‪ ،‬تنقيد‪ ،‬سفرناما‪ ،‬سوانحي‪ ،‬ادب وغيره جون صنفون اچي وڃن ٿيون‪ .‬صنف جو هڪ ٻيو مفهوم مذڪر ۽ مؤنث وارو به‬
‫آهي‪ ،‬جنهن کي انگريزيَء ۾ ‪ Gender‬چئبو آهي‪ ،‬شاعريَء ۾ عورت جي ڪردار کي اڪثر ”صنف نازڪ“ طور پيش ڪيو ويو آهي‪.‬‬

‫نثر ‪Prose‬‬

‫’نثر‘ جي لغوي معنيٰ آهي‪’ ،‬ٽڙيل پکڙيل لفظ‘‪ .‬اصطالحي معنيٰ موجب‪ ،‬ڪو اديب يا ليکڪ جدا جدا لفظن کي مالئي‪ ،‬جملن جي شڪل ۾ ٻين جي اڳيان ڪا تحرير پيش ڪري‪ .‬مطلب ته‬
‫نثر اهي بياني فقرا آهن‪ ،‬جن ۾ ڪنهن ڏنل نظاري‪ ،‬واقعي يا حقيقت کي لفظن ذريعي جملن جي روپ ۾ سلسلو پيدا ڪري‪ ،‬ماڻ هن اڳيان تقرير (زباني) يا تحرير (لکيت) جي صورت ۾ پيش‬
‫ڪجن‪ .‬نثر اهو ادب اھي‪ ،‬جيڪو شاعري نھ ھجي‪ .‬اسان جي گفتگو ھميشھ نثر ۾ ھوندي اھي‪ ،‬جڏھن دل جي امنگن جو اثر ٻين تائين پھچي تھ ادب جي ان حصي کي ”نظم“ چئبو اھي‪ .‬پر‬
‫جڏھن دماغ جي خياالت جو اثر ٻين تائين پھچي تھ اھ ڙي ادب کي نثر چئبو اھي‪ .‬نثر جي وڏي خاصيت آهي ته آهي ته ان ۾ هر ڪنهن قسم جو مضمون آڻي سگهجي ٿو‪ ،‬جهڙوڪ‪ ،‬سائنس‪،‬‬
‫حڪمت‪ ،‬سماجي اڀياس‪ ،‬افسانا‪ ،‬آکاڻيون‪ ،‬ناٽڪ‪ ،‬روزمره جون ڳالهيون ۽ بحث مباحثا‪ ،‬ڪورٽن جا فيصال‪ ،‬حڪومت جا قاعدا قانون وغيره‪ .‬نثر جا ٽي قسم ڄاڻايا ويا آهن‪ )1( :‬نثر مرجز‪،‬‬
‫(‪ )2‬نثر مسجع ۽ (‪ )3‬نثري عاري‬

‫لوڪ ڪهاڻيون ‪Folk Stories‬‬

‫لوڪ ڪھاڻيون لوڪ ادب جو اھم حصو اھن‪ ،‬جن ۾ انساني گروھھ جون مجموعي طرح دنيا جي سڀني قومن جي پراڻن اثارن جا داستان ۽ دستاويز ھوندا اھن‪ .‬ڇاڪاڻ تھ انھن سان انسان‬
‫ذات جي ڪنھن زماني جي ريتن رس من‪ ،‬رواجن‪ ،‬ڀرمن‪ ،‬وسوسن ۽ نفسياتي الڙن ۽ انھن جي ذھني ارتقا جي تاريخ جي خبر پوي ٿي‪ .‬سنڌي لوڪ ادب عشقيھ‪ ،‬نيم عشقيھ‪ ،‬رزميھ ۽ دنيا جي‬
‫ٻين بھ لوڪ ڪھاڻين سان ماال مال اھي‪ .‬سسئي پنھون‪ ،‬عمر مارئي‪ ،‬ليال چنيسر‪ ،‬سھڻي ميھار‪ ،‬مومل راڻو‪ ،‬دودو چنيسر‪ ،‬مورڙو ميربحر ۽ مانگر مڇ وغيره سنڌ جون لوڪ ڪهاڻيون آهن‪.‬‬

‫قصو ‪Fabliau‬‬

‫قصي جو پالٽ پيچده ۽ منجھيل ھوندو اھي‪ .‬ليڪن ان پيچيدگيَء ۾ بھ دلڪشي ھوندي اھي‪ .‬قصي ۾ ماحول اجنبي ۽ اوپرو ھوندو اھي‪ .‬خيالي واقعن کان عالوه ھن ۾ عجيب دنيا‬
‫جھڙوڪ‪ :‬ديو‪ ،‬پريون‪ ،‬ڪوھھ ڪاف جي تخيل واري دنيا ھوندي اھي‪.‬ق صن جا ڪردار فقط عشقيھ‪ ،‬رزميھ‪ ،‬سٺائي ۽ بدڪاري تي مشتمل ھوندا اھن‪ .‬قصن ۾ ڪردار ھميشھ مافوق‬
‫الفطرت (‪ ) Metaphysical‬ھوندا اھن‪ .‬قصن ۾ نمودار ٿيندڙ واقعا ھميشھ غير فطري ھوندا اھن‪ .‬الف ليليٰ‪ ،‬داستان امير حمزه‪ ،‬چار درويش‪ ،‬طوطي نامو‪ ،‬سيف الملوڪ‪ ،‬حاتم طاتي‪،‬‬
‫گل بڪا ول ي ۽ ٻيا ڪيترائي عشقيھ ۽ رزميھ قصا ۽ داستان وغيره رهيا آهن‪ .‬لوڪ قصن ۾ عمر مارئي‪ ،‬سهڻي ميهار‪ ،‬مومل راڻو وغيره شامل آهن‪.‬‬

‫آکاڻي ‪Tale‬‬

‫”آکاڻي“ جي معنيٰ آهي”ڳالهه“‪ .‬آکاڻيَء کي هندي ٻوليَء ۾ ”ڪهاني“‪ ،‬عربيَء ۾ ”قصه“‪ ،‬فارسيَء ۾ ”داستان“ ۽ سنڌيَء ۾ ”ڳالهه“ چوندا آهن‪.‬‬

‫مضمون ‪Essay‬‬

‫لفظ”مضمون“ سنڌي زبان ۾ تمام وسيع مفهوم رکي ٿو‪ .‬ان جو استعمال ڪيترين معنائن ۾ ٿئي ٿو‪ .‬مثال طور نثر جي ڪنهن به بياني لکت‪ ،‬ان جي موضوع (‪ ،)Subject‬متن(‪، )Text‬‬
‫عنوان (‪ ،)Topic‬مرڪزي خيال (‪ )Them‬يا شعر جي مواد (‪ )Content‬کي عام طور مضمون سڏيو ويندو آهي‪ .‬اردو ۾ مضمون کي ’انشائيه‘ چيو ويندو آهي‪ .‬جيتوڻيڪ ٻنهي‬
‫اصطالحن ۾ فرق به آهي‪ .‬لفظ مضمون عربي ٻوليَء جي لفظ ”ضمن“ مان ورتل آهي‪ ،‬جنهن جي معنيٰ آهي”گڏ ڪرڻ“‪ ،‬ان ڪري ڪنهن به موضوع کي دليلن‪ ،‬مثالن ۽ حوالن سان تشريح‪،‬‬
‫وضاحت‪ ،‬مناسب ترتيب ۽ موزون لفظن کي پيش ڪرڻ کي مضمون چئبو آهي‪ .‬لفظ مضمون جي وصف اسان وٽ انگريزي لفظ ‪ Essay‬مان آئي آهي‪” .‬ايسي“ (‪ )Essay‬فرانسيسي‬
‫ٻوليَء جي لفظ ”‪ “Essai‬مان ورتل آهي‪ ،‬جنهن جي معنيٰ آهي ”سعيو“ يا ”ڪوشش“ (‪ )Attempt‬ڪرڻ‪ .‬ان جو مطلب ٿيو ته مضمون ڪنهن موضوع تي لکڻ جي ڪوشش جو نالو آهي‪،‬‬

‫مقالو ‪Treatise‬‬

‫مقالو ڪنهن به موضوع تي طويل مضمون هوندو آهي‪ ،‬جنهن ۾ موضوع بابت کوجنا ۽ حتمي دليل‪ ،‬حوالن سان شامل هوندا آهن‪ .‬عمومي طور مضمون ۽ مقالي ۾ فرق نه سمجھيو ويندو آھي‬
‫۽ ٻنھي صنفن کي ھڪ ئي ڀانيو ويندو آھي‪ ،‬ليڪن بنيادي طور مضمون ۽ مقالو ٻه جدا شيون آھن‪ ،‬مضمون لکڻ الِء ايتري تحقيق ڪانه ڪبي آھي مگر مقالو تحقيقي آھي‪ ،‬ان ۾ حاصل‬
‫ڪيل حوالن جي تحقيقي ڇنڊڇاڻ کان پوِء‪ ،‬ڪنھن نتيجي تي پھچبو آھي‪ ،‬مقالي الِء صفحن جو قيد نه هوندو آهي‪.‬‬
 ‫‪139‬‬

‫آتم ڪٿا ‪Autobiography‬‬

‫ليکڪ جي پنهنجي لکيل سوانح‪/‬جيونيَء (حياتيَء جي احوال) کي آتم ڪٿا يا ”آتم ڪهاڻي“ چئبو آهي‪ .‬آتم ڪٿا جو ليکڪ جيئن ته خود لکندڙ ئي هوندو آهي‪ ،‬ان ڪري اها‬
‫جيوني‪/‬سوانح وڌيڪ سچي ۽ اعتبار جوڳي ٿئي ٿي‪ .‬آتم ڪٿا لکڻ جا ٻه مقصد ٿي سگهن ٿا‪ :‬ليکڪ جي من ۾ ماضيَء جي يادگيرين کي ٻيهر زنده جاويد ڪرڻ جو موهه‪ .‬آتم ڪٿا لکڻ جو‬
‫ٻيو مقصد آهي ته لي کڪ جي زندگيَء جي آزمودن مان ٻيا به فيض حاصل ڪن ‪ .‬سنڌيَء ۾ ڪيتريون ئي آتم ڪٿائون لکيون ويون آهن‪ ،‬جيئن مرزا قليچ بيگ جي ”سائوپن ڪارپن“ ڊاڪٽر‬
‫عمر بن دائود پوٽي جي ”منهنجي مختصر آتم ڪهاڻي“‪ ،‬جي ايم سيد جي ”منهنجي ڪهاڻي منهنجي زباني“‪ ،‬شيخ اياز جي ”ڪٿي به نه ڀڃبو ٿڪ مسافر“(چار جلد)‪ ،‬موهن ڪلپنا جي‬
‫”بک‪ ،‬ادب ۽ عشق“‪ ،‬لڇمڻ ڪومل جي ”وهي کاتي جا پنا“‪.‬‬

‫ڊائري ‪Diary‬‬

‫لغوي معني موجب ڊائري هڪ اهڙي ڪاپي‪ ،‬نوٽبڪ يا چوپڙي آهي‪ ،‬جنهن ۾ روز بروز ڪيل ڪمن ڪارين جو ليکو رکيو وڃي ٿو‪ .‬ڊائريَء الِء سنڌيَء ۾ ’روزنامچو‘ مناسب لفظ آهي‪،‬‬
‫جيڪو ڊائريَء جي مٿينَء خصوصيت کي ظاهر ڪري ٿو‪ .‬ڊائريَء ۾ عام طور تازن آزمودن تي لکيو ويندو آهي يا اهو به ممڪن آهي ته ڪڏهن ڪڏهن گهڻو اڳ ٿيل وارداتن يا مليل‬
‫آزمودن تي وري نظر ثاني ڪئي وڃي‪ .‬ليڪن آتم ڪٿا ۾ سڄي ماضيَء تي نسبتي طور وڌيڪ بلوغت ۽ گنڀيرتا جي گنجائش آهي‪ .‬ڊائريَء ۾ انفراديت هوندي آهي‪.‬‬

‫يادگيريون ‪Memories‬‬

‫يادگيرون‪،‬در اصل ’آتم ڪٿائي ادب‘ ۾ اچن ٿيون‪ .‬پر پوِء به ٻنهي ۾ بنيادي تفاوت آهي‪ .‬آتم ڪٿا ۾ ليکڪ جو مقصد پنهنجي زندگيَء جو بيان ڪرڻ هوندو آهي‪ .‬آتم ڪٿا جو هيرو خود‬
‫ليکڪ هوندو آهي ۽ هو پنهنجي ارد گرد جي حالتن جو ايترو عڪس چٽيندو آهي جيترو خود انهن حالتن کان متاثر ٿيل هوندو آهي‪ .‬يا هن حالتن کي اثر انداز ڪيو هوندو آهي‪ .‬مگر‬
‫يادگيرين ۾ليکڪ جو مقصد پنهنجي وقت جو مشاهدو لکڻ هوندو آهي‪ .‬اتهاسڪار جي خارجي نظرئي کان هن جو نظريو الڳ آهي‪ .‬يادگيرين ۾‪ ،‬ليکڪ جيڪو خود ڏسندو يا محسوس‬
‫ڪندو آهي‪ ،‬اهو ئي لکندو آهي‪ .‬ان ڪري هن جي لکت ۾هن جا آزمودا به اچي وڃن ٿا‪ .‬ان نقطه نظر کان عبارت ۾ هو مضمون نگار جي ويجهو آهي‪ .‬درحقيقت هو پنهنجي ڀوڳنا سان‬
‫پنهنجي چؤگرد جي جيون جو سرجڻ ٿو ڪري‪ .‬تاريخ نويس جيان هو محض بيان يا حقيقتون پيش ڪندڙ ناهي‪.‬يادگي رين ۾‪ ،‬ليکڪ جيڪڏهن پنهنجي باري ۾ وڌيڪ لکي ته هن جي‬
‫لکڻي ”آتم ڪٿا“ جي ويجهو ۽ جيڪڏهن ٻين شخصن جي باري ۾ وڌيڪ لکي ته ”سوانح نگاري“ جي ويجهو ٿيندي‪.‬‬

‫سوانح نگاري ‪Biography‬‬

‫پنهنجي زندگيَء کي ڇڏي ڪنهن ٻئي جي حياتي‪ ،‬حياتيَء جا حادثا واقعا ۽ زندگيَء جو احوال قلمبند ڪرڻ کي سوانح نگاري سڏبو آهي‪ .‬سوانح لکندڙ کي سوانح نگار‬
‫(‪ )Biographer‬چئبو آهي‪ .‬انسائيڪلو پيڊيا برٽانيڪا ۾ ھن صنف الِء لکيو ويو اھي تھ ” ھي غير افسانوي ادب جو قسم اھي‪ ،‬جنھن جو موضوع فرد جي حياتي ھوندو اھي‪ .‬عام طور تي‬
‫ھن ۾ اتم ڪھاڻي بھ اچي وڃي ٿي‪ .‬جنھن جو موضوع ڪنهن جي پنھنجي تاريخ جو بيان ڪرڻ ھوندو اھي‪ “.‬تاريخ‪ ،‬وسيع تناظر ۾ نسلن ۽ گروھن جي حاالت‪ ،‬واقعات حادثات‪ ،‬عروج و‬
‫زوال ۽ شڪست وغيره جي ڪھاڻي ٻڌائيندي اھي‪ ،‬جڏھن تھ سوانحي ادب ھڪ فرد جي شخصيت جي مڙني پھلوئن جي تصوير ڏيکاريندو اھي ۽ ان سان الڳاپيل تاريخي واقعا ان ۾‬
‫خود بخود اچي وڃن ٿا‪ .‬ان حساب سان جيون ڪھاڻي کي تاريخ جو حصو سمجھڻ گھرجي‪ .‬ڇو جو ان جو دارومدار واقعن جي تسلسل ۽ لکيل توڙي زباني مواد جي وضاحت تي ھوندو‬
‫اھي‪ ،‬جيڪو تحقيق ۽ ذاتي يادگيرين تي قائم ھوندو اھي‪.‬‬

‫رپوٽون ‪Reportage‬‬

‫رپوز تاز اصل ۾ فرينچ ٻوليَء جو لفظ آهي‪ ،‬جنهن جو انگريزي لفظ ’رپورٽ‘ سان گهرو واسطو آهي‪ .‬رپورٽ ڪنهن اچانڪ مسئلي جي هو بهو بيان کي چئبو آهي‪ .‬عام طور رپورٽ‬
‫روزاني يا هفتيوار اخبار الِء لکي ويندي آهي‪ ،‬جنهن ۾ ادبي رس به هوندو آهي‪ .‬اکين سان ڏٺل واقعي جي دلچسپ نوع ۾قلمبند ٿيل رپورٽ‪” ،‬رپوزتاز“ بڻجي ٿي‪ .‬ليکڪ‪ ،‬رپوزتاز ۾‬
‫پنهنجي تصور جو استعمال نٿو ڪري سگهي‪ .‬رپورتاز ۾ ليکڪ کي ليکڪ ۽ فنڪار جو ٻٽو رول ادا ڪرڻو پوندو آهي‪ .‬ڪن خاص جلسن‪ ،‬ميلن‪ ،‬ٻوڏن‪ ،‬وچڙندڙ بيمارين ۽ جنگين وقت عوام‬
‫جي ڏک سک کي ويجهڙائيَء کان ڏسي‪ ،‬سمجهي ۽ محسوس ڪري رپورتاز جي صورت ۾ جڏهن ليکڪ دل آويز رپورٽ قلمبند ٿو ڪري‪ ،‬تڏهن ئي هو پنهنجي ادبي تخليق ۾ عوام جي‬
‫صحيح تصوير ٿو پيش ڪري‪.‬‬

‫ناول ‪Novel‬‬

‫ناول حقيقت ۾ الطيني لفظ ‪ Novus‬جي بگڙيل صورت اھي‪ ،‬جنھن جي معنيٰ اھي ”نئون“‪ .‬اھو لفظ اطالوي ٻوليَء معرفت انگريزيَء ۾ ايو‪ .‬اطالوي ۾ لفظ اھي‪ ،‬نوويال (‪ ،)Novella‬جنھن‬
‫کي ڪھاڻي جي معنيٰ ۾ ڪتب اندو ويو‪ .‬فرانسيسي ادب ۾ وري ان ساڳئي لفظ ناول (‪ )Novel‬جي صورت اختيار ڪئي‪ ،‬اخر ۾ اھو لفظ انگريزي ۾ ناول (‪ )Novel‬جي صورت ۾ آيو‪.‬‬
‫سنڌي ادب ۾ اھو لفظ ناول ‪ Novel‬طويل افساني طور استعمال ٿو ٿئي‪ ،‬بھرحال سنڌيَء ۾ اھو لفظ ساڳي ئي معنيٰ ۽ مفھوم سان انگريزي معرفت پھتو اھي‪ .‬ناول‪ ،‬انسان جي چوڌاري‬
‫ٿيندڙ واقعن‪ ،‬چرندڙ پرندڙ جيوت جي تصوير اھي‪ ،‬جنھن ۾ پڙھندڙ نھ رڳو پنھنجي حالتن کي لفظن جي رنگينيَء وسيلي‪ ،‬خوبصورت ڪري ڏسي ٿو پر کيس ٻين ماڻھن جي وجود ۽‬
 ‫‪140‬‬

‫حالتن جو بھ احساس ٿئي ٿو‪ .‬سنڌي ادب ۾ ناول انگريزي ادب وسيلي ايو‪ ،‬سڀ کان پھريون ناول ”راسيالس“ اھي‪ ،‬جيڪو ‪1870‬ع ۾ منشي اڌارام ترجمو ڪيو هو ۽ پھريون طبعزاد ناول‬
‫مرزا قليچ بيگ جو ”دالرام“ اھي‪ ،‬جيڪو ‪1888‬ع ۾ ڇپيو‪ .‬هن وقت تائين هند سنڌ ۾‪ ،‬سنڌيَء ۾ سوين ناول لکجي چڪا آهن‪.‬‬

‫ناوليٽ ‪Novelette‬‬

‫انسائيڪلو پ يڊيا اک براٽنيڪا موجب ناول ان ڪھاڻيَء کي چئجي ٿو‪ ،‬جيڪا ٻن لکن لفظن ۽ گھٽ ۾ گھٽ اڍائي سؤ صفحن تائين ڦھليل ھجي‪ .‬ان کان گھٽ واري ڪھاڻيَء کي ”ناوليٽ“‬
‫چيو وڃي ٿو‪ .‬دراصل ناول ۽ ڪهاڻيَء جي انفرادي خصوصيتن جي ميالپ سان جيڪا صنف وجود ۾ ائي‪ ،‬ان کي ناوليٽ چئجي ٿو‪ .‬ھن ۾ ناول وارا سڀ ترڪيبي جزا موجود ھوندا اھن‪.‬‬
‫ناول جي ڊيگھھ بدران ان ۾ ڪهاڻيَء کان ٿوري وڌيڪ ڊيگھھ هوندي اھي‪ .‬ناوليٽ جو دائرو ننڍو ٿئي ٿو‪ .‬انڪري ناول نگار ٿورن لفظن ۾ گھڻو مفھوم سمائڻ جي ڪوشش ڪري ٿو‪.‬‬
‫ناوليٽ الِء ناول نگار کي زندگيَء جي ھر شعبي ۾ گهڻي ڄاڻ هئڻ ۽ لکظن جي جوڙجڪ جي مهارت حاصل هئڻ گهرجي‪.‬‬

‫افسانوي ادب ‪Fiction‬‬

‫افسانوي ادب جي معنيٰ اھي خيالي يا تصوراتي ادب‪ .‬مختصر ڪھاڻي (‪ ،)Short Story‬ناٽڪ ۽ ناول افسانوي ادب (‪ )Fiction‬جون اھم شاخون آھن‪ .‬افسانوي ادب جا سرجيندڙ‪،‬‬
‫ڪهاڻيڪار‪ ،‬ناٽڪ ڪار ۽ ناول نگار سڏبا وڃن ٿا‪ .‬اڄڪلهه سائنس فڪشن جو دؤر آهي‪ ،‬جنهن ۾ فلم به اچي وڃي ٿي‪ .‬انهيَء صنف ذريعي تخيل جي مدد سان اديب ڪن سائنسي‬
‫تصورن کي پيش ڪندا آهن‪.‬‬

‫افسانو‪/‬مختصر ڪهاڻي ‪Short Story‬‬

‫فارسيَء ۾ ’فسانه‘ جو مطلب آهي دليان جوڙيل يا ڪوڙي ڳالهه‪ .‬جڏھن اسان لفظ افسانو استعمال ڪندا اھيون‪ ،‬تھ ان مان اسان جو مقصد ”مختصر افسانو“ يا ”مختصر ڪھاڻي“ ھوندو‬
‫اھي‪ .‬اوڻهين صديَء عيسوي ۾ افساني لکڻ جو رواج پئجي چڪو ھو ۽ ٿوري عرصي ۾ ھن صنف ايتري ته ترقي ڪئي‪ ،‬جو دنيا جي ادب تي ڇانئجي ويئي‪”.‬شاعريَء وانگر افساني جي ڪا‬
‫جامع ۽ مڪمل تعريف ناممڪن آھي‪ .‬بنيادي طور افساني ۾ ڪو هڪ مکيه واقعو رکندڙ پالٽ هوندو آهي ان کان پوِء ‪ 20‬صديَء ۾ ان ۾ تبديلي ڪئي وئي‪ .‬چيخوف ان کي عروج تي‬
‫پهچايو‪ .‬افسانو انساني مسئلن‪ ،‬جذبن‪ ،‬محبتن‪ ،‬نفرتن‪ ،‬خواھشن وغيره جو ترجمان ھوندو اھي‪ .‬امريڪي افسانه نگار ايڊگرايل نپو (‪1889-1809‬ع) مطابق افسانو اھا ڪھاڻي اھي جا اڌ‬
‫ڪالڪ کان وٺي ٻن ڪالڪن اندر پڙھي سگھجي‪ “.‬سر هيوز ڊبليو (‪1941 – 1884‬ع) مطابق ”مختصر افسانو مختصر ئي ھئڻ گھرجي‪ ،‬يعني واقعن ۽ حادثن جو مجموعو جنھن ۾ چرپر‬
‫جي رفتار تيز ھجي‪ .‬ارتقا غير متوقع ھجڻ ڪري ڪھاڻي ھڪ غير يقيني حالت مان گذرندي عروج تائين پھچي ۽ پڄاڻي تسلي بخش ٿئي‪ “.‬سنڌيَء ۾ افساني جي شروعات ‪1914‬ع ۾ ٻن‬
‫عالمن ڪئي‪ .‬مرزا قليچ بيگ ”شريف بيگم“ لکي ۽ لعل چند امر ڏنومل ”حر مکيَء جا“ لکيو‪ .‬سنڌيَء ۾ هن وقت افسانو‪ ،‬ڪهاڻيَء جي نالي سان لکيو وڃي ٿو‪ .‬سنڌي ٻوليَء جا مکيه افسانه‬
‫نگار جمال ابڙو‪ ،‬غالم رباني‪ ،‬حميد سنڌي‪ ،‬آغا سليم‪ ،‬سراج‪ ،‬اياز قادري‪ ،‬امرجليل‪ ،‬خيرالنساِء جعفري‪ ،‬نور الهديٰ شاهه ۽ ٻيا ڪيترائي شامل آهن‪.‬‬

‫انشائيه ‪Essay‬‬

‫انشائيه هڪ اصطالح جي حيثيت ۾ “ايسي”(‪ )Essay‬جو ترجمو آهي‪ .‬پهرين ان کي ”مضمون“ به چيو ويندو هو‪ ،‬ليڪن مضمون هڪ اهڙو عام اصطالح آهي جنهن جي حدن ۾ سوانحي‬
‫مضمون‪ ،‬تحقيقي مقاال‪ ،‬ايستائين جو اخباري ڪالم به اچي وڃن ٿا‪ .‬مضمونن جي ان خاص قسم الِء ڪنهن خاص لفظ جي ضرورت هئي‪ ،‬جنهن الِء بعد ۾ “انشائيه” جي اصطالح کي‬
‫استعمال ڪيو ويو‪ .‬سنڌيَء ۾انشائيه لفظ گهڻو عام نه آهي‪ ،‬پر اردو ۾ ان جو خاص مقام آهي‪.‬‬

‫ڊراما‪/‬ناٽڪ ‪)Drama‬‬

‫’ڊراما‘ يوناني لفظ ’ڊرائو‘ يا ’ڊراِء‘ مان نڪتل اھي‪ ،‬جنھن جي معنيٰ اھي ”عمل“ يا ”عمل ڪري ڏيکارڻ“‪ .‬ان کان عالوه “آهل ڪرڻ” يا “نقل ڪرڻ” (‪ )imitation‬جو لفظ به ڊرامي الِء‬
‫استعمال ڪيو ويو‪ .‬ڊرامي جي شروعات قديم يونان کان ٿي‪ .‬يونان وارا ڊرامي کي اعليٰ شعر (‪ )Great Poetry‬سڏيندا ھئا‪ .‬ڊرامو دنيا جي سمورين سڌريل توڙي اُسريل ٻولين ۾‬
‫موجود اھي‪ .‬اديب‪ ،‬ڊرامي جي ان بنيادي اھميت کان واقف ھئڻ جي ناتي پنھنجي تخليقي ذميداريَء کي سمجھي ٿو‪ .‬ھو ڊرامي کي سماجي ڪارج الئق بنائڻ الِء‪ ،‬معاملن کي چٽو ۽‬
‫واضح ڪري فوڪس ۾ آڻي پنھنجي موضوع ڏانھن عام ماڻهوَء جو ڌيان ڇڪائي ٿو‪ .‬سنڌي ڊرامي کي قديم دور کان ”ناٽڪ“ سڏيو ويو‪ .‬سنڌي زبان ۾ ناٽڪ جو مطلب اھي ”نقل ڪرڻ“‪.‬‬
‫ناٽڪ جي تاريخ سنڌ ۾ ايتري قديم اھي‪ ،‬جيترو سنڌ جو لوڪ ادب قديم آھي‪ .‬ان کي سانگ به چيو ويندو هو‪ .‬دراصل ”ناٽڪ“ ھندي ٻوليَء جي ”نرتڪ وديا“ مان نڪتل اھي‪ ،‬جنھن جو‬
‫مطلب اھي تھ ڪنھن نھ ڪنھن نموني پنھنجي فن جو مظاھرو ڪرڻ‪ ،‬اھو پوِء ڀلي اداڪاريَء وسيلي ھجي يا سنگيت ۽ رقص وسيلي‪.‬‬

‫سفرنامو ‪Travelogue‬‬

‫سفرنامو علمي ۽ ادبي حيثيت ۾ وڏي اھميت رکي ٿو‪ .‬ادب جي ھيَء واحد صنف اھي‪ ،‬جنھن جو معاش ري جي سڀني علمن سان تعلق اھي‪ .‬اديبن‪ ،‬تاريخدانن‪ ،‬سياحن‪ ،‬جاگرافيدانن ۽‬
‫سوانح نگارن ھن صنف مان گھڻو فائدو ورتو اھي‪ .‬ان ڪري دنيا جي ھر زبان ۾ سفرنامن کي اعليٰ مقام حاصل اھي‪ .‬درحقيقت‪ ،‬سفرنامو سير ۽ سفر جي مشاھدن جي اھا روئداد اھي‪،‬‬
‫جيڪا ليکڪ قلمبند ڪندو اھي‪ .‬سفر نامي ذريعي ھڪ ليکڪ پنھنجي ذاتي تجربن‪ ،‬مطالعي‪ ،‬مشاھدن ۽ تصوراتي ڏات جي بنياد تي جيڪا تاريخي‪ ،‬جاگرافيائي‪ ،‬موسمياتي‪،‬‬
‫اقتصادي‪ ،‬صنعتي‪ ،‬تجارتي‪ ،‬زراعتي‪ ،‬علمي‪ ،‬ادبي ۽ ٻين موضوعن متعلق معلومات گڏ ڪري پيش ڪري ٿو‪ .‬ان جي افاديت ۽ مقبوليت وڌيڪ ٿئي ٿي‪ .‬سنڌي سفرنامي جا اوائلي اھڃاڻ‬
 ‫‪141‬‬

‫سڀ کان پھريان شاھھ عنايت رضوي (‪1713-1644‬ع)‪ ،‬شاھھ لطيف (‪1752-1689‬ع)‪ ،‬خليفو نبي بخش (‪1863-1776‬ع)‪ ،‬مخدوم عبدالرؤف ڀٽي (‪1752-1682‬ع) ۽ سيد ثابت‬
‫علي شاھه (‪ 1800-1740‬ع) جي شاعريَء ۾ ملن ٿا‪.‬نثري سفرنامي جي شروعات انگريزن جي دور ۾ ٿي‪ .‬سنڌي زبان ۾ گهڻي ۾ گهڻا سفرناما الطاف شيخ لکيا آهن‪ ،‬جن جو تعداد ‪80‬‬
‫ڪتابن کان به مٿي ٿيندو‪ .‬ان کان عالوه عبدالحئي پليجو ۽ محمد خان سيال جا ناال اهم آهن‪.‬‬

‫ڪالم ‪Column‬‬

‫اخبار ۾ مستقل موضوع الِء مخصوص ڪيل ڪالمن واري حصي ۾ لکيل مضمون کي ڪالم چيو ويندو آهي‪ .‬ڪالم روزانو به ٿيندو آهي ته سلسليوار يا هفتيوار به ٿيندو آهي‪ .‬ڪالم جو‬
‫موضوع ڪو به ٿي سگهي ٿو‪ ،‬ڪالم تحقيقي به ٿي سگهي ٿو ته مشاهداتي به ٿي سگهي ٿو‪ .‬ڪالم لکندڙکي ڪالم نگار يا ڪالمسٽ به چيو ويندو آهي‪ .‬ڪالم ۾ خصوصي ملڪي‪ ،‬سياسي‬
‫حالتن جي تبصرن کي اهميت ڏني ويندي آهي‪.‬‬

‫خاڪا نويسي ‪Sketch-Writing‬‬

‫خاڪا نويسي ‪ ،‬سوانحي ادب جو هڪ حصو آهي‪ .‬جنهن ۾ ليکڪ ڪنهن هستيَء‪ ،‬شخص يا بزرگ جي زندگي۽ سندس خدمتن کي چٽيندو آهي‪ .‬هي گهڻين حقيقتن ۽ رنگن سان چٽيل نه‬
‫عڪس آهي ۽ نه ئي وري ڪو فوٽو گراف‪ ،‬جنهن ۾ رواجي ۾ رواجي چيز به اچي ويندي آهي‪ .‬ادب ۾ جنهن کي خاڪا نويسي چئبو آهي‪ ،‬ان ۾ گهٽ ۾گهٽ لفظن سان ادبي نموني ڪنهن‬
‫هستيَء‪ ،‬شخص يا بزرگ کي چٽيو ويندو آهي‪ .‬عام طور ڪن خاص شخصن تي خاڪا لکيا ويندا آهن‪ .‬ليڪن خاڪا نويس عڪس ٺاهي زندگيَء ۾حقيقتن جي سچائي ۽ غير شخصي رخ‬
‫ضروري ڏيندو آهي‪ ،‬ان ۾ تصورکي بلڪل جڳهه ڪانهي‪ .‬جيوني ڪنهن شخص جي سموري زندگي يا زندگيَء جي گهڻي حصي کي پاڻ سمائي ٿي‪ .‬جڏهن ته ڪنهن جو خاڪو‪ ،‬ليکڪ‬
‫جي ڏات ۽ زندگي سان جوڙيل ڪنهن شخص جو مختصر چتر آهي‪ .‬ان نموني جيون ڪهاڻي ۽ سوانح نگاريَءکان الڳ آهي‪ .‬خاڪي چٽڻ ۾اختصار ۽ شدت (‪ )Intensity‬استعمال‬
‫ڪئي ويندي آهي‪ .‬ٿورن لفظن ۾ به گهڻو ڪجهه چوڻ خاڪي جي چٽڻ جي خصوصيت آهي‪ .‬سنڌي ادب ۾ خاڪا نويسيَء جا ڪيترائي سٺا ڪتاب شايع ٿي چڪا آهن‪ ،‬جن ۾ ”جنم‬
‫گذاريم جن سين“ (جي ايم سيد)‪” ،‬سانگي ڪي ساريام“ (شيخ عبدالرزاق راز)‪” ،‬شڪليون“ (عبدالقادر جوڻيجو)‪” ،‬فن‪ ،‬شخصيت‪ ،‬انداز“ (ڊاڪٽر شمس الدين عرساڻي)‪” ،‬ڏاهپ ۽ ڏات‬
‫جي الٽ“ (سراج) وغيره‪.‬‬

‫داستان‪/‬قصا ‪Tales‬‬

‫سنڌي ناول‪/‬ڪھاڻيَء جو سفر آکاڻي‪ ،‬داستان ۽ قصي کان شروع ٿيو آھي‪ .‬داستان‪/‬قصن جو پالٽ ناول وانگر منظم ھئڻ بدران پيچيده ۽ منجھيل ھوندو اھي‪ .‬ليڪن ان پيچيدگيَء ۾ بھ‬
‫دلڪشي ھوندي اھي‪ .‬ٻئي طرف داستان‪/‬قصي ۾ ماحول ا جنبي ۽ اوپرو ھوندو اھي‪ .‬خيالي واقعن کان عالوه ھن ۾ عجيب دنيا جھڙوڪ‪ ،‬پريون‪ ،‬ڪوھھ قاف واري دنيا ھوندي آھي‪.‬قصن‬
‫جا ڪردار عشقيه‪ ،‬سٺائي ۽ بدڪاري تي مشتمل ھوندا اھن‪ .‬قصن ۾ ڪردار نگاري ھميشھ مافوق الفطرت ھوندي اھي‪ .‬جڏھن تھ ناول ۾ ڪرداري نگاري ھميشھ اصل ۽ عام زندگيَء مان‬
‫ھوندي اھي‪ .‬قصن ۾ عام طور تي ديو‪ ،‬بادشاھھ‪ ،‬شھزادا وغيره ٿين ٿا‪ ،‬جڏھن تھ ناول ۾ ھر انسان پوِء ڀلي ڪھڙي بھ طبقي سان تعلق رکي‪ ،‬اھو ڪردار ھوندو اھي‪ .‬قصن ۾ نمودار ٿيندڙ‬
‫واقعا ھميشھ غير فطري ھوندا اھن‪ .‬قصا قديم دور کان ھر ٻوليَء ۾ رائج ھوندا اھن‪ .‬سندن مقصد اخالقيات جي تبليغ ۽ بھادرن جا ڪارناما ۽ عشقيھ داستان ھوندا آھن‪ .‬قصو نثر ۾ بھ‬
‫لکي سگھجي ٿو تھ نظم ۾ بھ‪ .‬سنڌي ٻوليَء ۾ ”گل خندان“‪” ،‬الف ليليٰ“‪” ،‬داستان امير حمزه“‪” ،‬چار درويش“‪” ،‬طوطي نامو“‪” ،‬سيف الملوڪ“‪” ،‬حاتم طائي“‪” ،‬گل بڪا ولي“ ۽ ٻيا‬
‫ڪيترائي عشقيھ ۽ رزميھ قصا مقبول اھن‪ .‬ان کانسواِء ”سسئي پنهون“‪” ،‬سهڻي ميهار“ ۽ ”ليال چنيسر“ جا به قصا مشهور رهيا آهن‪ .‬جن مان شاهه لطيف به استفادو ڪيو‪.‬‬

‫(ڪھاڻي) ۾ تمام پراڻيون ڳالهيون ۽ بيان آهن ‪٫‬جن ۾ مافوق الفطرت ڪردار ھوندا آھن جيئن ديويون ‪ ،‬پريون راڪاس جن بہوت وغيره‬

‫(ڳالھ ) ھي اھڙيون ڳالھيون يا بيان آهن جن ۾ صرف انسانن جو بيان ھجڻ سان گڏ انھن ۾ انساني ڪردار ھوندا آھن جھڙوڪ بادشاھ راڻيون شھزادا شھزاديون سوداگر ۽ راجائن وغيره‬

‫(آکاڻي ) اھڙو بيان جنھن ۾ فقط ننڊڙن ٻارڙن جي وندر ورونھ جھڙيون ڳالھيون ۽ بيان شامل ھجن ٿا ھن ۾ ٻولي به سادي ڪم آڻبي آهي جنهن کي ٻارڙا سمنجھي سگھن ۽ سندن مزاج‬
‫مطابق ھجي‬

‫تحقيق ‪Research‬‬

‫تحقيق روايتن جي ڇنڊ ڇاڻ جو علم آهي‪ .‬ڪنهن مسئلي جي ڀروسي جوڳي حل ۽ صحيح نتيجن تائين پهچڻ الِء تحقيق اهو منظم عمل آهي‪ ،‬جنهن ۾ حقيقتن جي ڳوال ۽ انهن جي ڇنڊ‬
‫ڇاڻ جو تفصيل وار ب يان لڪل هجي ٿو‪ .‬ان ڪري چئي سگهجي ٿو ته تحقيق جو تعلق ڪنهن مسئلي ۽ ان جي ڀروسي جوڳي حل جي ڳوال سان وابسته آهي‪ .‬اهو حل يا نتيجو ڀروسي جوڳو‬
‫هئڻ الِء هڪ خاص انداز ۾ اڀياس الزمي آهي‪ .‬ڪنهن مسئلي جو حل ۽ ملندڙ نتيجا‪ ،‬ڪنهن به قسم جي شڪ شبهي ۽ ان جي امڪاني حد تائين رد نه ڪري سگهڻ سان ئي تحقيق جي عمل‬
‫جي ڪاميابيَء جو دارومدار رهي ٿو‪ .‬سنڌي لغت موجب تحقيق جو مطلب‪ ” :‬پڪ ڪرڻ‪ ،‬خاطري ڪرڻ ڪنهن ڳالهه جي تهه تائين پهچڻ آهي‪ .‬ساڳي ريت انگريزي ڊڪشنرين ۾‬
‫“‪ ”Research‬جي معنيٰ ”ڳولڻ“ (ٻيهر ڳولڻ) ۽ اصطالحي معنيٰ ” ڪا به حقيقت ڳولي پڌري ڪرڻ“ آهي‪ ،‬جنهن جو مقصد ته ڪنهن به موضوع تي گهري نظر وجهي‪ ،‬ان جي هر پاسي کان‬
‫ڇنڊ ڇاڻ ڪئي وڃي ته ان موضوع تي وڌيڪ ڄاڻ ملي سگهي‪ .‬تحقيق جو مقصد آهي فطرت يا انساني زندگيَء جي الڳ الڳ مسئلن جو حل تالش ڪرڻ‪ .‬تحقيق انساني علم ۽ ڄاڻ کي‬
 ‫‪142‬‬

‫وڌائي ٿي‪ .‬حقيقت ۾ انساني تهذي ب‪ ،‬تمدن ۽ سڀيتا جي ارتقا تحقيق جي عمل سان ٿي‪ .‬ڪنهن به علمي شاخ تي تحقيق ڪندڙ کي ’محقق‘ چئبو آهي‪ .‬ان جا به معيار مقرر ڪيل آهن‪)1(.‬‬
‫دليل بازيَء جي قوت رکندڙ هجي‪ )2( .‬حافظي جي قوت رکندو هجي‪ )3( ،‬ذهني سچائي رکندڙ هجي‪ )4( ،‬موضوع ۾ دلچسپي ۽ ان کي نڀائڻ جو حوصلو رکندو هجي‪ )5( ،‬مسئلي جي‬
‫حل الِء وٽس جستجو وارو جذبو هجي‪.‬‬

‫تنقيد ‪Literary Criticism‬‬

‫تنقيد لفظ جو بنياد نقد آهي‪ ،‬جنهن جي معنيٰ آهي ’ملهه‘‪ .‬ادب جي ملهه ڪٿڻ الِء ڪيل پرک کي ادبي تنقيد چئبو آهي‪ .‬ادبي تنقيد جي شروعات يونان کان ٿي‪ ،‬جنهن موجب تنقيد جو‬
‫مطلب اھي فيصلو يا ”فتويٰ”(‪ ) Judgment‬ڏيڻ هو‪ .‬تنقيد جي لغوي معنيٰ آهي پرکڻ يعني خامين ۽ خوبين جو بيان ڪرڻ‪ .‬تنقيد انهيَء عبارت کي ٿو ڪوٺجي‪ ،‬جنهن مان ڪنهن به‬
‫ادبي تخليق جي خوبين ۽ خامين کي ڄاتو‪ -‬سمجهيو وڃي‪ :‬يا ائين ادبي تنقيد‪ ،‬ڪنهن ادبي ڪاوش کي پڙهڻ کانپوِء‪ ،‬ان تي سوچي‪ ،‬ويچاري‪ ،‬ان جي ادبي ڪٿ ڪرڻ آهي‪ .‬تنقيد ۾‬
‫باريڪ بيني ۽ دليل وڏي اهميت رکن ٿا‪ .‬ادبي تنقيد‪ ،‬ادب ۾ تمام وڏو ڪردار ادا ڪري ٿي‪ ،‬سڀ کان پھرين تنقيد وسيلي معياري ادب ۽ غير معياري ادب جي کرق جي خبر پوي ٿي‪.‬‬
‫ادبي تنقيد رستي زبان ۽ ادب جي زوال ۽ قدرن جا سبب معلوم ٿي سگھن ٿا‪ .‬تنقيد سان ادبي تحريڪون شروع ٿين ٿيون‪ .‬تنقيد رستي خبر پوي ٿي تھ مختلف دؤرن ۾ ادب ۾ ڪھڙا‬
‫رجحان ھئا‪ .‬ادبي تنقيد جي وسيلي ئي سٺا اديب پيدا ڪري سگھجن ٿا‪.‬‬
 143

URDU GRAMMAR
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
 172

ISLAMIAT
 Holy Prophet was born in 571 A.D 22nd April.  Hazrat Musa on 6th.
 Father's name, Hazrat Abdullah.  Hazrat Ibraheem on 7th.
 Mother's Name, Hazrat Amina.  Al-Kaswa is the name of Camel on which prophet
 Maternal Grand Father's name Wahab bins traveled.
Abdul Munnaf.  Prophet purchased mosque land at medina from
 Maternal Grandmother, Batarah. two orphans (Sehl and Sohail).
 Real name of Abdu Mutalib was Shaba.  Charter of Madina was issued on 1 A.H it had 57
 Grandmother name, Fatima. Articles.
 10 is the number of Uncles and 6 aunts.  Transfer of Qibla was ordered in 2nd A.H (18
 Prophet journeyed to Syria with Abu Talib at 12 month).
years.  27 total no of Ghazwas.
 At 25 Prophet married to Hazrat Khadija.  First Ghazwah of Islam was Widan (Abwa),
 Hazrat Khadija accepted Islam first in Women fought in 12th month of First Hijrah.
and in all.  Jang Badr occurred in 2 A.H. 313 Muslims fought
 Hazrat Abu Bakar accepted first in Men. in battle.
 Hazrat Ali accepted first in Children.  No of Hadith Collected by Abu Huraira (RA) 5374.
 Varqa Bin Naufal verified Prophet for the first  Prophet hazrat Noah (AS) known as Shaikh al
time. Anbiya
 Holy prophet had 4 daughters and 3 sons.  Aby Ubaiduh Bin Jiirrah was entitled Ameen-ul
 At age of 40 holy Prophet received first Wahi. Ummat.
 In 622 A.D Holy Prophet migrated to Madinah.  Hazrat Umar proposed Azan for the first time.
 Hazrat Haleema was the foster mother of Holy  The dome over the sacred Grave of the holy
Prophet. prophet is known as Gumbad-e-Khizra.
 Besides Hazrat Haleema (RA) Holy Prophet  Baitul Mamur is a place where seventy thousand
(PBUH) said that Umme-e-Aemon is also my angles were circumambulation during the Holy
mother. Ascension.
 Name the foster mother(s) of the Holy Prophet  Baitul Mamoor is on 7th Heaven.
(SAW)-- Hazrat Halema (RA), Hazrat Sobia (RA)  4 kings accepted Islam when holy prophet sent
and Hazrat Khola (RA). them letters
 How many years after the birth of Holy Prophet  Migration from Mecca to Abyssinia took place in
(SAW), Hazrat Aamina died? Six years the 7th month of the 5th year of the mission i.e
 Sheema was the foster sister of Holy Prophet. 615 A.d. The total number of migrated people
 Hazrat Haleema looked after the holy prophet was 15 (11 men and 4 women).
for 4 years.  Second migration to Habshah took place in 616
 35 was the age at the time of Hajr-i-Aswad A.D.
incident.  Second migration to Abyssinia 101 people with
 Hazrat Bilal Habshi was the first slave to accept 18 females.
Islam.  After Amina's death, Ummay Aimen looked after
 Wife of Abu Lahab used to spread throne in the Prophet.
way of prophet in 4th year of prophethood.  After Harb-e-Fajjar, Prophet took part in Halaf-
 Home of Hazrat Arqam (RA) used as the centre ul-Fazul.
of secret preaching by the holy prophet.  Prophet made second business trip to Syria in
 In 7th Nabvi boycott of Banu Hashim began. 24th year of elephant.
 Hazrat Adam met with Holy Prophet on the first  Friend of Khadija Nafeesa carried message of
heaven. Nikah.
 Hazrat Isa and Hazrat Yahya on 2nd.  Surname of Haleema Sadia was Ummay Kabtah.
 Hazrat Yaqub on 3rd.  Surname of Prophet was Abu-ul-Qasim.
 Hazrat Idrees on 4th.  Da'ia of the Prophet was Shifa who was mother
 Hazrat Harron on 5th. of Abdul Rehman bin Auf.
 173

 Abdul Mutalib died in 579 A.D.  King of Iran tore away the message of Prophet.
 Masaira a slave of Khadija accompanied Prophet  King of Byzantine in 7th Hijra was Hercules.
to Syria.  After 6 years of the birth of Holy prophet Bibi
 First forster mother was Sobia who was mother Aamna died.
of Hamza.  After 8 years of the birth of Prophet Abdul
 For six years Haleema took care of Prophet. Muttalib died.
 For two years Abdul Mutalib took care of  Holy Prophet demised at the age of 63.
Prophet.  First Azan was called out in 1 A.H.
 After 7 days the Aqeeqa ceremony of Prophet  Bahira Syrian Christian saint recognized prophet
was held. as last prophet.
 Prophet belonged to Banu Hashim clan of  Harb-i-Fajjar was a war fought b/w Quraish and
Quraish tribe. Bani Hawazin Prophet was of 15 years and
 Among uncles Abbas & Hamza embraced Islam. participated in it.
 Amina was buried at Abwa b/w Makkah &  Prophet visited Taif in 10th Nabvi.
Madina.  Tribe of Taif was Saqaif.
 Six months before the Prophet's birth his father  Prophet with Zaid bin Haris went Taif & stayed
died. for 10 days.
 Prophet had no brother and no sister.  Bibi Amna suckled Prophet for 3 days.
 Foster father of Prophet was Haris.  After 18 month at Madina of change of Qibla
 At the age of 15, Herb-e-Fajjar took place. occurred.
 Herb-e-Fajjar means war fought in the  Old name of Zu Qiblatain is Banu Saleem.
probihited months.  Cave of Hira is in Jabal-e-Noor Mountain.
 First father-in-law of Prophet was Khawalid.  At Masjid Al Khaif (Mina) almost 70 prophets are
 Aamina belonged to Bani Zohra tribe. buried.
 Umar and Hamza accepted Islam in 615 A.d (5th  Month of migration was Rabiul Awal
Nabvi).  Qiblah now-a-days is called Khana-e-Kaba.
 Social boycott of Banu Hashim took place in 7th  Prophet addressed Khutba-e-Jum'aa for first
Nabvi. time in 1st Hijra
 Shi'b means valley.  Year of Deputation is 9th Hijrah.
 Social boycott continued for 3 years.  Moawakhat (the brotherhood) took place in 2nd
 A group of Madina met Prophet in 11th Nabvi. Hijra.
 Accord of Uqba took place in 13th Nabvi.  Jehad was allowed in 2nd Hijrah.
 On 27th Rajab, 10 Nabvi the event of Miraj took  Ashaab-e-Sufah: Muhajirs who stayed near
place. Masjid-e-Nabvi.
 10th Nabvi was called Aam-ul-Hazan (year of  Hurrirah means a cat.
grief).  Bait-e-Rizwan took place in 6th Hijrah.
 Name of the camel on which Prophet was riding  Jewish tribe of Banu Nuzair expelled from
in migration was Qaswa. Madina in 4th H.
 Omaar bin Hisham was the original name of Abu  Bait-e-Rizwan is also known as Bait-e-Shajra
Jehl. made under Keekar tree.
 Abu-al-Hikm is the title of Abu Jehl.  Companions of Prophet at Hudabiya were 1400.
 Persons included in Bait-e-Uqba Oola 12 and in  Prophet stayed at Makkah for 15 days after its
Bait-e-Uqba Sani 75. conquest.
 Cave of Hira is 3 miles from Makkah.  1 Lac companions accompanied Prophet at last
 Hijra took place in 13th Nabvi. Hajj.
 Medina is 338 Km from Makkah. (210 miles)  Prophet spent his last days in Ayesha's house.
 Makkah conquest occurred in 8th year of Hijra.  Cave of Soar is located near Makkah 5 miles.
 Prophet performed Hajj in 10th Hija.  Quba is 3 miles away from Medina.
 Prophet was buried in the hujra of Ayesha.  In sixth year of Hijrah, Prophet intended for
 Prophet was born in 1st Year of Elephant. Umrah.
 Ambassadors sent to Arab& other countries in  Prophet stayed in Ayyub Ansari's house for 7
7th Hijra. months.
 174

 Prophet performed Umrah in 7th A.H.  The Hadith, which is transmitted with continuity
 Zaid Bin Haris (R.A) was the adopted son of the and enjoys such abundance of narrators that
Holy Prophet. their statement becomes authentic, is called
 Year 570 known as year of Elephant or Amal Fil. Matwatar.
 Hazrat Khadija and Hazrat Abu Talib died in 619.  The grave of the Prophet was prepared by
 First place from where Prophet openly started Hazrat Abu Talha
his preaching Jabl Faran or Mount Safa.  Qasim was first of the Holy Prophet's children to
 Prophet did covert messaging at House of Arkam be born.
upto 3 Nabvi. (i.e for 3 years)  The first Namaz-e-Janazah performed by
 Prophet preached openly in 4th Nabvi. Rasoolullah was that of Asad bin Zaraara (radi
 Prophet narrated the event of Miraj first of all to Allahu anhu).
Umm-e-Hani (real sister of Ali)  The first Namaaz to be made Fardh was Tahajjud
 Prophet was staying at the house of Umme-e- Namaaz, which was later made Nafil.
Hani on the night of Miraj.  At Masjid-e-Nabvi first Muslim University was
 In miraj Prophet traveled from Baitul Muqadas established.
to Sidratul Mantaha.  Holy prophet labored in the formation of Masjid-
 During Hijrat Saraqa bin Sajjal spied. e-Quba.
 In Miraj Jibrael called Aazan in Baitul Muqadas.  Masjid-e-Zarar was built by Hyporcrites at
 Prophet led all the prophets in a prayer in miraj Madina.
at al-Aqsa  25 Doors are in Masjid-e-Haram, the most
 Fatima died after 6 Months (age=31,11 A.H) important door of Kaaba is Babul Salam.
Prophet.  The flag colour of the Holy Prophet was white
 Youngest daughter Fatima. and yellow at the time of conquest of Makkah.
 Islamic official seal started on 1st Muharram, 7  Friday is known as Sayeed Ul Ayam.
A.H  Shab-e-Barat is celebrated on the 15th night of
 Seal of Prophet was made of Silver. Shuban.
 What was written on the Holy Prophet (SAW)  The camel driver of Prophet at the fall of Mecca
seal? Allah Rasool Muhammad was Usama bin Zaid bin Haris.
 Prophet performed 1(in10 A.H) Hajj and 4(in7  Prophet issued order of killing Abdul Uza bin
A.H) umras. Khatal at the fall of Mecca.
 Change of Qibla occurred on 15 Shaban,2  At Koh-e-Safa, Prophet addressed after conquest
A.H(Monday)(during Zuhr) of Makkah.
 Construction of Masjid-e-Nabvi started  Umat-ul-Momineen is called to Wives of Holy
Rabiulawal, 1 A.H. prophet.
 Namaz-e-Juma became Farz in Medina.  Zainab bint Khazeema is known as Ummal
 First man to embrace Islam on the eve of Fatah- Masakeen.
e-Makka was Abu Sufyan.  Abu Bakar gave the collection of Quran to Hazrat
 First to migrate to Madina (first muhajir) Abu Hafsa.
Salam.  Khadija died on the tenth of Ramadan 10 Nabvi.
 Last to migrate to Madina was Abbas.  Khadija was buried in Hujun above Makka
 First non-arab to embrace Islam Farwah bin  In the Cottage of Hazrat Ayesha, prophet spent
Umro his last days.
 Facsimile of the Prophet Mus'ab bin Umair.  Khadija died at 65 years age.
 Kalsoom bin al_Hadam gave land for Quba  Last wife of Prophet Um Maimoona.
mosque  Khadija belonged to the tribe of Banu Asad.
 The title of ammenul ummat is of Abu Ubaidah  First woman to lead an Islamic army Ayesha
bin Jarrah.(conqurer of Damascus) (Jange Jamal)
 The day when Prophet delivered his last Khutab  Ayesha narrated maximum number of ahadith.
was Juma.  The second wife named Sauda.
 Idols in Kaba before Islam numbered 360.  Zainub bint Jaish (Surah Ahzab) was married to
 The largest idol named Habal. the Prophet though Allah's revelation or will.
 Bilal called first aazan of Fajr prayer.  Daughter of Umer who married to Prophet was
Hafsa.
 175

 Hazrat Khadija was the first person to read  Hazrat Ali 656-661
Namaz amongst the Ummah of the Prophet.  Abu Bakar 2y 3m
 Umm-e-Salma was alive at Karbala tragedy. She  Hazrat Umar 10y 5m 21d.
was the last of the wives of Prophet to die.  Hazrat Usman 12y.
 Ummul Momineen Ummay Habiba was daughter  Hazrat Ali 4y 9m.
of Abu Sufyan.  Hazrat Abu Bakar was the merchant of cloth.
 Ummul Momineen Ummay Habiba migrated to  Real name of Hazrat Abu Bakar was Abdullah
Abyssinia and Madina as well. (befor Islam- Abdul Kaba).
 Ummul Momineen Hazrat Safia was the progeny  Apostasy movement took place in the khilafat of
of Hazrat Haroon. Abu Bakar.
 Hazrat Maria Qibtiya gave birth to Hazrat  Hazrat Abu Bakar died in 22nd of Jamadi-us-Sani
Ibrahim, son of Prophet. 13 AH.
 Hazrat Khadija was buried at Jannat-e-Moalla in  Abu Lulu Feroz, the slave martyred Hazrat Umar
Macca. Farooq.
 Najashi was the king through which Prophet  Hazrat Umar Farooq was martyred on 1st
married to Ummay Habiba. Muharram 24 A.H.
 The Umm-ul-Momineen Javeria's actual name  Hazrat Umar introduced Hijra Calender.
was Barrah.  Hazat Usman is known as Zul Noorain because
 Hazrat Khadija received salutation from Allah. he wedded with two daughters of Prophet:
 Third wife of Prophet was Hazrat Ayesha. Rukya+Umme Qulsoom.
 Sauda said about Ayesha ?My soul might be in  Usman accepted Islam at the instigation of Abu
her body? Bakar.
 Hazrat Khadija was the only Ummul Momineen  Asadullah & Haider-e-Karar were the epithets of
who was not buried in Jannatul Baqi. Hazrat Ali.
 Prophet not offerd funeral prayer of Khadija due  Ali married Fatima in 2nd Hijra.
to Allah's will.  Hazrat Ali was born at Khane-e-Kaaba.
 Ayesha is called Al-Tayyabeen.  Hazrat Ali was martyred on 21st Ramzan 40 A.H.
 Hazrat Ruqia died on the day of the victory of  In Ghazwa Uhad Hazrat Ali was awarded with
battle of Badr she was the wife of Usman. Zulifqar.
 After Ruqia's death Ummay Kalsoom married  Hazrat Umer accepted islam in 616 A.D.
Usman.  Hazrat Umar established the office of Qazi.
 Qasim was born in 11 years before Prophethood.  Hazrat Umar added As Salato Khairum Min
 Hassan is known as Shabbar which means Noum.
handsome.  Usman migrated to Habsha
 For 14 months Hasan remained Khalifa.  Hazat Usman participated in all battles except
 Hasan is buried at Jannat-ul-Baq'ee. Badr.
 Eldest son of the Prophet Qasim.  In the reign of Usman, Muwaviah established
 Third son-in-law of Prophet was Abul A'as. naval fleet.
 Hazrat Asad died first among the Sahabah.  Only sahabi without seeing Prophet Awais Karni.
 Hamza & Hussain are known as leader of  Umar levied zakat on horses.
Martyrs.  Ali lifted zakat on horses.
 Hazrat Usman Bin Talha was the Key holder of  Abu Bakr had knowledge of dreams.
Kaaba.  Usman added 2nd Azan for Friday prayers.
 Hazrat Saad bin Ubi waqas conquered Persia  Atique is the title of Hazrat Abu Bakr.
firstly.  Hazrat Umar established Department of Police.
 Qabeela bin Qais is known as cup bearer of Zam  Hazrat Umar formed a parliament, namely
Zam. Majlis-e-Aam.
 Abbas was instrumental in bringing abu Sufiyan  Ghani was the title of Hazrat Usman (RA).
in Islam.  Hazrat Ali has the title the gateway to
 Periods of Caliphs knowledge.
 Abu Bakar 632-634  Hazrat Ali is buried at Najaf.
 Hazrat Umar 634-644  Amer bin Aas embraced Islam in 7th Hijra.
 Hazrat Usman 644-656
 176

 Khalild bin Waleed embraced Islam in 7th Hijra.  Baba Fareed Ganj Shakr married to the daughter
 First Moazin of Islam, Hazrat Bilal. of Balban.
 The home of Hazrat Abu Ayub Ansaari was the  Kalima Tayyaiba is mentioned in Quran for 2
first place where the Prophet stayed in Madina times.
Shareef.  The word Quran means ?read one.
 The first person sent to spread Islam under the  114 total number of Surah
instructions of the Prophet was Mus'ab bin  Surah means city of Refuge.
Umair who was sent to Madinah.  86 Makki Surah.
 The first person to make Ijtihaad was Abu Bakr  28 Madine Surah.
Siddique  558 Rukus.
 Hazrat Abu Zirr Ghaffari is known as the first  Al-Baqrah is the longest Surah.
Dervish.  Al- Kausar is the shortest Surah.
 Abdullah ibn Maz'oom:first person buried in  Al-Nass is the last surah.
Jannatul Baqi.  14 bows are in Quran.
 Hazrat Umar was the first person to perform  First bow occurs in 9th Para i.e Al-Inaam Surah.
Janazah Salat in Jamaat with four Takbeers.  Al-Faitha is the preface of the holy Quran.
 First census of Islamic world in Umer's period.  Five verses were reveled in the first wahy.
 The first person to become murtad (out of the  Namaz commanded in quran for 700 times.
folds of Islam) was either Muqees bin Khubaaba  Al-Mudassar-2nd Revealed Surah.
or Ubaidullah bin Jahash.  Al-Muzammil- 3rd Revealed Surah.
 Salah-udin Ayubi conquered Bait ul Muqadas.  Al-Tauba does not start with Bismillah.
 Shaikh Abdul Qadir Jilani is buried at Baghdad.  Al-Namal contains two Bismillahs.
 Shah Jahan Mosque is at Thatta.  Three surah starts with curse.
 Jibraeel will be first person questioned on Day of  6666 is the number of Ayats.
Qiyamat.  29 total number of Mukata't.
 From amongst the animals, the first animal to be  Hazrat Usman was the first Hafiz of the Holy
brought back to life will be the Buraaq of Quran.
Prophet Muhammad.
 Hazrat Khalid Bin Saeed, the first writer of Wahy.
 The first Ibaadat on earth was Tauba
 12 Ghazawahs described in Holy Quran (total
(repentance).
27).
 The first Mujaddid of Islam is Hazrat Umar bin
 Abdullah Ibn Abbas, the first commentator of
Abdul Aziz.
the Quran and also known as interpreter of the
 First book of Hadith compiled was Muata by Quaran.
Imam Malik.
 In surah Al-Saf, Hoy prophet is addressed as
 Mosque of Prophet was damaged due to fire in Ahmed.
the reign of Motasim Billah.
 Ghar-e-Sor is mentioned in Surah Al-Tauba.
 Jamia mosque of Damascus was built by Walid
 5 Surhas start with Qul.
bin Malik.
 Hazrat Umar proposed the compilation of Holy
 Umm-us-Saheehain is Imam Malik: Mauta.
Quran.
 Mohd: bin Ismael Bukhari comprised of 4,000
 Al- Nasr is known as Surah Widah.
hadiths
 Abdul Malik Marwan applied the dots in the Holy
 Bukhari Sharif & Muslim Sharif are called
Quran.
Sahihain.
 Hajjaj bin yousuf applied diacritical points in
 Imam Tirmazy was a student of Abu Dawood.
Quaran.
 Kitab-ul-Kharaj was written by Imam Abu Yousuf.
 37 total number of surah in last parah.
 Mahmood Ghaznavi called kidnapper of scholars.
 Al- Baqrah and Surah Al-Nissa is spread over 3
 Mullana Nizam-ud-Din founded the school of Parahs.
Dars-e-Nizamia.
 Al-Falq and Al-Nas revealed at the same time.
 Baqee Billah revolted against Akbar's deen-e-
 City of Rome is mentioned in Holy Quran.
Ilahi firstly.
 Surah Yaseen is known as Heart of Quran.
 Shaikh Ahmed Sirhandi was given the title of
 Suran Rehman is known as beauty of Quran.
Mujadid alf Sani by Mullana Abdul Hakeem.
 177

 First revealed surah was Al Alaq, 96 in  Makki Surahs consist of2/3rd of Quran.
arrangement  Surah Ikhlas is 112 Surah of Quran.
 Complete revelation in 23 years.  First complete Madni Surah is Baqarah.
 Subject of Holy Quran is human.  Names of Quran mentioned in Quran is 55.
 Risalat means to convey message.  Surahs named after animals are 4 in number.
 26 prophets mentioned in holy Quran.  Namal means Ant.
 Holy Quran consist 105684 words and 3236700  Surah Inaam means Camel.
letters.  Surah Nahl means Honey bee.
 Longest Ayat of Holy Quran is Ayatul Kursi.  Surah Ankaboot means spider.
 6 Surah start with the name of prophets.  The major part of Quran is revealed at night
 Surah maryam wholly revealed for a woman. time.
 In Bani Israeel and Al-Najaf the event of Miraj is  Generally aayats of Sajida occur in Makki Surahs.
explained.  10 virtues are blessed for recitation of one word
 Last revelation descended on 3rd Rabi-ul Awal of Quran.
and it was written by Abi- Bin Kab.  Surah Anfal means Cave.
 Language of Divine Books.  In Naml two bismillah occur (2nds one is at aayat
 Taurat Hebrew no:30)
 Injil Siriac  Surah Kahf means the cave.
 Zubur Siriac  Muzammil means Wrapped in garments.
 Holy Quran Arabic.  Kausar means Abundance.
 Taurat was the first revealed book.  Nasr means Help.
 Holy Quran was reveled in 22y 5m 14 days.  Ikhlas means Purity of faith.
 There are 7 stages in Holy Quran.  Falak means Dawn.
 Abdullah Ibn Abbas is called as leader of  Un-Nass means Mankind.
commentators.  Al-alq means Clot of blood.
 Apollo 15 placed the copy of the Holy Quran on  Alm Nashrah means Expansion.
the moon.  Uz-zukhruf means Ornaments.
 Tarjama-ul-Quaran is written by Abdul-Kalam  Surah Rahman is in 27th Para.
Azad.  Bride of Quran is Rahman Surah.
 First Muslim interpreter of Quran in English is  Surah Yasin is in 22nd and 23rd Para.
Khalifa Abdul Hakeem.  Present shape of quran is Taufeeqi.
 Shah Waliullah Translated Holy Quran in Persian  Quran is the greatest miracle of Prophet.
and Shah Rafiuddin in Urdu in 1776.  Word surah has occurred in Quran 9 times.
 Hafiz Lakhvi translated Holy Quran in Punjabi.  First seven aayats of quran are called Tawwal.
 Surah Alaq was revealed on 18th Ramzan.  The alphabet Alf comes most of times and Alf,
 Number of Aayats in al-Bakar is 286. Zuwad Alphabet comes least number of times.
 Longest Makki Surah is Aaraf.  Quran is written in Prose & Poetry.
 Second longest Surah is Ashrah/Al-Imran.  Quran is also regarded as a manual of Science.
 Surah Kausar has 3 Aayats.  Surah Alq is both Makki and Madni.
 First Surah compilation wise is Surah Fatiha.  Name of Muhammad is mentioned in Quran for
 Fatiha means opening. 4 times.
 Fatiha contains 7 aayats.  Adam is mentioned in Surah Aaraf.
 Fatiha is also called Ummul Kitab.  first Sindhi translation of Quran by Aakhund
 First surah revealed in Madina was surah Fatiha. Azizullah Halai
 Surah Fatiha revealed twice-in Makkah &  Torat means light.
Madina.  Zaboor means Pieces/ Book written in big
 Angles mentioned in Quran are7. letters.
 Meaning of Aayat is Sign.  Injeel means Good news.
 Stone mentioned in Quran is ruby (Yaakut).  99 number of aayats describe Khatam-e-
 Longest Surah (al-Bakr) covers 1/12th of Quran. Nabuwat.
 Madni Surahs are generally longer.  Command against Juva & amputation of hands
 Madni Surahs consist of1/3rd of Quran. came 8th A.H
 178

 Laws about orphanage revealed in 3 A.H.  Al-Kausar relates to death of Qasim and Hazrat
 Laws about Zina revealed in 5 A.H. Abdullah
 Laws about inheritance revealed in 3 A.H.  If a woman marries the second time, she will be
 In 4th A.H wine was prohibited. in Jannah with the second husband. (Hadith)
 The order of Hijab for women reveled in 4th A.H.  The Earth and the Heaven were created by Allah
 Ablution made obligatory in 5th A.H. in 6 days, it is described in Surah Yunus.
 In Surah Al-Nisa the commandment of Wuzu is  Zaid bin Thabit collected the Quran in the form
present. of Book.
 Procedure of ablution is present in Surah  Tarjumanul Quran is called Abdullah bin Abbas.
Maidah.  In Surah Muzzamil verse 73 reading quran slowly
 In 4 A.H Tayammum was granted. and clearly is ordained.
 Interest was prohibited in 8th A.H.  Jibraeel is referred in Quran as Ar-rooh.
 During ghazwa Banu Mustaliq the command of  In Quran Rooh-al-Qudus is Jibrael it means holy
tayamum was reveled. spirit.
 Quran recited in Medina firstly in the mosque  In Quran Rooh-al-Ameen is Jibrael.
Nabuzdeeq.  Incharge of Provisions is Mekaeel.
 Quran verse abrogating a previous order is called  The angel who was sent to Prophets as a helper
Naasikh. against enemies of Allah was Jibraeel.
 First man to recite Quran in Makkah: Abdullah  The Angel who sometimes carried Allah's
bin Masood. punishment for His disobedients was Jibraeel.
 Forms of revelation granted to Prophet were 3  Jibrael is mentioned in Quran for three times.
(wahi,Kashf,dream)  Old Testament is the Torait.
 First method of revelation of Quran Wahi.  New Testament is Injeel.
 Kashf means Vision.  Psalms is Zuboor.
 Initially Quran was preserved in memory form.  Gospal is Injeel.
 After Umar's death, copy of quran was passed on  Prophet is called Farqaleet in Injeel.
to Hafsa.  Taharat-e-Sughra is Wuzu.
 Only Sahabi mentioned in Quran Zaid bin  There are two types of Farz.
Haris.(surah ahzab)  Saloos-ul-Quran is Surah Ikhlas.
 Paradise is mentioned in Quran for150 times.  Aroos-ul-Quran i.e bride of Quran is Al-Rehman.
 Section of Paradise in which Prophets will dwell  Meaning of Baqarah: The Goat
Mahmood.  In Surah Waqiya the word Al-Quran ul Hakeem is
 Doors of Hell are 7. used.
 Subterranean part of hell is Hawia.  Surah Baqara & Ale Imran are known as
 Number of angles of hell 19. Zuhraveen.
 Gate-keeper of hell Malik.  Wine is termed in Quran as Khumar.
 Gate-keeper of heaven Rizwan.  The first authority for the compilation of Ahadis
 Place of heaven at which people whose good is .
deeds equal bad deeds will be kept in Aaraf.  Sahih Bukhari contains 7397 ahadis.
 A tree in hell emerging from its base is Zakoon.  Adam was created on Juma day.
 Name of the mountain of hell is Saud.  Adam landed in Sri Lanka on Adam's Peak
 Heaven on earth was built by Shadad. Mountain.
 The word Islam has been used at 92 places in the  Adam is a word of Syriani language.
holy quran.  Adam had 2 daughters and 3 sons.
 Except the name of Maryam the name of no  Kabeel killed Habeel because he wanted to
other woman has come explicitly in the Quran. marry Akleema.
 Iblees will not be punished with fire but with  The first person to be put into Hell will be Qaabil.
cold.  Sheesh was youngest son of Adam.
 Iblees's refusal to prostrate before man is  Age of Adam at Sheesh's birth was 130 years.
mentioned in Quran for 9 times.  Adam walked from India to Makkah and
 Iblees means ?disappointed one. performed forty Hajj.
 Adam knew 100 000 languages. (Roohul Bayaan)
 179

 Abul Basher is called to Hazrat Adam.  Ismaeel is called Abu-al-Arab.

 Hazrat Adam built first mosque on earth.  Mother of Ismaeel was Haajrah.
 Height of Adam was 90 feet.  Ishaaq built boundaries of Masjid-e-Aqsaa.
 Age of Adam at the time of his death 950 years.  Ishaaq was sent to Jews.
 Hazrat Adam's grave is in Saudi Arabia.  At Muqam-e-Ibraheem, there are imprints of
 Second prophet is Sheesh. Ibraheem.
 Sheesh passed away at the age of 912 years.  Ibrahim was first person to circumcise himself
 Noah got prophethood at the age of 40 and his son.
 Noah's ark was 400 x 100 yards area.  Hajra the wife of Ibrahim was daughter of
 Ark of Noah stopped at Judi Mountain (Turkey). Pharoah of Egypt.
 Noah preached for 950 years.  Ibrahim was 86 years old when Ismael was born.
 Nation of Noah worshipped 5 idols.  Ibrahim was ordered to migrate along with
 Nation of Noah was exterminated through the family to valley of Batha meaning Makkah.
flood.  Ibrahim was sent to Jordan after leaving Haajrah
 Pigeon was sent for the search of land by Hazrat and Ismaeel
Nooh.  Age of Ibraheem at the birth of Ishaq was 100
 Noah was sent to Iraq. years and of Saarah was 90 years.
 2242 years after Adam, Toofan-e-Noah occurred.  First wife of Ibrahim resided at Palestine.
 About 80 people were with him in the boat.  Ibrahim intended to sacrifice Ismaeel at Mina on
 Duration of storm of Noah was for 6 months. 10th Zul Hajj.
 Noah lived for 950 years.  As a result of sacrifice of Ismael, Ibrahim was
 Nooh is called predecessor, Naji Ullah; Shaikh ul gifted a baby from Saarah named Ishaq.
Ambiya.  Zam Zam emerged from beneath the foot of
 Abu ul Bashr Sani is title of Noah. Hazrat Ismaeel in the valley of Batha (Makkah).
 After toofan-e-nooh , the city establish was  Hazrat Ismail discovered Hajar-e-Aswad.
Khasran  Zabeeullah and Abu al Arab are called to Hazrat
 Ibrahim was thrown into the fire by the order of Ismaeel.
Namrud.  Ismael divorced his wife being discourteous.
 Hazrat Ibraheem intended to sacrifice Ismaeel at  Jibrael brought sacred stone to Ismael.
Mina.  Original colour of the sacred stone was white.
 Ibrahim was born at Amer near Euphrate (Iraq)  Hazrat Idress was expert in astronomy.
 Ibraheem was firstly ordered to migrate to  Uzair became alive after remaining dead for one
Palestine. hundred years.
 First wife of Ibraheem was Saarah.  Hazrat Yaqub has the title of Israel
 Second wife of Ibraheem was Haajirah.  1 Lac 24 thousand- total number of prophets.
 Azaab of mosquitoes was sent to the nation of  Hazrat Idrees was the first who learnt to write.
Ibrahim  How many Sahifay were revealed to Hazrat
 Abraham is called khalilullah, father of prophets Idrees (AS)? 30
and Idol Destroyer.  Prophet Yahya A.S was sent to people of Jordan.
 Age of Abraham at the time of his death 175  Hazrat Idrees (A.S) set up 180 cities.
years.  Hazrat Dawood could mould iron easily with his
 Ibrahim is buried at Hebron in Jerusalem. hand.
 Abrahem invented comb.  The event of ring is related to Hazrat Sulaiman.
 Hazrat Loot was contemporary of Hazarat  Hazarat Moosa(A.S) had impediment in his
Ibraheem tongue
 Abraham remained in fire 40 days.  Moosa was granted 9 miracles.
 Terah or Aazer was the father of Ibraheem.  Musa crossed the Red Sea.
 Grave of Lut is in Iraq.  The prophet mentioned in Quran for most of
 Luut died at Palestine and is buried at Hebron. times is Moosa.
 Ibraheem was the uncle of Luut.  Ten commandments were revealed on Moosa.
 Loot was maternal grandfather of Ayub.  Moosa died on Abareem mountain.
 Luut resided at Ur near Mesopotamia.  Grave of Musa is in Israel.
 180

 Teacher of Moosa was Shoaib.  Romans kingdom was established in Palestine at

 Moosa was brought up by Aasia Bint Mozahim. Esa's birth.
 Elder brother of Moosa was Haroon.  Romans were Atheists.
 Moosa had only one brother.  Ruler of Palestine at the birth of Esa was Herod.
 In Toowa valley Moosa was granted  Maryum grew up in the house of Zakaiyya.
prophethood.  Besides Esa , Adam was also a fatherless
 An Egyptian was killed by Moosa. prophet.
 Haroon was an eloquent speaker.  Esa born at Bethlehem.
 Haroon is buried at Ohad.  Yahaya was the precursor of Eessa.
 Haroon & Musa both were prophets and  Yahya is buried at Syria.
contemporaries.  Our prophet has the title Habibullah.
 Hazrat Ayub was famous for his patience.  Prophet Dawood has the title Najeeb Ullah.
 The miracle of Dromedary (camel) is concerned  Prophet Jesus crist is called Rooh-ul-Ullah.
with Saleh  Tur-e-Sina was the mountain where Hazrat Musa
 4 prophets were sent to Bani Israeel. (AS) received Allah's message.
 722 languages were understood by Hazrat  Hazrat Musa was Kalimullah.
Idrees.  Science, astronomy, writing with pen, sewing
 Hazrat Saleh invented Soap. and weapons were made by Idrees first of all.
 Kalori: hill, from where Isa was lifted alive.  Aad was the nation of Hood.
 Zikraiya was carpenter.  After seven day's continuous rain and storm the
 Harzat Zikraiya was cut with the Saw. nation of Hood destroyed.
 Adam & Dawood are addressed as Khalifa in  Nation of Samood was preached by Salih.
Quran.  Miracle of pregnant female camel was sent to
 Sulaiman & Dawood understood language of the Samood.
birds.  3 Sahifay were revealed to Ibrahim.
 The tree of date palm grew on the earth for the  Israel was the son of Ishaq.
first time.  Israel was 147 years old when Ishaq died.
 Prophets attached with the profession of  Mountains would break by the miracle of
weaving are Adam, Idrees & Shaeet. Yaqoob.
 Hazrat younus was eaten by shark fish.  Musa married the daughter of Shoaib.
 Younus prayed LAILAH ANTA SUBHANAK INI  Due to Zakria's prayer Yahya was born.
KUNTUM MINAZALIMIN in the belly of fish.  Yousuf remained in jail for 10 years.
 Grave of Dawood is in Israel.  Yousuf and Yaqoob met each other after 40
 Yahya's tomb is in Damascus. years.
 Bilal Habshi is buried in Damascus.  Yousuf was the son of Yaqoob.
 Prophet with melodious voice Dawood.  Yousuf's family was called the Israeelites.
 Alive prophets are Isa & Khizr.  Real brother of Yousuf was Bin Yamen.
 Zunoon (lord of fish) & Sahibul Hoot : Younus.  Yousuf was sold as a slave in Egypt.
 The prophet whose people were last to suffer  Yousuf had 12 brothers.
divine punishment Saleh.  Yousuf was famous for his beauty & knew facts
 Suleiman died while standing with the support of of dreams.
a stick.  Mother of Yousuf was Rachel.
 Ashab-e-Kahf slept for 309 years.  Yaqoob lost his eye-sight in memory of Yousuf.
 The number of Ashab-e-Kahf was 7.  Nation of Shoaib committed embezzlement in
 Hazrat Essa (A.S) was carpenter by profession. trusts.
 Besides Essa, Yahya also got prophet hood in  Shoaib called Speaker of the Prophets.(Khateeb
childhood. ul ambiya)
 Baitul Laham is the birth Place of Hazrat Essa  Shoaib got blinded for weeping over destruction
(AS) is situated in Jerusalaem. of his nation.
 Isa would cure the victims of leprosy.  Ilyas prayed for nation it rained after a period of
 Zakria was contemporary of Isa. 312 years.
 Isa was the cousin of Yahya.  Uzair reassembled all copies of Taurait.
 181

 Taloot was the father-in-law of Dawood.  Age of Ishaq when he was blessed with twins
 Dawood was good player of flute. was 60 Y.
 Fountain of Copper flowed from Sulayman.  Yunus was the twin brother of Yaaqoob.
 Woodpecker conveyed Sulayman's message to  Prophet bestowed with kingship of Allah:
Saba queen. Dawood.
 Younus remained in fish for 40 days.  Dawood was a soldier of Talut.
 King Herodus ordered the execution of Yahya.  Dawood lived in Bait-ul-Lahm.
 Politus on Roman governor's orders tried  Talut was also known as Saul.
execution of Isa.  Dawood is buried at Jerusalem.
 Dawood is called as Najeeb Ullah.  Youngest son of Dawood was Sulaymaan.
 In quran ten commandments are named  Mother of Sulayman was Saba.
Awamir-i-Ashara.  Sulayman ascended the throne of Joodia.
 Teacher of Hakeem Lukman was Dawood.  Sulaymaan was a great lover of horses.
 Prophets lifted alive Isa,Idrees&Ilyas.  The ruler of Yemen in the time of Sulayman was
 Idrees was directed to migrate by Allah to Egypt. Saba.
 Idrees was the first man to learn to write.  Hud Hud informed Sulyman about the kingdom
 Idrees was taken alive to Heavens at the age of of Yemen.
365 Y.  Saba means Bilqees.
 Gnostics regarded Sheesh as a divine emanation.  Whose kingdom came under a famine in the
 Gnostics means Sheesinas and inhabited Egypt. times of Ilyas: King of Ahab.
 Idrees was sent to Gnostics.  Ilyas's nation worshipped idol namd Lal.
 Idol worship was forbidden by Idress to people.  Ilyas disappeared mysteriously.
 Idress was special friend of one of the angels.  Successor of Ilyas was Al-ya-sah.
 Idrees remained in 4th heaven.  Cousin of Al-ya-Say who was prophet was Ilyas.
 Idreess died in the wings of the angel.  Uzair remained died for 100 years.
 Pigeon was sent for the search of land by Noah.  For 18 years Ayyoob suffered from skin disease.
 Sam, Ham & Riyyafas were the children of Noah.  Real name of Zull Kifl is Isaih and Kharqil bin
 Bani Aad settled in Yemen. Thauri.
 Shaddad was famous king of Bani Aad.  Yunus died in Nineveh.
 Glorious palace near Adan built by Bani Aad was  Father of Yahya was Zakariyya.
known as Garden of Iram.  Trustee of Hekal was Zakiriyya.
 Shaddad kingdom was extended to Iraq.  Zakariya hid himself in the cover of the tree and
 A violent storm was sent to Bani Aad. was cut into two pieces by Jews.
 Grave of Hood is at Hazarmoat.  Maryum lived at Nazareth before Esa's birth.
 Oman, Yemen & Hazarmoat are in Southern  Maryum migrated to Egypt after Esa's birth.
Arabia.  Number of Hawarin of Moosa was 12.
 In Rajab, Arabs visit the grave of Hood.  Jews and Romans were worried about Esa's
 Bani Samood lived in Wadi al-Qura & Wadi al- influence.
Hajr.  Hazrat Dawood's real name was Abar.
 Wadi al-Qura, Wadi al-Hajr are in Syria & Hijaz.  Ahsan ul Qasas is the life history of hazrat Yousif.
 Volcanic eruption was sent to Bani samood.  Nebuchadnezzer was ruler of Babylon, he
 Contemporary of Ibrahim was Lut. founded Hanging garden which is one of the
 Hood was the uncle of Ibraheem. wonders of the world.
 A dreadful earthquake was sent to people of  Qaidar was one of the sons of Ismail who stayed
Luut. at Hijaz.
 Native area of Ibraheem was Mesopotamia.  Idrees used the first pen.
 Surname of Terah was Aazar.  Four Ambiyah are still physically alive they are
 Father of Yaaqoob and Esau was Ishaq. Esa and Idrees in the skies and Khidr and Ilyaas
 Father-in-law of Ayyoob was Yaqoob. are on the earth.
 Ishaq is buried in Palestine.
 ‫‪182‬‬

‫اسالميات _ نصاب‬
‫اسالميات ‪ -‬نصابي ڪتابن مان ورتل معلومات‬
‫جبل نور جي غار ‪ِ ،‬‬
‫غار حراء ۾ ‪ 40‬سالن‬ ‫قرآن پاڪ حضرت جبرائيل عليه السالم جي ذريعي آخري نبي حضرت محمد مصطفي صلي اهلل عليه وسلم تي سڀ کان پهرين ِ‬ ‫‪‬‬
‫جي عمر ۾ نازل ٿيڻ شروع ٿيو‪ ،‬۽ ان کان پو۽ رسول بڻايا ويا‪.‬‬
‫نبي اڪرمﷺ جن جو تعلق قريش خاندان جي هڪ شاخ بنو هاشم سان هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضور اڪرم ﷺ جي ڄمڻ کان پوِء تُرت ئي سندن ڏاڏو حضرت عبدالمطلب کين سڌو ڪعبت اهلل شريف ۾ وٺي ويا ۽ اُتي اهلل تعالي جو شڪرانو ادا ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نبي اڪرمﷺ جي ڄمڻ کان پوِء ستين ڏينهن قريشن جي عام دعوت ڪئي وئي جنهن ۾ پاڻ سڳورنﷺ جو نالو مبارڪ رکيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضور اڪرمﷺ کي ڇهن مهينن کانپوِء بيبي حليمه جي حوالي ڪيو ويو جيڪا ٻارن جي ڳوال ۾ مڪي آئي هئي‪ .‬ٻن سالن تائين پاڻ سڳوراﷺ بيبي حليمه جي پرورش‬ ‫‪‬‬
‫هيٺ رهيا‪.‬‬
‫حضرت ابوطالب ‪ ،‬حضرت عبدالمطلب جا پٽ هئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ابوطالب جي گهرواريِء جو نالو حضرت فاطمه بنت اسد هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضور اڪرم ﷺ پهرين شادي ‪ 25‬سالن جي عمر ۾ بيبي خديجةالڪبرى بنت خوائيد سان ڪئي‪ .‬ان وقت حضرت خديجةالڪبرى جي عمر چاليهه سال هئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت خديجةالڪبرى ‪ ،‬پاڻ سڳورن کي ڪجهه سامان شام ملڪ ڏانهن کڻي وڃي وڪڻڻ جي الِء چيو هو ‪ ،‬۽ پاڻ سڳورن سان گڏ حضرت خديجةالڪبرى جو هڪ غالم‬ ‫‪‬‬
‫نالي ”ميسره“ به گڏ هو‪ .‬جڏهن سامان وڪڻي پاڻ سڳورا واپسي آيا ۽ سٺو نفعو حضرت خديجةالڪبرى کي ڏنائون ‪ ،‬ته پاڻ سڳورن ﷺ جي ايمانداري ۽ صداقت کان‬
‫متاثر ٿيندي حضرت خديجةالڪبرى پاڻ سڳورن ڏانهن نڪاح جي الِء پيغام موڪليو ‪ .‬انهيِء کان پوِء پاڻ سڳورن جي پهرين شادي حضرت خديجةالڪبرى سان ٿي‬
‫وئي‪.‬‬
‫نبي اڪرمﷺ پنهنجي عمر ۾ ڪ ُل ‪ 13‬شاديون ڪيون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضور اڪرمﷺ کي ٽي نياڻيون ۽ ٽي پٽن جو اوالد هو‪ .‬نبي اڪرمﷺ جو سڀ اوالد حضرت خديجةالڪبرى مان هو ‪ ،‬صرف هڪ پٽ حضرت ابراهيم ‪ ،‬حضرت ماريہ‬ ‫‪‬‬
‫قِبطيہ مان ٿيو جيڪو ننڍپڻ ۾ وفات ڪري ويو هو‪.‬‬
‫نياڻين جا ناال؛ فاطمه ‪ ،‬زينب ‪ُ ،‬رقيه ۽ اُ ِم ڪلثوم ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پٽن جا ناال؛ قاسم ‪ ،‬عبداهلل ۽ ابراهيم‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قرآن ڪريم ۾ ٽيهه سيپارا ‪ ،‬هڪ سو چوڏهن سورتون ‪ ،‬پنج سو اٺونجاهه رڪوع ۽ ڇهه هزار ٻه سو ڇٽيهه آيتون آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قرآن شريف لڳ ڀڳ ٽيويهن سالن جي عرصي ۾ نازل ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قرآن شريف جي هڪ هڪ حرف پڙهڻ ۾ ڏهه نيڪين جو ثواب ملي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫تالوت جي معنى ”لکيل شيِء پڙهڻ“ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ِ‬
‫جبل نور مڪي مڪرم کان اوڀر ۾ عرفات جي رستي سان کاٻي پاسي آهي‪ .‬هي جبل مسجد حرام کان چئن ڪلوميٽرن جي مفاصلي تي واقع آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڻ سڳورن جڏهن مڪي جي ماڻهن کي اسالم جي دعوت ڏيڻ ال ”صفا جبل“ تي چڙهي اسالم ڏانهن اچڻ جي الِء چيو ته سڀ کان پهرين ”ابوجهل“ جيڪو پاڻ سڳورن جو‬ ‫‪‬‬
‫سخت دشمن هو انهيِء مخالفت ڪئي ۽ اسالم جي دعوت قبول ڪونه ڪئي‪.‬‬
‫”صداقت“ جي معني آهي سچائي‪ .‬نبي اڪرم ﷺ ڪوڙ جي باري ۾ فرمايو آهي ته ” سچ ڳالهائيندا ڪريو ‪ ،‬ڪوڙ ڳالهائڻ منافقن جي نشانين مان هڪ نشاني آهي“ ۽ ”سچ‬ ‫‪‬‬
‫ڳالهائڻ ڇوٽڪارو ڏئي ٿو ۽ ڪوڙ ڳالهائڻ هالڪ ڪر ٿو“‬
‫”امانت“ جو مطلب آھي ته جيڪڏهن ڪو ماڻهو ڪابه شيِء توهان جي حفاظت ۾ توهان وٽ رکي‪ ،‬ته ان جي پوري حفاظت ڪئي وڃي‪ .‬جڏهن اهو ماڻهو ان شيِء جي واپس‬ ‫‪‬‬
‫گُهر ڪري ته اصلي حالت ۾ اها شيِء ان کي واپس ڪئي وڃي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو امانت بابت ارشاد آهي ته ”مومن اهي آهن‪ ،‬جيڪي پنهنجي امانتن جي حفاظت ڪن ٿا“ ۽ پاڻ اڪرم ﷺ امانت جي اهميت بيان ڪندي فرمايو آهي ته ”جنهن‬ ‫‪‬‬
‫ماڻهو ۾ امانت نه آهي‪ ،‬اهو ايماندار ناهي“‬
‫” ِ‬
‫حسن معامالت“ جو مطلب آهي ڏيتي ليتي ‪ ،‬ڪاروبار ۽ سڀني معاملن ۾ سهڻو طريقو اختيار ڪرڻ ۽ ٻئي سان ڀالئي ڪرڻ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫”رواداري“ جو مطلب آهي ته هڪ شخص توهان جي سوچ ۽ َعقيدي سان اختالف ڪندو هجي‪ ،‬ته سندس سوچ ۽ عقيدي جو احترام ڪيو وڃي‪ .‬قرآن مجيد ۾ حڪم آهي ته‬ ‫‪‬‬
‫”دين ۾ ڪابه زبردستي ناهي“‪.‬‬
‫”صبر ۽ تحمل“ جو مطلب آهي ت ڪنهن جي به طرف کان تڪليف پهچي ته انکي بدلي وٺڻ جي طاقت هوندي برداشت ڪيو وڃي‪ .‬قرآن مجيد ۾ آهي ته ”اهلل تعالى صبر‬ ‫‪‬‬
‫ڪرڻ وارن سان گڏ آهي‪.‬‬
 ‫‪183‬‬

‫”حسن ُمعاشرت“ جو مطلب آهي ته پنهنجي زندگيِء ۾ سڀني سان سٺو ورتاء ۽ سهڻي اخالق سان پيش اچڻ گهرجي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اخالق حسنہ“ ۽‬
‫ِ‬ ‫”اخالق“ ُخلُق جو جمع آهي‪ ،‬جنهن جي معني آهي عادت‪ .‬اصطالح ۾ ” ُخلُق“ ان عادت کي چوندا آهن جنهن ۾ مظبوطي پيدا ٿي وڃي‪ .‬سٺن اخالقن کي ”‬ ‫‪‬‬
‫اخالق َسيئہ“ چئبو آهي‪.‬‬
‫ِ‬ ‫برن اخالقن کي ”‬
‫”آداب“ ادب جو جمع آهي جنهن جي معنى آهي سٺي تربيت‪ ،‬نمونو ۽ ڪنهن ڪم ڪرڻ جا طريقا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حروف ِهجاء“ يا ” ُح ِ‬
‫روف ت َ َه ِجي“ چئبو آهي‪ .‬عربي ۾ ُ‬
‫ڪل ‪ 29‬اکر آهن‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫عربي ٻولي جي اکرن کي ”‬ ‫‪‬‬
‫ِ‬
‫پيش کي ” َحرڪات“ يا ”اعراب“ چئبو آهي‪ .‬حرڪات ‪ ،‬حرڪت جو جمع آهي‪.‬‬ ‫عربي ٻولي ۾ زبر ‪ ،‬زير ‪ُ ،‬‬ ‫‪‬‬
‫ضمه“ چئبو آهي‪.‬‬
‫پيش کي ” َ‬
‫زبر کي ”فتحه“ زير کي ”ڪسره“ ۽ ُ‬ ‫‪‬‬
‫عربي ۾ جنهن الف تي ڪابه حرڪت ٿا جزم هجي‪ ،‬ان الف کي ”همزه“ چئبو آهي‪ .‬اَ ِا اُ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جنهن اکر تي فتحه (زبر) اچي انکي مفتوحه چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جنهن اکر تي ڪسره (زير) اچي انکي َمڪسور چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ضموم چئبو آهي‪.‬‬
‫ضمه (پيش) اچي انکي مَ ُ‬
‫جنهن اکر تي َ‬ ‫‪‬‬
‫مجزوم‪/‬ساڪن چئبو آهي‪ .‬جزم کي ”سڪون“ به چئبو آهي‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ننڍڙي دال جهڙي نشانيِء کي جزم چئبو آهي‪ .‬جنهن اکر تي جزم اچي ان اکر کي‬ ‫‪‬‬
‫ٻن زبرن ‪ ،‬ٻن زيرن ۽ ٻن پيشن کي ”تنوين“ چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اُڀي زَبر(ٰ) ‪ ،‬اُڀي زير(ۡ) ۽ اُبتو پيش (ۡ) به اعرابن طور استعمال ٿيندا آهن‪ .‬جنهن اکر تي اُڀي زبر ‪ ،‬اُڀي زير ۽ ابتو پيش ايندا آهن انهن اکرن کي ڇڪي پڙهبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مد ٓ ‪ :‬مد جي لفظي معنى آهي ”ڇڪڻ“ ‪ .‬مد جا ٻه قسم آهن‪ .‬هڪ وڏي مد ٻي ننڍي مد‪ .‬وڏي مد جي ڇڪڻ جو مقدار (اندازو) پنجن الفن تائين هوندو آهي ‪ ،‬جڏهن ته‬ ‫‪‬‬
‫ننڍي مد جي ڇڪڻ جو مقدار (اندازو) ٽن الفن تائين هوندو آهي‪.‬‬
‫ٽن ڏندن واري نشاني (ّ) کي شد چئبو آهي‪ .‬جنهن اکر تي شد اچي ان اکر کي ” ُمشدد“ چئبو آهي‪ .‬شد واري اکر کي زور ڏيئي پڙهبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫روف هجاِء جهڙن حرفن سان ٿئي ٿي ‪ ،‬انهن اکرن کي ُح ِ‬
‫روف ُمقطعات چئبو آهي‪.‬‬ ‫قرآن شريف ۾ چوڏهن سورتون اهڙيون آهن جن جي شروعات ُح ِ‬ ‫‪‬‬
‫” ُر ِ‬
‫موز اوقاف“ قرآن مجيد جي انهن اشارن کي چئبو آهي جن جو مقصد آهي ته قرآن مجيد جي آيتن جي تالوت دوران ڪهڙين جاين تي بيهڻ يا نه بيهڻ گهرجي يعني‬ ‫‪‬‬
‫بيهڪ جون نشانيون‪.‬‬
‫توحيد ‪ ،‬رسالت ۽ آخرت دين اسالم ۾ ايمان جا ٽي بنيادي عقيدا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫توحيد جي معنى ”انهي ڳالهه تي يقين رکڻ ته اهلل تعالى هڪ آهي ‪ ،‬انهي جو ڪو به ِمٽ يا شريڪ ڪونهي“ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫رسالت جي معنى ” هن ڳالهه تي ايمان آڻڻ ته اهلل سائين انسانن کي سهڻي زندگي گذارڻ ۽ سٺين ڳالهين ٻڌائڻ الِء پنهنجا نبي موڪليا ۽ انهن تي پاڪ ڪتاب نازل‬ ‫‪‬‬
‫ڪيائين“ آهي‪.‬‬
‫آخرت جي معنى ” سڀ کان آخر ۾ اچڻ واري شيِء“ آهي‪ .‬آخرت جو مطلب قيامت جو اهو ڏينهن آهي ‪ ،‬جنهن ۾ ٻانهن (انسانن) کي سندن ڪيل عملن جو حساب ڏيڻو‬ ‫‪‬‬
‫پوندو‪.‬‬
‫انسان جي اهلل تعالى سان سنئين سڌي رابطي ۽ تعلق کي ”عبادت“ چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ا هلل تعالى هر مسلمان تي ڏينهن رات ۾ پنج وقت نماز فرض ڪئي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نماز شروع ڪرڻ کان پهرين ”اقامت“ چئي ويندي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پنج نمازن جا ناال هي آهن ‪ .1 .‬فجر ‪ .2‬ظهر ‪ .3‬عصر ‪ .4‬مغرب‬ ‫‪‬‬
‫‪ .5‬عشاء‬ ‫‪o‬‬
‫اهلل تعالى قرآن مجيد ۾ نماز بابت چيو آهي ته ”بيشڪ نماز مومنن تي وقت جي پابنديِء سان فرض ڪئي وئي آهي“‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نماز پڙهڻ جي الِء ٽن قسمن جي پاڪائي الزمي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪپڙا پاڪ هجن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫وضو ٿيل هجي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڪ ۽ صاف جڳهه هجي جنهن تي نماز پڙهي وڃي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مسلمان جنهن طرف منهن ڪري نماز پڙهن ٿا انکي ”قبلو“ چئبو آهي‪ .‬مسلمانن جو قبلو ”ڪعبت اهلل“ شريف آهي‪ .‬انجو ٻيو نالو ”بيت اهلل“ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪعبت اهلل شريف مڪي مڪرم ۾ مسجدالحرام ۾ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪعبت اهلل جي ٻيهر اڏاوت مڪي جي قريشين جي مشوري کان پوِء ڪئي وئي جڏهن نبي اڪرمﷺ جن جي عمر پنجٽيهه سال هئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سڀني مسجدن ۾ سڀ کان وڌيڪ فضيلت واري مسجد مسجدالحرام آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مسجدالحرام جي اڏاوت حضرت ابراهيم عليہ السالم ۽ سندن جي پياري پٽ حضرت اسماعيل عليہ اسالم سان گڏجي ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت ابراهيم عليہ السالم جو لقب ”خليل اهلل“ هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حجرِ اسود (ڪارو پٿر) به مسجد الحرام ۾ موجود آهي‪ .‬حج ۽ عمرو ڪرڻ جي وقت مسلمان انهيِء پٿر کي چمندا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪184‬‬

‫ڪعبت اهلل ۾ هڪ نماز پڙهڻ سان هڪ لک نمازن جو ثواب ملي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مسجد جي معنى آهي سجدي ڪرڻ جي جاِء‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سڀ کان پراڻي مسجد ‪ ،‬مسجد قباء جيڪا مديني جي ويجهو پاڻ سڳورن مڪي کان مديني ڏانهن هجرت واري وقت ۾ جوڙي هئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سيرت َطيبہ ‪ ،‬سيرت جي معنى آهي عادت ۽ طريقو‪ .‬طيبہ جي معنى آهي پاڪ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سيرت طيبہ جو مطلب آهي حضور ﷺ جون اهي عادتون ۽ طريقا جيڪي پاڻ سڳورن ﷺ پنهنجي حياتي ۾ اختيار ڪيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قرآن مجيد ۾ پاڻ سڳورن ﷺ جي سيرت طيبہ متعلق آيو آهي‪” :‬رسول اهلل ﷺ جي زندگيِء ۾ توهان الِء بهترين نمونو آهي“‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مڪي جا رهواسي عام طور تي تجارت جو پيشو ڪندا هئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت ابوطالب جو به ڪاروبار واپار جو هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ٻارنهن سالن جي عمر حضور اڪرمﷺ ‪ ،‬حضرت ابوطالب سان گڏجي شام ڏانهن ڪاروبار جي حوالي سان سفر ڪيو هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫شام جي شهر ۾ بصرى نالي ڳوٺ ۾ هڪ عيسائي راهب نالي بَحيرى پاڻ سڳورنﷺ ۽ حضرت ابوطالب سان مليو جنهن نبي اڪرمﷺ کي ڏسندي ئي اهو چيو ته ”هي‬ ‫‪‬‬
‫ننڍڙو ڇوڪرو نبين جو سردار ٿيندو“ ‪ ،‬جنهن تي حضرت ابوطالب انهيِء راهب کان پڇيو ته اوهان کي اها خبر ڪيئن پئي ‪ ،‬تڏهن راهب چيو ته تورات ۽ انجيل ۾ رسولن‬
‫جي سردار جون نشانيون ٻڌايون ويون آهن‪.‬‬
‫وجهه جي مزار شهر دمشق (شام) ۾ آهي‪.‬‬
‫ُ‬ ‫حضرت زينب ڌيِء حضرت علي ڪرم اهلل‬ ‫‪‬‬
‫ُضول“ الفَضل جو جمع آهي‪ .‬هي هڪ معاهدو نبي اڪرم ﷺ جي دور ۾ ٿيو هو‪ .‬هن جو نالو ِحلف الف ُ‬
‫ُضول انهيِء‬ ‫ُضول؛ ِحلف جي معنى قَسم يا ُمعاهدو آهي‪” .‬الف ُ‬
‫ِحلف الف ُ‬ ‫‪‬‬
‫ڪري رکيو ويو جو هن معاهدي جي الِء ڪوششون ڪندڙ جيڪي ماڻهو هئا انهن جي نالي جي شروعات (منڍ) ۾ ”فضل“ جو لفظ هو‪ .‬زبيد قبيلي جو هڪ شخص مڪي‬
‫شريف ڪجهه سامان وڪرو ڪرڻ الِء کڻي آيو هو‪ ،‬انهيِء کان عاص بن وائل نالي شخض ڪجهه سامان خريد ڪيو پر پئسن ڏيڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو‪ .‬پوِء انهي زبيد‬
‫قبيلي جي شخص پنهنجو حق وٺڻ الِء ”اَبوقُبيس“ نالي جبل تي چڙهي فرياد ڪندي وڏي آواز سان ڪجهه شعر پڙهيا جنهن جو مطلب هو ته آئون هڪ ٻاهر جو اوپرو‬
‫شخص آهيان ‪ ،‬مڪي مڪرمه سامان کڻي وڪري الِء آيو آهيان‪ ،‬عمرو ڪرڻ جو به ارادو هو‪ ،‬اهو به نه ڪري سگهيو آهيان‪ ،‬آُء مظلوم آهيان منهنجي مدد ڪريو‪ .‬اهو فرياد‬
‫ٻڌڻ کانپوِء قريش خاندان جي ٽن سردارن ‪ ،‬حضرت عبداهلل بن جدعان جي گهر ۾ معاهدو ڪيو ته اسين ظالم جي خالف مظلوم جي مدد ڪندا رهنداسين‪ ،‬ڪنهن به ظالم‬
‫کي مڪي ۾ رهڻ نه ڏينداسين‪.‬‬
‫انسان جي مضبوط نظرئي ۽ يقين کي عقيدو چئبو آھي‪،‬ھن جو ٻيو نالو ”ايمان” آھي‪،‬ڪنھن ڳالھہ کي سچي دل سان مڃڻ ۽ زبان سان ان جي اقرار ڪرڻ جو نالو‬ ‫‪‬‬
‫ايمان آھي‪.‬‬
‫عقيدي جي ستن ُجزن تي ايمان آڻڻ ضروري آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اللہ تعالي تي ايمان‪ :‬اللہ تعالي ھن پوري ڪائنات جو خالق آھي‪،‬ان جو ڪوبہ ثاني نہ آھي‪،‬زندگيء ۽ موت ان جي ھٿ ۾ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مالئڪن تي ايمان‪ :‬مالئڪ طاقتور نوراني مخلوق آھي‪،‬کين کائڻ‪،‬پيئڻ ۽ سمھڻ جي ضرورت نہ آھي‪،‬اللہ تعالي جو حڪم مڃيندا رھن ٿا‪،‬انھن مان چار مالئڪ وڌيڪ‬ ‫‪‬‬
‫مشھور آھي‪.‬‬
‫حضرت جبريل عليہ السالم‪ :‬ھيُء سڀني مالئڪن کان مرتبي ۾ وڏو آھي‪،‬رسولن سڳورن ڏانھن اللہ تعالي جا ُحڪم پھچائڻ کي”وحي” چئبو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت ميڪائيل‪ :‬ھيُء مالئڪ اللہ تعالي جي مخلوق ڏانھن رزق پھچائڻ‪،‬مينھن وسائڻ ۽ ھوا گُھالئڻ جا ڪم پورا ڪندو رھي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عزرائيل‪ :‬ھيُء مالئڪ سڀني ساھہ وارن جا روح ڪڍڻ جو ڪم ڪندو رھي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫صور” چئبو آھي‪،‬جنھن ۾ ھو پھريون ڀيرو ڦوڪيندو تہ سموري ڪائنات ختم ٿي ويندي‪،‬ٻئي‬
‫حضرت اسرافيل‪:‬ھن مالئڪ وٽ ھڪ نوراني شيُء آھي‪،‬جنھن کي ” ُ‬ ‫‪‬‬
‫صور ڦوڪيندو تہ ھر شيُء ٻيھر زندہ ٿي ويندي‪،‬ان ڏينھن کي ”قيامت” جو ڏينھن چئبو آھي‪.‬‬
‫ڀيري جڏھن ُ‬
‫آسماني ڪتابن تي ايمان‪ :‬اللہ تعالي انسانن جي ھدايت الِء رسولن تي مختلف آسماني ڪتاب نازل فرمايا‪،‬جن کي”آسماني ڪتاب” چئبو آھي‪،‬انھن مان مشھور چار‬ ‫‪‬‬
‫ڪتاب‪.‬‬
‫توريت‪ :‬حضرت موسي عليہ السالم تي نازل ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫زبور‪ :‬حضرت دائود عليہ السالم تي نازل ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انجيل‪ :‬حضرت عيسي عليہ السالم تي نازل ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قرآن مجيد‪ :‬آخري رسول حضرت محمد صلعم تي نازل ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قرآن مجيد آخري آسماني ڪتاب ۽ حضرت محمد مصطفي آخري رسول آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫رسولن تي ايمان‪ :‬انسانن جي ھدايت الِء لڳ ڀڳ ھڪ لک چوويھہ ھزار نبي موڪليا ويا‪،‬پھرين نبي حضرت آدم عليہ السالم ۽ آخري نبي حضرت محمد مصطفي‬ ‫‪‬‬
‫آھن‪.‬‬
‫آخرت تي ايمان‪ :‬آخرت جي لفظي معني آھي ”پوء ايندڙ شيِء”‪،‬آخرت جي ڏينھن انسان جي عملن جو حساب ڪتاب ڪيو ويندو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫تقدير تي ايمان‪ :‬دنيا ۾ جيڪو ڪجھہ برو يا ڀلو ٿئي ٿو اُھو اللہ جي ھٿ ۾ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪185‬‬

‫موت کانپوء ٻيھر زندھہ ٿيڻ تي ايمان‪ :‬پھرين صور ڦوڪڻ کانپوء ھر شيء فنا ٿي ويندي‪،‬اللہ تعالي جي حڪم سان اسرافيل عليہ السالم بہ مري ويندو‪،‬پوء وري‬ ‫‪‬‬
‫اللہ تعالي اسرافيل عہ کي پيدا ڪندو‪.‬ھو ٻئي دفعي صور ڦوڪيندو تہ سموري مخلوق ٻيھر زندہ ٿي ويندي‪،‬پوء انسانن ۽ جنن کان حساب ورتو ويندو‪،‬ان ڏينھن‬
‫کي قيامت جو ڏينھن بہ سڏجي ٿو‪.‬‬
‫اسالم جي معني آھي فرمانبرداري ۽ پنھنجو پاڻ حوالي ڪرڻ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اسالم جي عمارت پنجن ُرڪنن تي تي قائم آھي‪،‬جيڪو شخص بہ انھن ُرڪنن کي پورو ڪري ٿو‪،‬ان کي ”مسلمان” سڏجي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫توحيد ۽ رسالت جو اقرار ڪرڻ‪:‬اسين اھو اقرار ڪلمي طيب جي صورت ۾ ڪريون ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نماز پڙھڻ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ِ‬
‫صاحب نصاب پنھنجي مال مان اڍائي سيڪڙومال غريبن ۽ حقدارن کي‬ ‫زڪوات ڏيڻ‪ :‬زڪوات جي لفظي معني آھي پاڪ ٿيڻ‪/‬واڌارو ٿيڻ‪.‬زڪوات جي معني آھي‬ ‫‪‬‬
‫ڏئي‪،‬بنيادي ضرورتن کانسواء ساڍا ست توال سون يا ساڍا ٻاونجاھہ توال چاندي ھجي يا ان جي قيمت جيترو مال موجود ھجي تہ ان تي زڪوات فرض آھي‪.‬‬
‫ھجرت مدينہ‬
‫ِ‬ ‫زمين جي پيداوار تي بہ زڪوات فرض ٿئي ٿي‪،‬جنھن کي ” ُعشر (ڏھون حصو)” سڏجي ٿو‪،‬ڪن صورتن ۾ ‪ 20‬سيڪڙو زڪوات فرض ٿئي ٿي‪،‬زڪوات‬ ‫‪‬‬
‫کانپوء فرض ٿي‪.‬‬
‫روزا رکڻ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حج ڪرڻ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حق جي معني آھي ذميواري‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اسالمي تعليم موجب اللہ تعالي گُھري تہ پنھنجا حق معاف ڪري سگھي ٿو‪،‬پر ٻانھن جا حق ايستائين معاف نہ ڪندو جيستائين ٻانھا معاف نہ ڪن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ٻانھن جي حقن ۾ سڀ کان وڏو حق ماُء پيُء جو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سيدنا نبي ڪريم جو فرمان آھي تہ ‪ :‬پيُء جي راضپي ۾ اللہ تعالي جي رضا آھي” ۽ ماُء جو مرتبو بيان ڪندي فرمايو تہ ”ماُء جي پيرن ھيٺيان جنت آھي‪”.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضور ڪريم ﷺ فرمايو تہ ”سڀني کان ڀلو گھر اھو آھي جنھن ۾ ڪنھن بہ يتيم ٻار جي پرورش ٿئي ٿي‪”.‬‬ ‫‪‬‬
‫دوستن جو حق ھيء آھي تہ انھن سان سھڻي سلوڪ سان پيش اچجي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫يتيمن جو حق ھيُء آھي تہ انھن جي مال ملڪيت جي حفاظت ڪئي وڃي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڙيسري جو حق آھي تہ انھن جي سڪون ۽ آرام جو خيال ڪجي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مائٽن جو حق آھي تہ انھن جي ڏک ۽ سک ۾ شريڪ ٿجي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سيرت جي معني آھي عادت ۽ طريقو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫َطيِبہ جي معني آھي پاڪ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫”سيرت َطيِبہ” مان مراد اھي عادتون ۽ طريقا جيڪي حضور ڪريم ﷺ اختيار ڪيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫وحي جي لفظي معني آھي ”مخفي اشارو”‪.‬وحي اللہ تعالي جي ُحڪمن جو نالو آھي‪ ،‬جيڪي ھو حضرت جبريل ذريعي پنھنجن نبي سڳورن تي نازل فرمائي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پھرين وحي حضور ڪريم ﷺ تي غار حراِء (جبل نور) ۾ نازل ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫غار حراء مڪي کان اوڀر طرف آھي‪ ،‬ھيِء غار حراِء مسجدالحرام کان ‪ 4‬ڪلوميٽرن جي مفاصلي تي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫غار حراِء ۾ نبي ڪريم انسانن جي باري ۾ غور فڪر ۽ اللہ تعالي جي عبادت ڪندا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پھرين وحي نازل ٿيڻ وقت حضور ڪريمﷺ جي عمر چاليھہ سال ھئي‪ ،‬پھرين وحي جي نازل ٿيڻ جو نئون تجربو ھو‪ ،‬حضور ڪريم ﷺ کي ڏڪڻي ٿي پئي سڌو گھر آيا‬ ‫‪‬‬
‫۽ سڄو واقعو پنھنجي گھرواري خديجتہ الڪبري رضه کي ُٻڌايو‪.‬‬
‫بيبي صاحبہ دالسو ڏيندي چيو تہ اللہ جو قسم اللہ توھان کي اڪيلو ڪڏھن به نه ڇڏيندو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت خديجتہ پاڻ سڳورن ﷺ تي ھڪدم ايمان آندو ۽ پاڻ سڳورن کي پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏانھن وٺي وئي‪ ،‬جيڪو تورات ۽ انجيل جو وڏو عالم ھو‪ ،‬ان‬ ‫‪‬‬
‫پھرين وحي جي واقعي ُٻڌڻ کانپوء تصديق ڪئي ته ھيُء اھو ئي ساڳي مالئڪ آھي جيڪو حضرت موسي عليہ السالم ڏانھن وحي کڻي ايندو ھو‪.‬‬
‫ورقه بن نوفل چيو تہ توھان جي قوم توھان کي ملڪ مان ڪڍي ڇڏيندي‪ ،‬جيڪڏھن آئون زندھ رھيس ته توھان جي ڀرپور مدد ڪندس‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پھرين وحي رمضان شريف جي ھڪ رات ۾ نازل ٿي‪ ،‬جنھن ۾ سورت العلق جون پنج آيتون نازل ٿيون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضور ڪريم جن ٽن سالن تائين اسالم جي دعوت ڳجھي نموني ڏيندا رھيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڻ سڳورن پنھنجن مائٽن کان پڇيو تہ اسالم جي دعوت جي معاملي ۾ منھنجي ڪير مدد ڪندو؟سڀ خاموش رھيا‪،‬حضرت علي رضہ جنھن جي عمر ان وقت ڏھہ‬ ‫‪‬‬
‫سال ھئي‪،‬ان چيو تہ ”جيتوڻيڪ آئون ٻار آھيان‪،‬پر توھان جو ساٿ ضرور ڏيندس” تنھن تي حضور ڪريم کيس ڀاڪر پاتو‪.‬‬
‫ٻارن ۾ سڀ کان پھرين اسالم حضرت علي ڪرم اللہ وجہ قبول ڪيو‪،‬عورتن ۾ بيبي خديجته الڪبري‪،‬مردن ۾ حضرت ابوبڪر صديق ۽ غالمن ۾ حضرت زيد بن‬ ‫‪‬‬
‫حارث اسالم قبول ڪيو‪.‬‬
‫ھڪ دفعي حضور ڪريم نماز پڙھي رھيا ھئا تہ ابوجھل ڪنڌ مبارڪ تي اوجھري اُڇلي ڇڏي‪ُ ،‬ان ڪري سجدي مان ڪنڌ مٿي کڻي نہ پئي سگھيا‪.‬جڏھن پاڻ‬ ‫‪‬‬
‫سڳورن جي نياڻي فاطمہ رضہ کي خبر پئي تہ انھن اچي پاڻ سڳورن جي ڪنڌ مبارڪ تان اوجھري ھٽائي‪.‬‬
 ‫‪186‬‬

‫حضرت بالل حبشي مڪي جي سردار ُاميه بن خَلف جو غالم ھو‪،‬حضرت بالل جي مسلمان ٿيڻ کانپوء مٿس ڏمرجي پيو‪،‬کين تتل واري تي ليٽائي‪،‬مٿن ڳورو ڀٿر رکي‬ ‫‪‬‬
‫ڇڏيندو ھو ۽ چوندو ھو اسالم تان ڦري وڃ‪.‬‬
‫تنھن ھوندي بہ حضرت بالل جي زبان تي توحيد جو نعرو ”ا ََحد ا ََحد” يعني اللہ ھڪ آھي‪،‬رھندو ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت ابوبڪر صديق حضرت بالل حبشي کي اُميه بن خلف کان خريد ڪري اللہ جي واٽ ۾ آزاد ڪري ڇڏيائين‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت ُمصعب بن ُعمير ھڪ مالدار نوجوان ھو‪،‬جڏھن ھن اسالم قبول ڪيو تہ گھر وارن قيد ڪري سخت تڪليفون ڏنيون ۽ کين گھر مان نيڪالي ڏني وئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت ُسمَيَه حضرت عمَار بن ياسر جي امڙ ھئي‪،‬اسالم قبول ڪرڻ جي ڪري ابوجھل کين تڪليفون ڏنيون ۽ نيزو ھڻي شھيد ڪري ڇڏيو‪،‬اھا اللہ تعالي جي راھہ‬ ‫‪‬‬
‫۾ شھيد ٿيندڙ پھرين عورت ھئي‪.‬‬
‫حضرت خباب بن االرتبکي قريش ٽانڊن تي ليٽائي ڇڏيندا ھئا‪،‬ھڪ ماڻھو ڇاتي تي پير رکي ڇڏيندو ھو‪،‬سندن چرٻي پگھرجڻ ڪري ٽانڊا وسامي ويندا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ِھجرت جي لفظي معني آھي وطن ڇڏڻ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نبوت جي پنجين سال رجب جي مھيني ۾ مسلمانن حبشہ ملڪ ڏانھن ھجرت ڪئي‪،‬حبشہ آفريقا جو ُملڪ آھي جنھن کي اڄڪلھہ ايٿوپيا چيو وڃي ٿو‪،‬ان وقت‬ ‫‪‬‬
‫حبشہ جو بادشاھہ نجاشي ھو‪،‬جيڪو ھڪ رحمدل ۽ نيڪ بادشاھہ ھو‪.‬‬
‫پھرين ھجرت ڪندڙ يارنھن مرد ۽ چار عورتون ھيون‪،‬جن ۾ حضرت عثمان رضہ ۽ سندس گھرواري حضور ڪريم جي نياڻي رقيہ بہ شامل ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ِھجرت جي ڪجھہ مھينن کانپوء افواھہ پکڙيو تہ مڪي جا قريش مسلمان ٿي ويا آھن‪،‬جنھن جي ڪري مسلمانن کي اطمينان ٿي ويو ھو واپس مڪي آيا‪،‬اُتي پھچڻ‬ ‫‪‬‬
‫کانپوء خبر پئي تہ ڳالھہ ڪوڙي ھئي‪.‬‬
‫نبوت جي ڇھين سال نبي ڪريم وري حبشہ ڏانھن ھجرت ڪرڻ جو حڪم فرمايو‪،‬ھجرت ڪندڙ ھن دفعي ‪ 83‬مرد ۽ ‪ 11‬عورتون ھيون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مڪي جي قريشن مسلمانن کي حبشه مان ڪڍرائڻ الء ٻن ھوشيار ماڻھن عبدااللہ بن ابي ربيعه ۽ عمرو بن عاص کي قيمتي سوکڙيون ڏيئي نجاشي ڏانھن موڪليو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جن نجاشي کي ورغالئيندي چيو تہ اسانکي مڪي جي سردارن موڪليو آھي تہ اسان جا ڪجھہ غالم ڀڄي توھانجي ملڪ ۾ آيا آھن‪،‬انھن نئون مذھب اختيار ڪيو‬ ‫‪‬‬
‫آھي‪،‬جيڪي توھانجي مذھب کي بہ نٿا مڃين‪،‬انڪري توھان کين اسانجي حوالي ڪريو‪.‬‬
‫نجاشي انصاف وارو بادشاھ ھو ان ڪري ھن مسلمانن کان اصل ڳالھہ ُٻڌن الء کين درٻار ۾ گھرايو‪،‬مسلمانن طرگان حضور ڪريم جي سوٽ جعفر بن طيار نجاشي‬ ‫‪‬‬
‫جي درٻار ۾ پراثر تقرير ڪري حقيقت بيان ڪئي‪.‬‬
‫نجاشي حضرت جعفر بن طيار کي حضور ڪريم جن جي مٿان نازل ٿيل ڪالم جي ٻڌائڻ الء چيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت جعفر سوره مريم جون ڪجھہ آيتون تالوت ڪيون‪،‬جن ۾ حضرت عيسي ۽ والده جو تفصيل سان ذڪر آيل آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نجاشي جعفر بن طيار کان پڇيو تہ توھانجو عيسي عليہ السالم جي باري ۾ ڪھڙو عقيدو آھي؟ انھن جواب ڏنو تہ ” ُاھي اللہ تعالي جا سچا پيغمبر ۽ سچا ٻانھا‬ ‫‪‬‬
‫آھن”‪،‬ان ٿي نجاشي چيو تہ ”بلڪل ائين ئي آھي‪،‬حضرت عيسي ھڪ ڪک برابر بہ ان کان وڌيڪ ڪجھہ نہ ھو‪”.‬‬
‫نجاشي مسلمانن کي قريش جي حوالي ڪرڻ کان انڪار ڪيو ۽ پاڻ اسالم قبول ڪري مسلمان بڻجي ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت جعفر بن طيار اردن ۾ دفن ٿيل آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫” ِشعب” چئبو آھي ٻن جبلن جي وچ ۾ وادي يا سوڙھي ميدان کي‪،‬ابو طالب جي نالي سان ھيء وادي بنوھاشم خاندان جي ھئي‪،‬جنھن جو سربراھہ ان وقت حضرت ابو‬ ‫‪‬‬
‫طالب ھو انڪري ھن وادي جو نالو ” ِشعب اَبي طالب”ھو‪.‬‬
‫مڪي جي سردار سخت ڪاوڙ ۾ اچي‪،‬اسالم جي رستا روڪ ڪرڻ الء نبوت جي ستين سال ھڪ معاھدو تيار ڪري ڪعبته اللہ جي ديوار تي لٽڪائي ڇڏيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫معاھدي ۾ لکيل ھو تہ بنوھاشم خاندان محمد صلعم کي اسانجي حوالي نہ ڪندو تيستائين انھن سان ڳالھہ ٻولھہ‪،‬مٽي مائٽي‪،‬ڏيتي ليتي ۽ کائڻ پيئڻ بند ڪيو‬ ‫‪‬‬
‫ويو‪.‬‬
‫ِ‬
‫انھي فيصلي کانپوء بنو ھاشم خاندان ”ش ِ‬
‫عب ابي طالب” جي وادي ۾ رھڻ لڳو‪،‬کاڌ ختم ٿيڻ کانپوء ھو بک تي رھڻ لڳا‪،‬وڻن جا پن ۽ چمڙي جا ٽڪر کائي گذارو ڪندو‬ ‫‪‬‬
‫ھئا‪،‬حضور ڪريم ۽ سندن ساٿي ھن حالت ۾ ٽن سالن تائين رھيا‪.‬‬
‫اللہ تعالي مسلمانن جي مدد اھڙي طرح ڪئي تہ ڪعبته اللہ جي ڀت تي ٽنگيل معاھدي کي اڏوھي کائي وئي‪،‬ان کانسواء عمرو بن ھشام بہ مڪي جي سردارن کي‬ ‫‪‬‬
‫مالمت ڪئي تہ اھو معاھدو ظالماڻو آھي‪،‬اھڙي ريت ا ھو معاھدو ختم ڪيو ويو‪،‬حضور ڪريم ۽ سندن ساٿي نبوت جي ڏھيمـن سال ھن گھيري کان ٻاھر آيا‪.‬‬
‫عام الحزُن (غم جو سال) عربي ٻولي ۾ عام جي معني آھي سال ۽ حزُن جي معني آھي غم‪،‬نبوت جي ڏھين سال کي غم جو سال سڏيو وڃي ٿو‪،‬ان ڪري تہ ھن سال‬
‫ُ‬ ‫‪‬‬
‫حضور ڪريم جو چاچو ابو طالب ۽ گھرواري حضرت خديجته الڪبري وفات ڪري ويا ھئا‪.‬‬
‫مڪي جي ماڻھون جڏھن اسالم واري دعوت قبول ڪرڻ کان انڪار ڪيو ۽ پر کين وڌيڪ ستائڻ شروع ڪيو تہ واڻ سڳورا طائف جي ماڻھن کي اسالم جي دعوت‬ ‫‪‬‬
‫ڏيڻ الء تيار ٿيا‪.‬‬
‫طائف جو شھر مڪي کان ڏکڻ طرف ستر ميلن جي فاصلي تي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھتي ھڪ طاقتور قبيلو بنو ثقيف رھندو ھو‪،‬طائف جا ٽي وڏا سردار ھئا‪،‬عبد ياليل‪،‬مسعود ۽ حبيب اھي ٽئي پاڻ ۾ ڀائر ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڻ سڳورا ھن سفر ۾ آزاد ڪيل غالم حارث بن زيد کي گڏ وٺي ويا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪187‬‬

‫پاڻ سڳورن پھرين انھن ٽنھي سردارن تائين اسالم جي دعوت پھچائي‪،‬انھن نہ رڳو انڪار ڪئي پر ٺٺول ڪيائون‪،‬انھن مان ھڪ چيو تہ ”اللہ تعالي کي توکان سواء‬ ‫‪‬‬
‫ٻيو ڪو ماڻھو ئي ڪونہ مليو جنھن کي رسول بڻائي ھا‪”.‬‬
‫سردارن جي انڪار ڪرڻ کانپوء پاڻ سڳورن عام ماڻھن تائين پيغام پھچائڻ شروع ڪيو‪،‬سردارن کي خطرو محسوس ٿيو تہ متان عام ماڻھو پاڻ سڳورن جي دعوت‬ ‫‪‬‬
‫جي اثر ۾ نہ اچي و ڃن‪،‬انڪري انھن شھر جي رولو ۽ شرارتي ڇوڪرن کي پاڻ سڳورن جي پٺيان لڳائي ڇڏيو‪،‬انھن پاڻ سڳورن تي چٿرون ڪيون ۽ پٿر وسايا جنھن‬
‫جي ڪري پاڻ سڳورا زخمي ٿي پيا سندن بدن مبارڪ رت سان ڳاڙھو ٿي ويو‪.‬‬
‫پاڻ سڳورا شھر کان ٻاھر اچي ھڪ باغ ۾ آرامي ٿيا‪،‬باغ جي مالڪ اھا حالت ڏسي پنھنجي عالم عداس جي ھٿ انگورن جو ھڪ ڇڳو موڪليو‪،‬ھيُء غالم عيسائي‬ ‫‪‬‬
‫ھو‪،‬پاڻ سڳورن اھو ڇڳو ورتو ۽ عداس کي اسالم جي دعوت پيش ڪئي جيڪا ھن قبول ڪئي‪.‬‬
‫ِمعراج جي معني آھي بُلند ٿيڻ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫معراج جو واقعو نبوت جي ٻارھين سال پيش آيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھڪ رات حضور ڪريم آرام ڪري رھيا ھئا تہ حضرت جبريل سندن خدمت ۾ حاضر ٿيا ۽ پاڻ سڳورن الء ھڪ اڇي رنگ جو جانور جيڪو قد ۾ گڏھ کان وڏو ۽‬ ‫‪‬‬
‫خچر کان ننڍو ھو‪،‬جنھن جو نالو ”براق” ھو‪،‬آندو ويو‪.‬‬
‫پاڻ سڳورا ھن جانور تي سوار ٿي مسجد حرام کان مسجد اقصي آيا‪،‬ھن سفر کي ”اسراء” چيو ويو وڃي ٿو‪،‬۽ اڳتي واري سفر کي ”معراجپ چيو وڃي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مسجد اقصي ۾ سڀني نبي سڳورن کي گڏ ڪيو ويو ھو‪،‬پاڻ سڳورن انھن کي جماعت سان نماز پڙھائي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ان کانپوء پاڻ سڳورن کي ستن آسمانن ڏانھن کنيو ويو‪،‬جتي مختلف نبي سڳورن سان سندن مالقاتون ڪرايون ويون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت جبريل پاڻ سڳورن سان سدرت المنتھي (ستن آسمانن جي مٿان آخ ري ڇيڙي تي ٻير جو وڻ جو) تائين گڏ ويا‪،‬اتان کان پاڻ سڳورن کي اڪيلو مٿي کنيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اللہ تعالي سان ڪالم ڪرڻ جو شرف حاصل ٿيو‪،‬ان تي پاڻ سڳورن کي پنجن نمازن جو قيمتي تحفو عطا ڪيو ويو‪،‬آسمانن جي سفر کانپوء مسجد اقصي آيا ۽ اتان‬ ‫‪‬‬
‫ڪعبت اللہ شريف واپس آيا‪.‬‬
‫معراج جو واقعو قريش وارن کي ٻڌايائون‪،‬انھن ٺٺول ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت ابوبڪر کي ”صديق” جو لقب حضور ڪريم جن ڏنو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مدينہ ُمنورہ جو پراڻو نالو ”يثرب” ھو‪،‬مڪي کان اُتر طرف ‪ 275‬ميل تقريبن ‪ 442‬ڪلوميٽر جي فاصلي تي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضور ڪريم جڏھن ھجرت ڪري آيا‪،‬تڏھن مسلمانن ان جو نالو ”مدينته النبي” يعني نبي جو شھر رکيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مديني ڏانھن ھجرت ڪرڻ وقت حڪمت عملي طور رسول اللہ غار ثور ۾ ٽي ڏينھن حضرت ابوبڪر سان گڏ رھيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت ابوبڪر جو غالم حضرت عامر بن فھيرہ پاڻ سڳورن ڏانھن ٻڪري جو کير‪،‬۽ حضرت ابوبڪر جي نياڻي حضرت اسماء کاڌو پھچائيندا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مڪي جي قريشين حضور ڪريم کي گرفتار ڪرڻ الء ھڪ سؤ اۡٺن جو اعالن ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ُسراقه بن ُجعشم پاڻ سڳورن جي ڳوال ۾ پاڻ سڳورن تائين پھڇي ويو‪،‬جيئن گرفتار ڪرڻ الء اڳتي وڌيو تہ گھوڙو ٿاٻڙجي پيو ۽ ھو وڃي گھوڙي کان ھيٺ ڪريو‪،‬ٽي‬ ‫‪‬‬
‫دفعا مسلسل گرفتاري جي ڪوشش ناڪام رھي پوء پاڻ سڳورن کان معافي ورتي‪،‬۽ بعد ۾ ُسراقه بن ُجعشم مسلمان ٿي ويو ھو‪.‬‬
‫حضور ڪريم مديني ويجھو ڳوٺ قباء ۾ ‪ 14‬ڏينھن ترسيا‪،‬جن اتي اسالم جي سڀ کان پھرين مسجد ”مسجد قباء” جوڙائي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مديني ۾ سڀ کان پھرين ”مسجد نبوي” جو بنياد رکيو‪،‬جنھن جي اڏاوت ۾ پاڻ سڳورن پاڻ بہ حصو ورتو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ٻيو وڏو ڪم پاڻ سڳورن اھو ڪيو تہ مڪي کان جيڪي ماڻھو ھجرت ڪري آيا ھئا‪،‬انھن کي مديني ۾ رھڻ وارن ماڻھن جو ڀاُء بڻائڻ جو اعالن ڪيو‪،‬ھن ناتي کي‬ ‫‪‬‬
‫”مؤاخات” سڏيندا آھن‪.‬‬
‫ٽيون اھم ڪم مديني جي يھودين سان لکت ۾ ”ميثاق مدينه” ُمعاھدو ڪيو‪،‬ھي اصل ۾ نئين اسالمي حڪومت جو پھرين تحريري دستور (آئين) ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضور جن مديني ڏانھن ھجرت وقت امانتون حضرت علي عليہ السالم جي حوالي ڪيون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫”اَخالق” ُخلُق جو جمع آھي‪،‬جنھن جي معني آھي عادت‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سٺين عادتن کي ”اخالق َحسنه” ۽ خراب عادتن کي ”اخالق سيئه” چئبو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫”اَدب” جي معني آھي ُسٺي تربيت‪،‬ڪنھن ڪم ڪرڻ جو طريقو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫”مجلس” چوندا آھن ان ھنڌ يا جاِء کي جتي ڪجھ ماڻھو گڏجي ويھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت موسي عليہ السالم جي پيُء جو نالو ”عمران آھي‪،‬ان جو تعلق بني اسرائيل قوم سان ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫”اسرائيل” حضرت يعقوب عليه السالم جو لقب آھي‪،‬جنھن جي معني آھي ”اهلل جو ٻانھو”‪”.‬بني اسرائيل” جو مطلب آھي حضرت يعقوب عليه السالم جو اوالد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت يعقوب پنھنجي فرزند حضرت حضرت يوسف جي حڪومت واري دؤر ۾ فلسطين کان مصر آيا ھئا ۽ اُتي ئي آباد ٿيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرٿ موسي عليہ السالم حضرت محمد ﷺ کان لڳ ڀڳ ساڍا ٽي ھزار سال اڳ پيدا ٿيا ھئا‪،‬ان دؤر ۾ مصر ۾ فرعون جي بادشاھت ھئي‪،‬فرعون جو تعلق قبطي‬ ‫‪‬‬
‫قوم سان ھو‪.‬‬
‫فرعون رب ھجڻ جي دعويٰ ڪندو ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھڪ قبطي ڪاھن (اڳڪٿي ڪندڙ) فرعون کي ٻڌايو تہ بني اسرائيل قوم مان ھڪ اھڙو ٻار پيدا ٿيندو‪،‬جيڪو تنھنجي حڪومت ختم ڪندو‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪188‬‬

‫ان ڪري فرعون سرڪاري عملدارن کي حڪم ڏنو تہ بني اسرائيل مان پيدا ٿيندڙ ھر ڇو َ‬
‫ڪر کي ذبح ڪيو وڃي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت موسي کي ڄمڻ کا ن وٺي ٽن مھينن تائين گھر ۾ لڪايو ويو‪،‬جڏھن خطرو محسوس ٿيو ماُء پنھنجي پٽ کي صندوق ۾ وجھي نيل ندي ۾ لوڙھي ڇڏيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پنھنجي نياڻي کي چيائين تہ ھوء نھايت خبرداري سان صندوق جي پويان ھلندي رھي تہ ۽ ڏسي تہ صندوق ڪھڙي پاسي ٿي وڃي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫صندوق ترندي ترندي فرعون جي محل وٽ وڇي پھتي‪،‬صندوق کولي وئي تہ ان ۾ سدا ملوڪ سھڻو ٻار مشڪي رھيو آھي‪،‬فرعون جي گھر واري بيبي آسيه فرعون‬ ‫‪‬‬
‫کي چيو تہ ھن ٻار کي قتل نہ ڪيو‪،‬اسين کيس ُپٽيلو بڻايون ٿا‪.‬‬
‫حضرت موسي عليه السالم فرعون جي گھر ۾ جوان ٿيو‪،‬ڪجھ عرصي کانپوء ھو مَديَن عالئقي ڏانھن ھليو ويو‪،‬جتي حضرت شعب عليہ السالم جي نياڻي صفوره سان‬ ‫‪‬‬
‫شادي ڪيائين‪.‬‬
‫دين ۾ ڏھ سال رھڻ کانپوء واپس مصر اچي رھيو ھو تہ رستي تي ” ُطور” جبل وٽ ﷲ تعاليٰ کين نبوت عطا ڪئي‪.‬‬
‫َم َ‬ ‫‪‬‬
‫ﷲ تعاليٰ حضرت موسيٰ عليه السالم کي ٻہ وڏا معجزا عطا ڪيا‪،‬پھرين معجزو لٺ ُھئي‪،‬اُھا جڏھن اڇالئي پيو تہ وڏا ارڙ نانگ بڻجي وڃي پئي‪،‬ٻيو معجزو ھٿ ھو‬ ‫‪‬‬
‫جيڪو بغل ۾ وجھي ڪڍي تہ اھو اڇو ٿي چمڪڻ پيو لڳي‪.‬‬
‫حضرت موسيٰ عليہ السالم جي دعا سان ﷲ تعاليٰ سندس وڏي ڀاُء ھارون کي بہ نبوت عطا فرمائي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت موسي جي لٺ مبارڪ ترڪي جي شھر استنبول جي عجائب گھر ”طوپ قاپي” ۾ رکيل آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت موسيٰ پنھنجي قوم کي پنھنجي اصل وطن بيت المقدس (فلسطين) ڏانھن وٺي وڃڻ لڳو‪،‬ڳاڙھي سمنڊ وٽ پھتا تہ پويان فرعون جي لشڪر پيڇو ڪرڻ شروع‬ ‫‪‬‬
‫ڪيو‪.‬‬
‫حضرت موسيٰ ﷲ تعاليٰ جي حڪم سان پنھنجي لٺ پاڻي ۾ ھنئي تہ ٻارنھن رستا بڻجي ويا‪،‬جنھن مان بني اسرائيل قوم سمنڊ پار ڪيو ۽ پويان فرعون جو لشڪر‬ ‫‪‬‬
‫داخل ٿيو تہ سمنڊ گڏ ٿي ويو‪،‬سڄي فوج پاڻي ۾ ٻڏي وئي‪.‬‬
‫حضرت عمر رضہ جو لقب فاروق ۽ ُ‬
‫ڪنيت اَبُو َحفَص ھئي‪،‬سندن والد جو نالو خَطاب ھو‪،‬پاڻ قريش خاندان جي ھڪ معزز شاخ بنو عدي سان تعلق رکندا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اٺين پيڙھيء ۾ سندن نسب حضور ڪريم جي نسب سان ٿي مليو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عمر حضور ڪريم جي ھجرت کان چاليھ سال اڳ پيدا ٿيا ھئا‪،‬ننڍپڻ ۾ اُٺ چاريندا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عمر سخت قسم جو ماڻھو سن ‪ 7‬نبوي ۾ سختيون ڪرڻ باوجود ڪنھن بہ ماڻھو کي اسالم کي نفرت ڏياري نہ سگھيو تہ حضور ڪريم کي قتل ڪرڻ الء‬ ‫‪‬‬
‫نڪتا‪.‬‬
‫رستي ۾ حضرت نعيم بن عبدﷲ مليو‪،‬جنھن چيو تہ پھ رين پنھنجي گھر جي سنڀال لھ‪،‬خود توھانجي ڀيڻ فاطمه بنت خطاب ۽ ڀيڻويو سعيد بن زيد مسلمان ٿي چڪا‬ ‫‪‬‬
‫آھن‪.‬‬
‫حضرت عمر اُتان ئي سڌا پنھنجي ڀيڻ جي گھر آيا‪،‬جيڪا قرآن پڙھي رھي ھئي‪،‬پيرن جو آواز ٻڌي چپ ٿي وئي‪،‬تالوت جو آواز حضرت عمر جي ڪنن تائين پھچي‬ ‫‪‬‬
‫چڪو ھو‪.‬‬
‫ڀيڻ ۽ ڀيڻويو تي تشدد ڪندي رتوڇاڻ ڪري ڇڏيائين‪.‬ڀيڻ چيو تہ اي عمر جيڪو ڪرڻو اٿئي ڪر‪،‬پر ھاڻي اسانجي دل مان اسالم جي محبت ختم نٿو ڪري‬ ‫‪‬‬
‫سگھين‪.‬‬
‫حضرت عمر پنھنجي ڀيڻويو کان قرآن ٻڌڻ جي خواھش ظاھر ڪئي‪،‬آيتون ٻڌندي ئي دل ۾ ايمان ڀرجي چڪو ھو‪،‬اتان سڌو نبي ڪريم وٽ آيا ۽ اسالم قبول ڪيائون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ان وقت لڳ ڀڳ چاليھ ماڻھو اسالم آڻي چڪا ھئا‪،‬حضرت عمر اسالم آندو تہ حالتون ھڪدم تبديل ٿي ويون‪،‬ظاھر ظھور اسالم جي تبليغ ٿيئڻ شروع ٿي وئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عمر جي نياڻي حفصہ پاڻ سڳورن جي گھر واري ھئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عمر حضور ڪريم جي ڀر ۾ دفن ٿيل آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضور ڪريم خاص دعا گھري ھئي تہ اي ﷲ اسالم کي ابن ھشام (ابوجھل) يا ابن الخطاب (حضرت عمر) سان مضبوط بڻاء‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عمر جي تلوار مبارڪ ترڪي جي شھر استنبول جي عجائب گھر ”طوپ قاپي” ۾ رکيل آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪراما ڪاتبين” ٻہ مالئڪ آھي جيڪي انسانن جا عمل لکندا رھن ٿا‪،‬قيامت جي ڏينھن جڏھن انسان ﷲ تعاليٰ جي سامھون پيش ٿيندو تہ ھٿ ۾ اعمال نامو ڏنو‬
‫ً‬ ‫”‬ ‫‪‬‬
‫ويندو‪.‬‬
‫سٺا عمل سڄي ھٿ ۾ ۽ برا عمل کٻي ھٿ ۾ ڏنا ويندا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انسان جي عملن جو وزن ٿيندو‪،‬ترازُو جي ھڪ ُپڙ ۾ نيڪيون ۽ ٻئي ۾ برايون رکيون وينديون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫” ِاطاعت” عربي ٻولي جو لفظ آھي‪،‬جنھن جو مطلب فرمانبرداري ۽ تابعداري ڪرڻ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ُسنت جي لفظي معنيٰ آھي رستو يا طريقو‪ُ ”،‬سنت نبوي” مان مراد رسول ﷲ جو رستو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫صوۡم” چوندا آھن‪،‬جنھن جي لفظي معني آھي رڪجي وڃڻ‪،‬بيھڻ ۽ خاموش ٿيڻ‪.‬‬
‫روزي کي عربيَء ۾ ” َ‬ ‫‪‬‬
‫روزو ھر عقلمند ۽ بالغ مسلمان مرد توڙي عورت تي فرض آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مھاجرين جي معني ”ھجرت ڪندڙ” ۽ انصار جي معني ”مددگار” آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت ابوبڪر ڪپڙي جو واپار ڪندا ھئا‪،‬۽ حضرت عثمان کارڪن جو واپار ڪندا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪189‬‬

‫نبي ڪريم جڏھن مڪي کان ھجرت ڪري مديني پھتا تہ ھر انصاري صحابيء جي خواھش ھجي تہ پاڻ سڳورا سندن مھمان بڻجن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڻ سڳورا”قصواء” ڏاچي تي سوار ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڻ سڳورن ڏاچي جي ڪنڌ تي ُمھار رکي چيو تہ ”ھن ڏاچي کي ڇڏي ڏيو‪،‬ان کي ﷲ تعاليٰ طرفان حڪم آھي‪،‬ھيء جتي ويھندي آئون اُتي ترسندس”‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اھڙي طرح ڏاچي حضرت ابو ايوب انصار رضہ جي گھر اڳيان اچي ويٺي‪،‬جيڪي پاڻ سڳورن جي ناناڻن طرفان مائٽ ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫”مسجد نبوي” الء پاڻ سڳورن ان جاء جي چونڊ ڪئي جتي ڏاچي ويٺي ھئي‪،‬اُھا جاء ٻن يتيم ٻارن سھل رضہ ۽ سھيل رضہ جي ھئي‪.‬انھن زمين مفت ڏيڻ چاھي ٿي‬ ‫‪‬‬
‫پر پاڻ سڳورن زمين بنا معاوضي وٺڻ کان انڪار ڪيو‪،‬قيمت ادا ڪري زمين خريد ڪيائون‪،‬ان زمين جي قيمت حضرت ابوبڪر صديق ادا ڪئي‪.‬‬
‫مسجد جي اڏاوت سادي نموني سان ڪئي وئي‪،‬ڀتيون ڪچين سرن سان ٺاھيون ويون‪،‬ٿنڀ ۽ پڃر کجين جي ٿڙن جا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مسجد ۾ ٽي دروازا لڳايا ويا‪،‬مسجد جي ڊيگھ ھڪ سؤ ھٿ (ڏيڊ سؤ فوٽ) ۽ ويڪر بہ اٽڪل ايتري ھئي‪،‬مسجد جو بنياد ٽي ھٿ (ساڍا چار فوٽ) اونھو ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت خديجه رضہ جي وفات کانپوء حضرت سوده ۽ حضرت عائشه حضور جي نڪاح ۾ اچي چڪيون ھيون‪،‬مسجد جي ويجھو انھن الء ٻہ ھجرا ٺاھيا ويا ۽ ٻين‬ ‫‪‬‬
‫ازواج مطھرات جي اچڻ تي ٻہ ٻيا ھجرا ٺھرايا ويا‪.‬‬
‫صفه” چيو ويندو ھو‪.‬‬ ‫مسجد جي اُتر اوڀر حصي ۾ ھڪ َم َن ُھن ( ُ‬
‫صفه) جوڙيو ويو‪،‬ھتي اصحابي علم حاصل ڪرڻ ايند ھئا ان ڪري ھن کي ”اصحاب ُ‬ ‫‪‬‬
‫حضور ڪريم جڏھن مديني منوّره آيا تہ مديني ۾ انصار جا ٻہ وڏا قبيال اوس ۽ خررج ۽ يھودين جا ٽي وڏا قبيال بنو قينقاع‪،‬بنو نضير‪ ،‬۽ بنو قُريظه آباد ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫يھودين ۽ مسلمان وچ ۾ ھڪ معاھدو طئہ ڪيو ويو‪،‬جيڪو ”ميثاق مدينه” جي نالي سان مشھور آھي ۽ ان ۾ چوونجاھہ شرط ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫غزوه معني جنگ‪،‬جنگ بدر لڳڻ جا ڪيترائي سبب ھئا‪،‬انھن مان ھڪ سبب ھيء ھو تہ ابو سفيان(جيڪو ان وقت تائين مسلمان نہ ٿيو ھو) جو واپاري قافلو شام کان‬ ‫‪‬‬
‫واپار جو سامان سان واپس اچي رھيو ھو‪،‬ان قافلي ۾ مڪي وارن جي وڏي دولت ھئي‪،‬ھڪ ھزار ُاٺ ھئا‪،‬جن تي گھٽ ۾ گھٽ پنجاھ ھزار دينار (ٻہ سؤ ساڍا ٻاھٺ‬
‫ڪلو سون) جو سامان ھو‪.‬‬
‫جڏھن تہ ان جي حفاظت الء فقط چاليھ ماڻھو ھئا‪،‬جڏھن ھيُء قافلو مديني جي ويجھو پھتو تہ ابو سفيان کي ڊپ وٺي ويو تہ متان مسلمان قافلي کي ڦُرين‬ ‫‪‬‬
‫تنھنڪري ان مدد الء مڪي ڏانھن پيغام موڪليو تنھن تي ھڪ ھزار جو لشڪر مديني منوره ڏانھن مسلمانن تي حملو ڪرڻ الء روانو ٿيو‪.‬‬
‫پاڻ سڳورن کي جڏھن ڪافرن جي لشڪر اچڻ جي خبر ملي تہ پاڻ ڪافرن جو رستو روڪڻ الء بدر ڏانھن روانا ٿيا‪،‬جيڪو مديني کان ‪ 80‬ميل (‪ 130‬ڪلوميٽر) جي‬ ‫‪‬‬
‫فاصلي تي ھو‪.‬‬
‫ڪل ڇھ تلوارون ۽ ٻہ زرھون ھيون‪،‬سواري الء ستر‬
‫ان وقت پاڻ سڳورن سان گڏ ‪ 313‬مجاھد ھئا جن مان ‪ 84‬مھاجر ۽ ‪ 229‬انصار ھئا‪،‬اسالمي لشڪر وٽ وڙھن الء ُ‬ ‫‪‬‬
‫اُٺ ۽ ٻہ گھوڙا ھئا‪.‬‬
‫ڪافرن جو لشڪر ھڪ ھزار ھو‪،‬انھن وٽ سؤ گھوڙا‪،‬ڇھ سؤ زرھون ۽ سوين ُاٺ ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪافرن ۽ مسلمانن جو لشڪر بدر جي جڳھ تي آمھون سامھون ٿيا‪،‬ڪافرن جي اڳواڻي ابوجھل ۽ مسلمانن جا سپه ساالر پاڻ سڳورا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 17‬رمضان سن ‪ 2‬ھجريء تي لڙائي شروع ٿي‪،‬ڪافرن طرفان ُعتبه‪،‬سندس ڀاُء شيبه ۽ ان جو پٽ وليد بن ُعتبه مسلمانن سان وڙھڻ الء ميدان ۾ لٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مسلمانن طرفان حضرت علي‪،‬حضرت حمزه ۽ حضرت عبيده بن حارث ميدان ۾ آيا‪،‬انھن جلدي ۾ انھن ٽنھي ڪافرن کي قتل ڪري ڇڏيو‪،‬پوء آمھون سامھون جنگ‬ ‫‪‬‬
‫شروع ٿي وئي‪.‬‬
‫ابوجھل کي ٻن نوجوان مجاھدن حضرت معاذ ۽ حضرت معوذ قتل ڪري ڇڏيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھن غزوه م ستر ڪافر قتل ٿيا‪،‬ستر قيدي بڻيا‪،‬باقي ميدان ڇڏي ڀڄي ويا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جڏھن تہ چوڏھن مسلمان شھيد ٿيا‪،‬جن مان ڇھ مھاجر ۽ اٺ انصار ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫غزوہ بدر ۾ ڪافرن کي شڪست نصيب ٿي ۽ وڏا سردار مارجي ويا‪،‬انھن بدلو وڍڻ الء ٻي جنگ ”غزوہ اُحد” مسلمانن تي مڙھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جبل اُحد مديني کان ٽن ميلن جي فاصلي تي اُترئين پاسي آھي‪،‬ان جي ويجھو ‪ 7‬شوال ‪ 3‬ھجري ۾ مڪي جي ڪافرن ۽ مسلمانن وچ ۾ ٻي جنگ لڳي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضور ڪريم جن جو چاچو حضرت عباس ۡ مڪي مڪرمه ۾ ھو‪،‬ان پاڻ سڳورن کي ڪافرن جي لشڪر جي ڄاڻ موڪلي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مڪي جي ڪافرن جو لشڪر ٽن ھزار ويڙھاڪن تي مشتمل ھو‪،‬انھن وٽ ٻہ سؤ گھوڙا ۽ ٽي ھزار اُٺ ھئا‪،‬ھن لشڪر جي اڳواڻي ابو سفيان ڪري رھيو ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضور ڪريم ھڪ ھزار لشڪر تيار ڪري ‪ 6‬شوال ٽيپھري جي نماز کانپوء اُحد ڏانھن روانا ٿيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫منافقن جو سردار عبدﷲ بن اُبَيّ پنھنجي ٽن سؤ ساٿين سميت اسالمي لشڪر کان الڳ ٿي ويو‪،‬اھڙي طرح مسلمان جي لشڪر جو تعداد ست سؤ ٿي ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اُحد جبل ۾ ھڪ لڪ ھو جنھن کي اڄڪلھ ”جبل ُرمات” چئبو آھي‪،‬جتان دشمن جي حملي جو خطرو ھو‪،‬اتي حضور جن حضرت عبدﷲ بن ُجبير انصاري ۡ جي‬ ‫‪‬‬
‫اڳواڻي ۾ پنجاھہ تير اندازن جو جٿو مقرر ڪيو‪.‬‬
‫مڪي جي ڪافرن جو علمبردار طلحه ابن ابوطلحه عبدري ھو ۽ مسلمانن جو جھنڊو ُمصعب بن ُعمير جي ھٿ ۾ ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عام ويڙھ شروع ٿيڻ کان اڳ ۾ ڪافرن جو علمبردار طلحه بن ابوطلحه عبدري وڌيو ۽ جنگ الء للڪاريو‪،‬مسلمانن طرفان زبير بن عوام ۡ اڳتي وڌيو ۽ اک ڇنڀ ۾ قتل‬ ‫‪‬‬
‫ڪري ڇڏيائين‪.‬‬
‫پوء سندس ڀاُء عثمان بن ابوطلحه اڳتي وڌيو تہ حضرت حمزه ان کي بہ قتل ڪري ڇڏيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت حمزہ تي ”وحشي” نالي غالم وجھ وٺي حملو ڪيو‪،‬جنھن ۾ ھو شھيد ٿي ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪190‬‬

‫ھن جنگ ۾ حضور ڪريم جو ڏند مبارڪ شھيد ٿي ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫مسلمانن جو علمبردار ُمصعب بن ُعمير شھيد ٿي ويو‪،‬جيڪو حضور ڪريم جو ھمشڪل ھو‪،‬اوچتو ڳالھ پکڙجي وئي تہ حضور ڪريم شھيد ٿي ويو آھي‪،‬جنھن جي‬ ‫‪‬‬
‫ڪري مسلمانن ۾ مايوسي پکڙجي وئي‪.‬‬
‫اوچتو حضرت ڪعب بن مالڪ رسول ﷲ کي ڏٺو ۽ اعالن ڪيو تہ اي مسلمانؤ رسول ﷲ زندھ آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ان دوران ابو طلحه ۡ حضور جن جو خوب دفاع ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت سعد بن ابي وقاص جيڪو ھڪ بھترين تير انداز ھو‪،‬رسول ﷲ جن پنھنجي ترڪش مان سڀ تير ڪڍي سامھون رکيا ۽ کين فرمايائون تہ ”تنھنجي مٿان‬ ‫‪‬‬
‫منھنجا ماُء‪،‬پيُء قربان‪،‬ڪافرن تي تير وسائيندو رھ”‪.‬‬
‫ھن غزوه ۾ مسلمان عورتن پڻ بھادري ڏيکاري‪،‬حضرت اُم عمار حضور ڪريم جي حفاظت ڪري رھي ھئي ۽ کيس ٻارنھن زخم رسيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عائشه‪،‬حضرت اُم سليط‪ُ ،‬ام اَيمن ۽ اُم سليم زخمين کي پاڻي پيارينديون رھيون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھن غزوہ ۾ ستر مسلمان شھيد ۽ ٻاويھ ڪافر قتل ٿيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھيء جنگ فيصالئتو ثابت نہ ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫غزوہ خندق مسلمانن ۽ مڪي جي ڪافرن ۽ ان جي ساٿارين جي وچ ۾ شوال ‪ 5‬ھجري ۾ وڙھيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھن لڙائي ۾ مسلمانن مديني جي حفاظت الء کڏ کوٽي ھئي‪،‬جنھن جي ڪري ”غزوہ خندق” سڏجي ٿو‬ ‫‪‬‬
‫ھن غزوه کي ”غزوہ احزاب” پڻ چيو وڃي ٿو‪،‬ڇو تہ ھن ۾ ڪافرن جي گھڻن ٽولن حصو ورتو ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪل ڏھ ھزارن جو لشڪر مديني منوره‬
‫مڪي جي قريش جي اڳواڻ ابو سفيان مڪي مان چار ھزار ماڻھن جو لشڪر سان نڪتو‪،‬رستي ۾ ٻيا اتحادي شامل ٿيندا ويا‪ُ ،‬‬ ‫‪‬‬
‫تي ڪاھ جي مقصد سان روانو ٿيو‪.‬‬
‫حضرت سلمان فارسي جي راء تيڀسڀ متفق ٿيا تہ شھر جي چوڌاري کڏ کوٽي دفاع ڪيو وڃي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫رڳو اُترئين پاسي کان تن ميلن جيترو ميدان کليل ھو جتان حملي جو خطرو ھو اُتان کڏ کوٽڻ جو فيصلو ڪيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫کڏ ڏھہ گز ويڪري ۽ ڏھہ گز اونھي کوٽي وئي‪،‬کڏ جو ڪم ھڪ ھفتي ۾ پورو ٿي ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عورتن ۽ ٻارن کي محفوظ قلعي ۾منتقل ڪيو ويو ۽ شھر جي حفاظت الء ٻہ سؤ ماڻھن جو جٿو مقرر ڪيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عبدود‪،‬ضرار‪،‬جبير ۽ نوفل گھوڙن کي ايڙي ھڻي پار ڪري آيا‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ھڪ جڳھ تان کڏ گھٽ ويڪري ھئي اتان عرب جا مشھور بھادر‬ ‫‪‬‬
‫عبدود کي ھزار سپاھين جي برابر سمجھيو ويندو ھو جنھن کي حضرت علي ۡ قتل ڪري ڇڏيو‪،‬ضرار ۽ ُجبير ڀڄي ويا نوفل کڏ ۾ ڪري پيو جنھن کي حضرت علي‬ ‫‪‬‬
‫قتل ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫يھودين جو بنو قريظه قبيلو معاھدي جي نتيجي ۾ مسلمانن جو اتحادي ھيو جنھن کي يھود جي نيڪالي ڏنل قبيلي بنو نضير جي سردار ُحييّ بن اخطب ڀڙڪائڻ ۾‬ ‫‪‬‬
‫ڪامياب ويو‪.‬‬
‫انھن معاھدي جي ڀڃڪڙي ڪري انھن قلعن تي حمال ڪرڻ جو پالن جوڙيو‪،‬جن ۾ مسلمانن جا ٻار ۽ عورتون محفوظ ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھڪ يھودي قلعي جو جائزو وٺڻ الء ويجھو ويو تہ حضور ڪريم جي پڦي حضرت صفيه ۡ ان کي ڏسي ورتو‪،‬حملو ڪري ان کي ماري سسي ڌڙ کان ڌار ڪري يھودين‬ ‫‪‬‬
‫ڏانھن اُڇاليو‪.‬‬
‫يھودين تي خوف ڇائنجي ويو تہ قلعي اندر سپاھي موجود آھن انڪري انھن وري حملو ڪرڻ جي ڪوشش نہ ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫غزوہ خندق مسلمانن جي حق ۾ فيصالئتو ثابت ٿيو‪،‬ڇو تہ ساري عرب جي ڀرپور طاقت حملو ڪيو پر ناڪام ويا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫غزوہ خندق کانپوء عرب قبيلن تيزي سان اسالم قبول ڪرن شروع ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضور ڪريم فرمايو تہ ”اڄ کانپوء ڪافر اسان تي حملو ڪونہ ڪندا اسين انھن تي حملو ڪنداسين”‬ ‫‪‬‬
‫عفو و درگذر جي معني آھي معاف ڪرڻ‪،‬بدلو ۽ انتقام نہ وٺڻ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بُردباري فارسي ٻولي جو لفظ آھي‪،‬جنھن جو مطلب برداشت ڪرڻ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫رواداري جي معني برداشت ڪرڻ‪،‬رعايت ڪرڻ‪،‬جائز رکڻ‪،‬منظور ڪرڻ وغيرھ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫”اُخوّت” عربي ٻولي جو لفظ آھي‪،‬جنھن جي معني ڀائيچارو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قُرآن جي معني آھي اُھو ڪتاب جيڪو پڙھيو وڃي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جن نبين کان سنئون سڌو فيض حاصل ڪيو انھن کيب”اصحاب” چئجي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قرآن ۽ حديث ۾ حضرت عيسيٰ جو نالو ”مسيح” بہ آيو آھي ‪،‬کين بني اسرائيل قوم (جيڪي يھودين جي نالي سان مشھور آھن) ۾ رسول بڻائي موڪليو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عيسيٰ حضور ڪريم کان تقريبن ساڍا پنج سؤ سال اڳ ۾ يروشلم جي شھر ”بيت لحم” ۾ پيدا ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عيسيٰ جي ماُء جو نالو بيبي مريم ھو‪،‬جيڪا ”عمران”جي ڌيء ھئي ۽ بيبي مريم جي ماُء جو نالو َحنه ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بيبي مريم ﷲ تعاليٰ جي نيڪ ۽ پياري ٻانھي ھئي‪،‬ڪنھن ڪم سانگي بيبي مريم شھر کان پرڀرو نڪري وئي معجزاتي طور حضرت عيسيٰ عليه السالم جي بغير پيُء‬ ‫‪‬‬
‫جي پيدائش ٿي‪.‬‬
 ‫‪191‬‬

‫بيبي ٻار کي جھولي ۾ کڻي آئي تہ بني اسرائيل قوم بدڪاري جو الزام ھنيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بيبي مريم نئين ڄاول ڏانھن اشارو ڪيو تہ ھيُء اوھانکي جواب ڏيندو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عيسيٰ ڳالھائڻ شروع ڪيو تہ بيشڪ آئون ﷲ تعاليٰ جو ٻانھو آھيان‪،‬اللہ تعاليٰ مونکي ڪتاب ڏنو آھي‪،‬۽ نبي ڪري موڪليو آھي‪،‬ھن پنھنجي ماُء جي‬ ‫‪‬‬
‫پاڪدامني ثابت ڪئي‪.‬‬
‫حضرت عيسيٰ کي ﷲ ﷻ تقريبن ٽيھن سالن جي عمر ۾ پيغمبري ۽ وحي جي اعزاز سان نوازيو ۽ آسماني ڪتاب انجيل نازل فرمايو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عيسيٰ کي ﷲ ﷻ معجزن سان نوازيو ھو‪،‬جن مريضن کي ڊاڪٽر العالج ڪري ڇڏيندا ھئا‪،‬انھن کي ٺيڪ ڪندو ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پيدائشي گونگا ڳالھائڻ لڳندا ھئا‪،‬ڪوڙھ جا مريض تندرست ٿيندا ھئا‪،‬نابين نظر وارا ٿيندا ھئا‪،‬مٽي مان ٺاھيل پکين جي مورتين کي اللہ جي نالي سان ڦوڪ‬ ‫‪‬‬
‫ڏيندا ھئا تہ ُاھي اُڏامڻ لڳندا ھئا‪.‬‬
‫يروشلم جي ماڻھن مان نا اميد ٿي پاڻ ھڪ ڍنڍ جي ڪناري غريبن ۽ مزدورن کي دعوت ڏيڻ شروع ڪئي‪،،‬اھڙي طرح فلسطين جي عالئقي ۾ سندس دعوت تيزي سان‬ ‫‪‬‬
‫ڦھلجڻ لڳي‪.‬‬
‫حضرت عيسيٰ تي ايمان آڻڻ وارن ماڻھن کي ”حواري” چئبو آھي‪،‬حواري جي معنيٰ آھي نھايت قريب ۽ مدد ڪرڻ وارو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عيسيٰ کي ﷲ ﷻ پنھنجي قدرت سان آسمان تي گھرائي ورتو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مسلمانن جو عقيدو آھي تہ حضرت عيسيٰ زندہ حالت ۾ آسمان تي موجود آھي‪،‬قيامت ويجھي اچڻ وقت ٻيھر زمين تي موڪليو ويندو جنھن جي ھٿان دجال قتل‬ ‫‪‬‬
‫ٿيندو‪.‬‬
‫عثمان غني جي ڪنيت ابو عبدﷲ ۽ ابو عمر ۽ لقب ”ذوالنورين” ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پيُء جو نالو عفان ۽ ماُء جو نالو ارويٰ ھو‪،‬حضرت عثمان جو شجرو پنجين پيڙھي ۾ نبي ڪريم جن سان ملي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عثمان جو تعلق قريش جي مشھور شاخ بنو اُميه سان ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫کين ذوالنورين (ٻن نورن يا ٻن روشنين وارو) انڪري چيو وڃي ٿو پاڻ سڳورن جن جون ٻہ نياڻيون سيده ُرقيه ۽ سيده ُام ڪلثوم ھڪ ٻئي پٺيان نڪاح ۾ آيون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عثمان ۡ ھجرت نبوي کان ‪ 47‬سال پھرين پيدا ٿيو‪،‬اھو ھاٿين واري مشھور واقعي جو ڇھون سال ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عثمان غني ۡ ‪ 34‬سالن جي عمر ۾ حضرت ابوبڪر جي تبليغ سان اسالم ڏانھن متوجھ ٿيا ۽ پاڻ ڪريم جي ھٿ تي اسالم آندو‪،‬اسالم آڻڻ کانپوء سڀني مائٽن‬ ‫‪‬‬
‫منھن ڦيري ڇڏيو‪.‬‬
‫جڏھن مسلمان ھجرت ڪري مديني آيا‪،‬اُتي مٺي پاڻي جي سخت تڪليف ھئي‪،‬مٺي پاڻي جو صرف ھڪ کوھ ”بِئر رومه” جي نالي سان مشھور ھو‪،‬ھڪ يھودي جي‬ ‫‪‬‬
‫ملڪيت ھو‪،‬يھودي کوھ جي پاڻي کي وڪرو ڪري گذر معاش جو ذريعو بڻايو ھو‪.‬‬
‫حضرت عثمان دولت مند ھو جنھن ڪري يھودي کان ٻوليل رقم مطابق کوھ جو اڌ حصو ٻارنھن ھزار درھم چاندي جي عيوض ۾ ورتو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪجھ ڏينھن ۾ باقي اڌ ‪ 8‬ھزار درھم ۾ وٺي مسلمانن جي نالي وقف ڪري ڇڏيو‪،‬جنھن جي موجودہ قيمت پنجاھ لک روپيه ٺھي ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عثمان غزوہ بدر ۾ حصو وٺي نہ سگھيا ڇاڪاڻ جو سيده رقيه بيماري ھئي‪،‬حضور ڪريم کين ان جي خدمت ڪرڻ الء چيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫غزوہ بدر جي ڪجھ وقت کانپوء رمضان سن ‪ 2‬ھجري ۾ سيده رقيه جو انتقال ٿيو ۽ وفات کانپوء ربيع االول سن ‪ 3‬ھجري ۾ حضور جن پنھنجي ٻي نياڻي سيده اُم‬ ‫‪‬‬
‫ڪلثوم جي شادي حضرت عثمان سان ڪرائي‪.‬‬
‫غزوہ تبوڪ جو واقعو تڏھن پيش آيو جڏھن عرب ۾ ڏڪار ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ان موقعي تي حضرت عثمان پنھنجي ملڪيت جو اڌ حصو فوجين جو خرچ پنھنجي ذمي کنيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ان کان عالوہ ھڪ ھزار ُاٺ‪،‬ستر گھوڙا ۽ ھڪ ھزار دينار روڪ مدد الء پيش ڪيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سن ‪ 23‬ھجري ۾ حضرت عمر جي شھادت کانپوء خالفت الء چونڊيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پھريان حضرت عبدالرحمن بن عوف ۡ ان جي ھٿن تي بيعت ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عثمان جي خالفت جو عرصو ‪ 12‬سال کان ڪجھ گھٽ رھيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڇھہ سال امن امان سان گذريا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھڪ نئين مسلمان عبدﷲ بن سبا جيڪو ظاھر ۾ مسلمان ۽ اندر ۾ منافق ھو‪،‬ان اسالم جا نوان نوان عقيدا گھڙي مسلمانن ۾ فرقا پيدا ڪري ڇڏيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مصر جي باغي جماعت جي ڪجھ ماڻھن حضرت عثمان تي حملو ڪيو ۽ کين شھيد ڪري ڇڏيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ان وقت پاڻ قرآن جي تالوت ۾مشغول ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اھو واقعو جمعي جي ڏينھن ‪ 18‬ذوالحج سن ‪ 35‬ھجري تي پيش آيو‪،‬شھادت وقت ‪ 82‬سال عمر ھئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عثمان جي قبر مبارڪ جنت البقيع ۾ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت خالد بن وليد جو تعلق قريش جي بنو مخزوم قبيلي سان ھو‪،‬سندن ڪنيت ابو سليمان ھئي‪،‬سندس ماُء جو نالو عصماء بنت الحارث ھو‪،‬ھيُء اُم المؤمنين‬ ‫‪‬‬
‫ميمونه جي ڀيڻ ھئي‬
‫خالد بن وليد سن ‪ 8‬ھجري ۾ مسلمان ٿيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪192‬‬

‫پاڻ ڪريم کين ”سيف ﷲ” (ﷲ جي تلوار) جو لقب ڏنو‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫”موته” اُردن ۾ بلقاء جي ويجھو ھڪ ڳوٺ جو نالو آھي‪،‬اُتي ھڪ جنگ لڳي ھئي جيڪا غزوه موته جي نالي سڏجي ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھن غزوہ ۾ پاڻ سڳورن حضرت زيد بن حارثه کي ٽن ھزارن مجاھدن سان گڏ روانو ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھدايت ڪئي تہ جيڪڏھن زيد بن حارثه شھيد ٿي وڃي تہ حضرت جعفر بن ابي طالب لشڪر جا امير ھوندا‪،‬جيڪڏھن اھي بہ شھيد ٿي وڃن تہ عبدﷲ بن‬ ‫‪‬‬
‫رواحه امير ھوندا‪.‬‬
‫موته پھتا تہ دشمن جيڪي عيسائي ھئا انھن جو تعداد ھڪ لک ۽ مسلمان جو لشڪر ٽي ھزار‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫شھادت جي جذبي ھيٺ وڙھندي زيد بن حارثه‪،‬حضرت جعفر بن ابي طالب ۽ عبدﷲ بن رواحه شھيد ٿي ويا‪،‬ان کانپوڀ جھنڊو خالد بن وليد کنيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ايتري بھادري سان وڙھيا جو نو تلوارون ٽٽي پيون آخر ۾ ھڪ يمني تلوار ھٿ آھي جنھن سان پاڻ وڙھندا رھيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت ابوبڪر جي خالفت دؤر ۾ خالد بن وليد جن کي زڪوات جي منڪرن سان جنگ جوٽڻ الء امير بڻائي موڪليو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عمر پنھنجي دؤر خالفت ۾ خالد بن وليد کي شام جي گورنري تان ھٽائي‪،‬حضرت ابو عبيدہ بن الجراح کي امير مقرر ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جڏھن ابو عبيدہ جراح اتي پھتو تہ خالد بن وليد چيو تہ مون حضور ڪريم کان ٻڌو ھو ”ھن امت جو امين ابو عبيدہ جراح آھي”‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اسالم جي ھن مجاھد شام ملڪ ۾ وفات ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ايمانيات ”ايمان” مان ورتل آھي‪،‬ايمان جي لغوي معنيٰ دل سان تصديق ڪرڻ ۽ مڃڻ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عقائد ”عقيده” مان نڪتل آھي‪،‬جنھن جي معنيٰ آھي پڪي ڳنڍ ٻڌڻ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عبادات ”عبادت” جو جمع آھي‪،‬جنھن جي معنيٰ آھي ”ٻانھپ”‪،‬عبادت مان ”عبد” جو لفظ ورتو ويو آھي‪،‬جنھن جي معنيٰ آھي ”ٻانھو” يا ”غالم‪”.‬‬ ‫‪‬‬
‫توحيد جي لفظي معني آھي ھڪ مڃڻ‪،‬ھڪ سمجھڻ‪،‬اڪيلو ڄاڻڻ‪،‬ڪائنات جي پيدا ڪندڙ کي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫توحيد جا ٻہ قسم آھن؛ توحيد ذاتي ۽ توحيد صفاتي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اذان جي لغوي معنيٰ آھي اعالن ڪرڻ يا سڏڻ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھر ھڪ مذھب وٽ ماڻھن کي عبادت جي وقت متوجه ڪرڻ جا مختلف طريقا رائج ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مديني جي نصارن وٽ ناقوس ( ٻہ ڪاٺيون ھونديون ھيون‪،‬جن مان ھڪ ڪاٺيء کي ٻي ڪاٺي تي ڌڪ ھڻڻ سان آواز پيدا ٿيندو ھو )‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫يھودي بگل ( سڱ وانگر ھڪ ھٿيار ) وڄائيندا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اذان مان مراد مسلمانن کي نماز جي وقت متوجه ڪرڻ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عبدﷲ بن زيد ؓ کي خواب ۾ اذان جا ڪلما ۽ تربيت سيکاري وئي‪،‬حضور جن کي بہ وحيء جي ذريعي ساڳيا ڪلما ٻڌايا ويا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضور ؓ سڀ کان پھرئين مؤذن حضرت بالل ؓ کي اذان ڏيڻ الء مقرر فرمايو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ان کانسواء پاڻ سڳورن ابو َمحذوره ؓ کي اذان سيکاري ھئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جيڪو شخص اذان ڏيندو آھي‪،‬ان کي مؤذن چئبو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نبي ڪريم ؓ جن مؤذن جي الء مغفرت جي دعا فرمائڻ سان گڏ کيس مسلمانن جو امين پڻ قرار ڏنو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مسلمان گھرن ۾ ٻار جي پيدائش وقت سندس ساڄي ڪن ۾ اذان ۽ کاٻي ڪن ۾ اقامت چئبي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قيامت جي ڏينھن سڀ کان پھرين نماز جو پڇاڻو ٿيندو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نماز ادا ڪرڻ جا ست فرض آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نماز دين جو ٿنڀ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نماز جنازه جي حيثيت فرض ڪفايہ جي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حج اسالم جو پنجون رڪن آھن‪،‬جنھن جي معنيٰ آھي ”زيارت جو ارادو ڪرڻ‪”.‬‬ ‫‪‬‬
‫حج سنہ ‪ 9‬ھجري ۾ فرض ٿيو‪،‬حج ھر عاقل‪،‬بالغ ۽ حج ڪرڻ جي طاقت رکندڙ مسلمان تي ھڪ ڀيرو فرض آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حج فرض ٿيڻ کانپوء حضور ؓ ھڪ دفعو حج ادا ڪيو‪،‬جنھن کي ”حجتہ الوداع” چئبو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حج ۽ عمرو ادا ڪرڻ وارن الء ضروري آھي تہ ميقات کان اڳ احرام ٻڌن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مرد جو احرام ٻہ چادرون آھن‪،‬ھڪ چادر سان گوڏ ٻڌي ويندي آھي‪،‬جنھن کي ”ازار” چئبو آھي‪،‬ٻي چادر سان جسم جو مٿيون حصو ڍڪيو ويندو آھي‪،‬جنھن کي‬ ‫‪‬‬
‫”رداء” چئبو آھي‪.‬‬
‫عورتن جو احترام سبيل سادا ڪپڙا آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫احترام ٻڌڻ کانپوء خانہ ڪعبہ جو ست ڀيرا طواف ڪجي‪،‬ھن ھنڌ کي ”بيت ﷲ” يعني جو ﷲ جو گھر چيو ويندو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫”سعي” معني ”ڊوڙڻ” ھيء ڊوڙ حضرت ھاجرہ جي ياد ملھائڻ الء ٻن ٽڪرين صفا ۽ مروہ جي وچ ۾ ست ڀيرا ڪئي ويندي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت اسماعيل کُڙي ھنئي‪،‬جنھن مان پاڻي جو چشمو ڦٽي نڪتو جيڪو ”زمزم” جي نالي سان مشھور آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حاجي شيطان کي پٿريون ھڻندا آھن ان عمل کي ” رمي الجمار” چئبو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪193‬‬

‫وقوف عرفات حج جو رڪن آھي‪،‬جنھن کانسواء حج ڪونہ ٿيندي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪10‬ذي الحج تي منٰي جي ميدان ۾ قرباني ڪئي ويندي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قرباني کان پوء شريعت جي حڪم مطابق مٿو ڪوڙائجي يا وار ڪترائجن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مٿي ڪوڙائڻ کي ”حلق” ۽ وار ڪترائڻ کي ”قصر” چئبو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مڪه مڪرمه کي ڇڏڻ کان اڳ ۾ ھڪ ٻيو طواف ڪبو آھي جنھن کي ”طواف الصدر” يا ”طواف الوداع” چئبو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حج اصل ۾ حضرت ابراھيم ؓ ۽ حضرت اسماعيل ؓ جي قرباني جو يادگار آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حج جا ٽي فرض آھن ‪ :‬احرام‪،‬وقوف عرفات ۽ طواف زيارت‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫طھارت جي معني آھي پليدي‪،‬مير ۽ گندگي کان پاڪ ٿيڻ‪،‬عربي ۾ طھارت جي مقابلي ۾ ”نجاست” جو لفظ استعمال ٿيندو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫صداقت ”صدق” لفظ مان ورتل آھي‪،‬جنھن جي معني آھي سچ ڳالھائڻ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سچ ڳالھائيندڙ کي ”صادق” ۽ ڪوڙ ڳالھائيندڙ کي ”ڪاذب” چئبو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫امانت جو لفظ ”امن” مان ورتل آھي جنھن جي معنيٰ آھي سڪون‪،‬اطمينان ۽ اَمان‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضور ﷺ منافق جون ٽي نشانيون بيان ڪيون آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آھي‪،‬سٺائي‪،‬خوبي ۽ ڀالئي‪.‬‬
‫ُ‬ ‫احسان ” ُحسن” مان ورتل آھي‪،‬جنھن جي معنيٰ‬ ‫‪‬‬
‫ايثار جي معني آھي ”ترجيح ڏيڻ‪”.‬‬ ‫‪‬‬
‫حقوق العباد مان مراد ٻانھن جا حق‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حقوق ﷲ مان مراد ﷲ ﷻ جا حق‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھجرت جي ڇھين سال پاڻ سڳورن ﷺ صحابہ سڳورن کي فرمايو تہ مون خواب ڏٺو آھي تہ صحابہ سڳورن سان گڏ مڪه مڪرمه پھچي عمرو ادا ڪيو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اھو ٻڌي صحابن سڳورن بيت ﷲ جي زيارت الِء تياريون شروع ڪري ڏنيون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڻ سڳورا چوڏھن سؤ صحابن سڳورن سان گڏجي‪،‬پھرين ذوالقعده سنہ ‪ 6‬ھجري تي مڪي ڏانھن روانا ٿيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڻ سڳورن مديني ُمنوره ۾ مشھور صحابي حضرت عبدﷲ بن اُم َمڪتوم کي پنھنجو نائب مقرر ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ذوالحلفيه” وارو ميقات چئجي ٿو‪،‬ان جڳھ تي پاڻ سڳورن ۽ صحابن عمره جي نيت ڪري احرام ٻڌا‪.‬‬
‫ُ‬ ‫مديني کان تقريبن ‪ 12‬ڪلوميٽرن جي فاصلي تي ھڪ جاِء ”‬ ‫‪‬‬
‫ھن سفر ۾ اُم المؤمنين اُم سلمه بہ نبي ڪريم ﷺ سان گڏ ھئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضور جن ھڪ صحابي بُسر بن سفيان ؓ کي مڪي جون حالتون معلوم ڪرڻ الء موڪليو‪،‬پاڻ سڳورا سفر ڪندي جڏھن مڪي ۽ مديني جي وچ ۾ ” ُعسفان” جي ھنڌ پھتا‬ ‫‪‬‬
‫تہ بُسر بن سفيان ؓ خبر ڏني تہ مڪي جا قريش پنھنجي سردارن سان گڏ جنگ الء تيار آھن‪.‬‬
‫جنگ جي صورتحال ڪري حضور جن عام رستو مٽائي ” ُحديبيه” واري ھنڌ تي پھتا جيڪا مڪي کان تقريبن ‪ 10‬ميلن جي مفاصلي تي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضور ڪريم ﷺ جن حضرت بُديل بن ورقاء جي ذريعي قريش کي پيغام موڪليو تہ اسين صرف ُعمرو ڪرڻ جي نيت سان آيا آھيون‪،‬پر قريش اھا ڳالھ نہ مڃي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عثمان کي قريش سان ڳالھ ڪرڻ الء ايلچي ڪري موڪليو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عثمان غني ؓ کي اچڻ ۾ دير ٿي‪،‬مسلمانن ۾ افواھ پکڙجي ويو تہ حضرت عثمان غني کي شھيد ڪيو ويو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضور ﷺ سڀني صحابن کي کي گڏ ڪيو ۽ چيو تہ جيستائين اسان حضرت عثمان ؓ جي شھادت جو بدلو نہ وٺنداسين واپس ڪونہ موٽنداسون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڻ سڳورا ھڪ ٻٻر جي وڻ ھيٺ ويھي رھيا ۽ صحابہ سڳورا ھڪ ھڪ ٿي ايندا ويا ۽ ھٿ تي بيعت ڪندان ويا‪،‬جنھن کي ”بيعت رضوان” چئجي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مڪي جي ڪافرن کي ان بيعت جي ڄاڻ پئي تہ ٺاھ تي راضي ٿيا‪،‬انھن ڳالھين الء ُسھيل بن عمرو کي موڪليو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫گھڻي بحث کانپوء مسلمان ۽ ڪافرن وچ ۾ ھڪ معاھدو طئہ ٿيو‪،‬جنھ کي ُ‬
‫صلح حديبيه چئبو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫صلح ۾ طئہ ٿيو تہ ھن سال مسلمان عمري کان سواء واپس ھليا وڃن ۽ ايندڙ سال عمرو ادا ڪري سگھن ٿا‪،‬ٽي ڏينھن کان وڌيڪ مڪي ۾ رھڻ جي اجازت نہ ھوندي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫صلح حديبيه موجب مسلمان ۽ قريش ‪ 10‬سال جنگ نہ ڪرڻ جا پابند ھوندا‪.‬‬
‫ُ‬ ‫‪‬‬
‫صلح حديبيه جو معاھدو حضرت علي ؓ لکيو‪.‬‬
‫مسلمانن طرفان ُ‬ ‫‪‬‬
‫حبشه جي بادشاھ اصحمه بن ابجر ھو‪،‬حبشه جي بادشاھ کي نجاشي چئبو ھو‪،‬نبي ڪريم ﷺ پنھنجو خط مبارڪ حضرت عمرو بن اُميهّ کي ڏئي حبشه جي بادشاھ جي‬ ‫‪‬‬
‫درٻار ۾ موڪليو‪.‬‬
‫خط پڙھي بادشاھ اُٿي بيٺو ۽ خط مبارڪ کي پنھنجي اکين تي لڳائي چميو‪،‬ايمان آڻي مسلمان ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بحرين ۾ ” ُمناذرہ” نالي بادشاھن جو سلسلو ھوندو ھو‪،‬نبي ڪريم ﷺ بحرين جي بادشاھ کي حضرت ُعالء بن الحضرمي جي ذريعي خط مبارڪ موڪليو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ان وقت بحرين تي ” ُمنذر بن ساويٰ” بادشاھت ڪري رھيو ھو‪،‬حضور جن جو خط پڙھي اسالم قبول ڪيائين‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫موجوده ايران جو پراڻو نالو فارس ھو‪،‬اُتان جي بادشاھ کي ڪسريٰ چئبو ھو‪،‬فارس ان وقت جي سپر پاور جي حيثيت رکندڙ ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نبي ڪريم ﷺ جڏھن خط موڪلڻ جو سلسلو شروع ڪيو تڏھن فارس تي ”خسرو پرويز” بادشاھت ڪري رھيو ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نبي ڪريم ﷺ حضرت عبدﷲ بن حذافه کي پنھنجو خط ڏئي موڪليو‪،‬جڏھن خسرو کي خط پڙھي ٻڌايو ويو ان ڪاوڙ ۾ اچي خط ڦاڙي ڇڏيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪194‬‬

‫‪10‬جمادي االول سنہ ‪ 7‬ھجري ۾ خسرو بادشاھ کي پنھنجي پٽ شيرويه بغاوت ڪندي قتل ڪري پاڻ بادشاھ بڻجي ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عمر ؓ جي خالفت جي دور ۾ فارس کي مڪمل فتح ڪري اسالمي سلطنت ۾ شامل ڪيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضور ڪريم ﷺ مصر جي بادشاھ مقَوقس کي پڻ حضرت حاطب بن ابي بلعته جي ذريعي خط موڪليو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مقوقس خط جو تمام گھڻو احترام ڪيو ۽ مؤدبانہ جواب پڻ لکيائين پر اسالم نہ آندائين‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مقوقس پاڻ سڳورن الء سوکڙيون موڪليون جن ۾ ھڪ اڇو خچر‪،‬ھڪ حبشي غالم ۽ ٻہ ٻانھيون پڻ موڪليون‪،‬ھڪ جو نالو ماريہ ۽ ٻي جو نالو سيرين ھو‪،‬اُھي ٻئي‬ ‫‪‬‬
‫سڳيون ڀينرون ھيون‪.‬‬
‫بيبي ماريہ قبطيه نبي ڪريم ﷺ جن جي حرم ۾ آئي ۽ اُم المؤمنين بڻي‪،‬جن مان حضور ﷺ جن کي ھڪ پٽ ”ابراھيم” پيدا ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جڏھن تہ سيرين حضرت حسان بن ثابت انصاري جي گھر آئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نبي ڪريم ﷺ جي دور ۾ روم جو بادشاھ ”ھرقل” ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫روم جي بادشاھ کي قيصر چئبو ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھرقل تائين اسالم جي دعوت پھچائڻ الء نبي ڪريم ﷺ جو ايلچي دحيه الڪلبي بڻيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھرقل پاڻ سڳورن ﷺ جي ايلچي جي ڏاڍي عزت ڪئي ۽ سوکڙيون ڏيئي کيس روانو ڪيائين‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عيسائين جي ڊپ ۽ حڪومت کسجڻ جي ڊپ کان اسالم ڪونہ آندائين‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫خيبر ھڪ بستي جو نالو آھي جيڪا مديني جي اُتر ۾ ‪ 125‬ميل يعني ‪ 200‬ڪلوميٽرن جي فاصلي تي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مديني ۾ يھودين جو ھڪ قبيلو ”بنو نُضير” آباد ھو‪،‬جنھن کي اسالم مخالف سازشن جي ڪري مديني مان نيڪالي ڏني وئي‪،‬ان قبيلي پڻ خيبر ۾ پناھ ورتي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫خيبر ويجھو ھڪ ٻيو قبيلو ”بنو غطفان” آباد ھو‪،‬جيڪو پڻ اسالم دشمني ۾ اڳرو رھندو ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڻ سڳورن ﷺ جن کي جڏھن يھودين جي سازشن جي پڪ تہ پاڻ خيبر وارن الء جھاد جو اعالن ڪيائين‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫محرم سنہ ‪ 7‬ھجري ۾ پاڻ سڳورا ﷺ غزوہ خيبر الء روانا ٿيا‪،‬پاڻ ﷺ سان گڏ ‪ 1200‬پيادا ۽ ‪ 200‬سوارن جا دستا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫يھودين جا ڪل اٺ قلعا ھئا‪،‬جن مان ھڪ قلعي ”ناعم” ۾ کاڌي پيتي جو سامان گڏ ڪري رکيل ھو‪،‬جنھن کي سڀ کان پھرين مسلمانن فتح ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سڀ کان مضبوط قلعو ”قَموص” ھو جنھن ۾ بھادر‪،‬دلير ۽ وڏا سردار رھندا ھئا‪،‬يھودين جو مشھور پھلوان ”مرحب” ھن قلعي جي حفاظت تي مقرر ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت علي ؓ ”مرحب” سان مقابلو ڪري کيس قتل ڪري قلعو فتح ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫غزوه خيبر ۾ ‪ 93‬يھودي قتل ٿيا ۽ ڪجھ مسلمان شھيد ٿيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫غزوہ خيبر ۾ مسلمانن جو جھنڊو حضرت علي ؓ جي حوالي ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت خديجه ؓ جي والدت قريش جي ھڪ خاندان ۾ ٿي‪،‬سندن والد جو نالو ”خُويلد” آھي‪،‬حضرت خديجه اسالم قبول ڪرڻ کان اڳ ۾ بہ عرب ۾ ”طاھرہ” (پاڪ) جي‬ ‫‪‬‬
‫لقب سان مشھور ھئي‪.‬‬
‫حضرت خديجه جو نبي ڪريم ﷺ سان ‪ 25‬سالن تائين ساٿ رھيو‪،‬پنجھٺ سالن جي عمر ۾ نبوت جي ڏھين سال وفات ڪيائين‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت علي ؓ جي ڪنيت ”ابوالحسن” ۽ ”ابوتراب” ھئي‪،‬حضرت علي ؓ جي والد جو نالو ابوطالب ۽ والدہ جو نالو ”فاطمه بنت اسد” ھو‪،‬والدہ سندن لقب ”حيدر” رکيو‬ ‫‪‬‬
‫ھو‪.‬‬
‫حضرت علي ؓ جي خالفت چار سال نو مھينا ھلي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عبدالرحمن ابن ملجم ڪوفہ ۾ فجر نماز پڙھندي تلوار سان زخمي ڪيو جنھن جي ڪري شھادت نصيب ٿيس‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت علي ؓ کي حضرت فاطمه مان ٽن پٽن ۽ ٻن ڌيئرن جو اوالد ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت داتا گنج بخش علي ھجويري جو اصل نالو ”عليپ ھو‪،‬۽ والد جو نالو عثمان ھو‪،‬سندن والدت افغانستان جي عالئقي ”ھجوير” ۾ سنہ ‪ 400‬ھجري بمطابق‬ ‫‪‬‬
‫‪1009‬ع ۾ ٿي‪.‬‬
‫لقب ”گنج بخش” يعني روحاني خزانو بخشيندڙ مشھور ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫داتا گنج بخش مختلف موضوعن تي ڪيترائي ڪتاب لکيا جيئن ‪ :‬منھاج الدين‪ ،‬الرعايت لحقوق‪ ،‬ڪتاب البيان‪ ،‬الھل العيان وغيرہ‪،‬پر تصوف جي موضوع تي فارسي ۾‬ ‫‪‬‬
‫لکيل ڪتاب ”ڪشف المحجوب” وڏي مشھوري حاصل ڪئي‪.‬‬
‫حضرت داتا گنج بخش جو انتقال سنہ ‪ 463‬ھجري بمطابق ‪1072‬ع ۾ ٿيو‪،‬سندن مزار الھور ۾ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بنو اؓميہ جي دور ۾ اسالم جو پيغام دنيا جي ڏورانھن عالئقن تائين پھچي رھيو ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪11‬رمضان المبارڪ سنہ ‪ 93‬ھجري بمطاڀق پھرين جوالء سنہ ‪ 712‬ع ۾ محمد بن قاسم جي اڳواڻي ۾ اسالم سنڌ تائين پھچي چڪو ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫موسيٰ بن نُصير ھڪ بھادر سپاھ ساالر ھو جنھن آفريقا کي فتح ڪري اسالمي سلطنت قائم ڪئي‪.‬ھن پنھنجي جرنيل طارق بن زياد کي ٻارنھن ھزار فوج ڏيئي اسپين‬ ‫‪‬‬
‫ڏانھن روانو ڪيو جيئن اتي جي عوام کي ظالم بادشاھ ”راڊرڪ” کان ڇوٽڪارو نصيب ٿئي‪.‬‬
‫اسپين ۾ سامونڊي ڪناري تي ھڪ جبل آھي جنھن کي اڄ بہ ”جبل الطارق” يا ”جبرالٽر” جي نالي سان ياد ڪيو وڃي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪195‬‬

‫سنہ ‪ 711‬ع ۾ اسپين جي بادشاھ ۽ ڪمانڊر ”راڊرڪ” کي شڪست نصيب ٿي‪،‬۽ اھو طارق بن زياد جي ھٿان قتل ٿيو‪،‬اھو پڻ چيو ويندو آھي تہ گن درياء ۾ ٻڏي‬ ‫‪‬‬
‫آپگھات ڪيو‪.‬‬
‫ان کانپوء طارق بن زياد سڊونہ‪ ،‬ڪرمونہ‪ ،‬غرناطہ‪ ،‬۽ طليطلہ فتح ڪري‪،‬اسپين جي ھڪ وڏي عالئقي تي قبضو ڪري ورتو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اسپين تي مسلمانن ست سؤ سالن تائين حڪومت ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اڄ بہ اسپين ۾ ان دور جي عظيم الشان جامع مسھد ”غرناطہ” ۽ ”الحمراء” جي شاندار عمارت‪،‬جيڪي عرب جي دور جون يادگار آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫زڪوات ھڪ اھم مالي عبادت آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫زڪوات جي لفظي معنيٰ آھي پاڪيزگي ۽ واڌارو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫رسالت جي معنيٰ آھي ”پيغام پھچائڻ” ۽ ”رسول” جي معنيٰ آھي ”پيغام پھچائيندڙ‪”.‬‬ ‫‪‬‬
‫رسول الء ھڪ ٻيو لفظ نبي بہ استعمال ٿئي ٿو‪،‬نبي جي لغوي معني آھي ”خبر ڏيندڙ‪”.‬‬ ‫‪‬‬
‫دعا عربي ٻولي جو لفظ آھي‪ ،‬جنھن جي لفظي معنيٰ آھي سڏڻ يا پڪارڻ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫صلح حديبيہ ۾ مسلمانن ۽ قريش جي وچ ۾ ‪ 10‬سالن تائين جنگ بندي جو ٺاھ ٿيل ھو‪.‬‬
‫سنہ ‪ 6‬ھجري ۾ ُ‬ ‫‪‬‬
‫بنو خزاعه قبيلي مسلمانن کي حليف بڻايو ۽ بنوبڪر قبيلي قريش کي حليف بڻايو‪ ،‬ٻنھي قبيلن وچ ۾ پراڻي دشمني ھلي رھي ھئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بنوبڪر قبيلي وارن اوچتو حملو ڪري ڏنو‪ ،‬بنو خزاعه وارن ڪعبي ۾ پناھ ورتي جيئن بچي سگھن‪ ،‬پر بنوبڪر وارن ڪعبي جي ُحرمت پامال ڪندي انھن جا گھڻا ماڻھو‬ ‫‪‬‬
‫ماري ڇڏيا‪.‬‬
‫صلح حدبيه جي پڌري ڀڃڪڙي ھو‪.‬‬
‫بنوبڪر جو اھو حملو ُ‬ ‫‪‬‬
‫بنو خزاعه وارن حضور ﷺ جي خدمت ۾ حاضر ٿي مدد جي درخواست ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڻ سڳورن ايلچيء ذريعي قريش وٽ ٽي شرط موڪليا‪ :‬بنو خزاعه جي قبيلي وارن جو خون بھا ادا ڪيو وڃي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مڪي جا قريش بنو بڪر قبيلي جي حمايت تان ھٿ کڻن يا صلح حديبيه تان ھٿ کڻن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مڪي جي قريش وڏائي ۾ اچي صلح حديبيه کي ٽوڙي ڇڏيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اھڙي صورتحال جي آڏو حضور ﷺ سنہ ‪ 8‬ھجري ۾ ڏھ ھزار اصحابن سڳورن جو لشڪر وٺي مڪي ڏانھن روانا ٿيا ۽ مَرّ الظّھران ۾ نزول فرمايائون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضور جن پنھنجي لشڪر کي چئن حصن ۾ ورھايو ۽ ھر ھڪ حصي جو الڳ سپاھ ساالر مقرر فرمايو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پھريون حصو حضرت زبير بن عوام جي اڳواڻي ۾‪،‬جنھن کي مڪي جي مٿانھين حصي کان داخل ٿيڻ جو حڪم فرمايو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ٻيو حصو حضرت خالد بن وليد جي اڳواڻي ۾‪ ،‬جنھن کي مڪي جي ھيٺانھين حصي کان داخل ٿيڻ جو حڪم فرمايو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ٽيون حصو حضرت ابو عبيدہ بن جراح جي اڳواڻي ۾‪ ،‬جنھن کـي مڪي جي اُڀرندي پاسي داخل ٿيڻ جو حڪم فرمايو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫چوٿون حصو حضرت سعد بن عبادہ جي اڳواڻي ۾ جنھن کي مڪي جي اولھندي پاسي داخل ٿيڻ جو حڪم فرمايو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مر الظھران مڪي کان ‪ 16‬ميلن جي فاصلي تي آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قريش کي جڏھن ان ڳالھ جي خبر پئي تہ انھن تحقيق الء ابو سفيان‪ ،‬حڪيم بن حزام‪ ،‬۽ بديل بن ورقاء کي موڪليو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عباس جڏھن ابوسفيان کي ڏٺو تہ جان بچائڻ الء حضور ﷺ وٽ وٺي آيو‪ ،‬حضرت عباس جي ترغيب جي ڪري ابو سفيان مسلمان بڻجي ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضور ﷺ لشڪر کي مڪي جي چئني طرفن کان داخل ٿيڻ جو حڪم فرمايو‪ ،‬جنھن سان قريش ويتر ڊڄي ويا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انھي موقعي تي حضور اعالن ڪيو تہ جيڪو شخص ابو سفيان جي گھر ۾ پناھ وٺندو کيس معاف ڪيو ويندو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جيڪو پنھنجي گھر جو دروازو بند ڪندو يا ڪعبي ۾ پناھ وٺندو ان کي معاف ڪيو ويندو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انھي بھترين حڪمت عملي جي ڪري مسلمان جو لشڪر مخالفن جو رت وھائڻ کانسواء فتحياب ٿي مڪي ۾ داخل ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڻ سڳورن ڪعبي جو طواف ڪيو‪ ،‬حجر اسود کي چميو ۽ پنھنجي ڪمان سان ڪعبي ۾ رکيل سڀني بتن کي ڪيرائي ڇڏيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مڪي جي عظيم الشان فتح ۽ قريش جي ناڪامي ۽ شڪست ڏسي ُحنين وادي جا ٻہ ويڙھاڪ قبيال بنو َھوازن ۽ بنو ثقيف مسلمانن سان فيصالئتي جنگ ڪرڻ الء تيار‬ ‫‪‬‬
‫ٿيا‪.‬‬
‫حضور ﷺ ٻارھن ھزار جو لشڪر وٺي سنہ ‪ 8‬ھجري ۾ انھن سان جنگ ڪرڻ مڪي مان روانا ٿيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ُحنين جي ويجھو خطرناڪ ويڙھ ٿي نيٺ مسلمانن کي فتح حاصل ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ُحنين وادي مڪي ۽ طائف جي وچ ۾ واقع آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بنو ھوازن ۽ بنو ثقيف قبيلن وادي اوطاس ۾ خيما کوڙيا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫غزوہ تبوڪ جو پسمنظر‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫تبوڪ جو عالئقو مديني کان ‪ 500‬ڪلوميٽر جي پنڌ تي واقع آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مڪي جي فتح ۽ غزوہ ُحنين جي فتح ڏسي روم جي بادشاھ ھرقل مسلمانن جي طاقت ختم ڪرڻ الء ھڪ وڏو لشڪر تيار ڪرڻ شروع ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اھا خبر جڏھن شام مان آيل واپارين ذريعي حضور ﷺ کي ملي تہ پاڻ روم جي لشڪر خالف جھاد جو اعالن ڪيو‪ ،‬اھو سنہ ‪ 9‬ھجري جو زمانو ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪196‬‬

‫ان موقعي تي حضور ﷺ حضرت علي ؓ کي مديني جو نائب مقرر ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڻ سڳورن اعالن ڪيو تہ جنگ جي خرچ الء مالي قرباني پيش ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت ابوبڪر گھر جو سڄو سامان جنگ جي خرچ الء پيش ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عمر فاروق پنھنجي گھر جو اڌ سامان پيش ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عثمان غني گھڻو شاھوڪار ھو ان ‪ 9‬سؤ اُٺ‪ ،‬ھڪ ھزار گھوڙا‪ ،‬ٻہ سؤ اُوقيہ (ساڍا اوڻٽيھ ڪلو چاندي) ۽ ھڪ ھزار دينار ﷲ تعاليٰ جي واٽ ۾ پيش ڪيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھڪ غريب صحابي حضرت ابو عقيل انصاري جيڪو کوھ مان پاڻي ڀري مزدوري ڪري چار ڪلو کجيون وٺي پنھنجو گذر ڪندو ھو‪ ،‬کيس ھڪ ڏينھن جي مزوري مان‬ ‫‪‬‬
‫جيڪي کجيون مليون ان مان اڌ گھر وارن الء ۽ اڌ رسول ﷲ جي خدمت ۾ پيش ڪيون‪.‬‬
‫مسلمان جو ٽيھ ھزار جو لشڪر اٽڪل ‪ 14‬ڏينھن کانپوء تبوڪ جي ميدان تي پھتو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مسلمان ويھن ڏينھن تائين نصارن جو انتظار ڪندا رھيا‪ ،‬پر انھن جنگ جو ارادو ئي ختم ڪري ڇڏيو ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضور ﷺ جن اٽڪل ‪ 50‬ڏينھن کانپوء بنا جنگ جي سوڀارا ٿي لشڪر سان گڏ واپس مديني آيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫”ميانہ روي” فارسي ٻولي جو لفظ آھي‪ ،‬عربي ۾ ان کي اعتدال چئبو آھي‪ ،‬جنھن جي معني آھي وچٿرائي‪،‬وچولو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ُمساوات عربي ٻولي جو لفظ آھي جنھن جي معني آھي برابري‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت ابوذر غفاري جيڪو لباس پاڻ پھريندا ھئا اُھوئي پنھنجي غالم کي پارائيندا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضور ﷺ جن مسلمانن کي اسالم جو اھم رڪن ادا ڪرڻ الء سن ‪ 10‬ھجري ۾ حج ڪرڻ جو ارداو فرمايو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اٽڪل سوا لک صحابي ھن سعادت کي حاصل ڪرڻ الء گڏ ٿي ويا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضور ڪريم قرباني الء پاڻ سان گڏ ُاٺ ڪاھي ھليا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪26‬ذيقعدہ تي پاڻ سڳورا مديني مان روانا ٿيا‪ 10 ،‬ڪلوميٽر پري ذوالحليفه جي ھنڌ احرام جي نيت ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪4‬ذي الحجه تي مڪي پھتا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪعبي جو طواف ڪيائون‪ ،‬مقام ابراھيم وٽ ٻہ رڪعتون نفل پڙھيائون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪8‬ذي الحجه تي منٰي آيا‪ ،‬۽ رات گذاريائون ۽ اڳئين ڏينھن ‪ 9‬تاريخ تي فجر جي نماز پڙھي پنھنجي ڏاچي ”قصوا” تي سوار ٿي عرفات جي ميدان ۾ آيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اھو حضورﷺ جن جو آخري حج ھو‪ ،‬جنھن جي ڪري حجته الوداع چئبو آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪29‬صفر سنہ ‪ 11‬ھجري سومر جي ڏينھن رسول ﷲ ﷺ جن ھڪ جنازي ۾ بقيع الغرقد قبرستان ويا‪ ،‬واپسي تي مٿي ۾ سور شروع ٿيو ۽ جسم ۾ گرمائش محسوس ٿي‪ ،‬اھا‬ ‫‪‬‬
‫وصال واري بيماري جي شروعات ھئي‪.‬‬
‫جڏھن بيماري ۾ واڌ ٿي تہ پاڻ سڳورا ٻين ازواج ُمطھرات کان اجازت وٺي بيبي عائشه وٽ رھڻ لڳا ۽ حضرت ابوبڪر کي حڪم فرمايائون تہ ھو نماز جي امامت‬ ‫‪‬‬
‫ڪرائي‪.‬‬
‫‪12‬ربيع االول سنہ ‪ 11‬ھجري سومر جي ڏينھن ٻنپھرن جو ھن دنيا مان وصال ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بيبي عائشه ؓ جو لقب صديقه ھو‪ ،‬پاڻ بنو تيم خاندان سان تعلق رکن ٿيون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت ابوبـڪر جي ڌيُء ۽ حضور ڪريم جن جي محبوب گھر واري آھن‪ ،‬سندن والدہ جو نالو اُم رومان آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نبي ڪريم جن سان نڪاح ھجرت مدينه کان اڳ ٿيو ۽ رخصتي ھجرت مدينه کان پوء ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سندن وفات ‪ 17‬رمضان المبارڪ سنہ ‪ 58‬ھجري ۾ ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جنازہ نماز ان وقت جي مديني جي گورنر ابو ھريرہ ؓ پڙھائي‪،‬رات جي وقت مديني جي قبرستان بقيع الغرقد ۾ دفن ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بيبي سڳوري کي ڪوبہ اوالد ڪونہ ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت فريد الدين گنج شڪر جو اصل نالو مسعود آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫”فريد الدين ۽ ”گنج شڪر” ٻيئي لقب آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سندن والد جو نالو شيخ جمال الدين سليمان ۽ ماُء جو نالو قرسم خاتون آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫گنج شڪر جي والدت ملتان جي ھڪ ڳوٺ کتوال ۾ سنہ ‪ 569‬۾ ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سندن تعلق صوفين جي چشتي سلسلي سان ھو‪.‬فريد الدين گنج شڪر حضرت قطب الدين بختيار ڪاڪي ؓ جو مريد ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫گنج شڪر ڪتاب پڻ لکيا جن مان ٽي تمام گھڻو مشھور ٿيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫”ماھيت قلب”‪” .‬راحت القلوب”‪” ،‬اسرار االولياء‪”.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪93‬سالن جي عمر ۾ محرم الحرام سنہ ‪ 668‬ھجري ۾ وفات ڪيائون‪،‬سندن مزار پاڪ پتن ساھيوال ڊويزن ۾ آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سلطان صالح الدين جو اصل نالو يوسف بن ايوب ھو‪ ،‬پنھنجي والد جي نسبت سان ”ايوبي” سان مشھور ٿيا‪” ،‬صالح الدين” سندن لقب ھو‪ ،‬پاڻ عراق جي شھر تڪريت ۾‬ ‫‪‬‬
‫سنہ ‪ 1137‬ع ۾ پيدا ٿيا‪.‬‬
‫پنھنجي تعليم دمشق ۽ بعلبڪ ۾ حاصل ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪197‬‬

‫ان دور ۾ عيسائين بيت المقدس تي قبضو ڪ ري مسلمانن جو ڪوس ڪرڻ شروع ڪيو‪ ،‬انھي ڪري مسلمانن جي دلين ۾ عيسائين خالف نفرت ۽ ڪاوڙ عام ٿي پئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ھن جنگي تربيت پنھنجي چاچي مشھور سپاھ ساالر اسد الدين شير ڪوہ کان حاصل ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سنہ ‪ 1169‬ع تي اسد الدين شير ڪوہ صالح الدين ايوبي کي مصر گڏ وٺي ويو‪ ،‬جتي فاطمي خليفي اسد الدين شير ڪوہ کي پنھنجو وزير ۽ ڪمانڊر ان چيف مقرر‬ ‫‪‬‬
‫ڪيو‪.‬‬
‫ٻن مھينن کانپوء اسد الدين جي الڏاڻي کانپوء صالح الدين کي ان جاء تي وزير مقرر ڪيائين‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سن ‪ 1174‬ع تي نور الدين محمود جي الڏاڻي کانپوء سندس يارھن سالن جي پٽ ملڪ الصالح کي بادشاھ بڻايو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سن ‪ 1182‬ع ۾ ملڪ الصالح جي الڏاڻي کانپوڀ سڀني رياستن سلطان صالح الدين کي بادشاھ مڃيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫صليبي بادشاھ رينالڊ فلسطين جي مسلمانن سان مسلسل معاھدن جي ڀڃڪڙي ڪري رھيو ھو ۽ مسلمانن جي قتل ۾ شامل ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انھي ڪري سلطان صالح الدين ايوبي فلسطين کي صليبي عيسائين کان آزاد ڪرائڻ الء فلسطين ڏانھن اڳڀرائي ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫صليبين پوري يورپ مان فوجون گڏ ڪيون‪ ،‬جنھن ۾ ہرطانيه جو مشھور سپاھ ساالر رچرڊ جيڪو شير دل جي نالي سان مشھور ھو اھو بہ شريڪ ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بيت المقدس جي فتح الء سنہ ‪ 1187‬ع ۾ وڏي جنگ لڳي‪ ،‬جيڪا ٽين صليبي جنگ جي نالي سان مشھور آھي‪ ،‬ھن جنگ ۾ صالح الدين ايوبي فتح حاصل ڪئي‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫فلسطين صليبين جي قبضي مان آزاد ٿيو‪.‬‬
‫صالح الدين ايوبي سن ‪1193‬ع ۾ ‪ 56‬سالن جي عمر ۾ بخار جي بيماري جي ڪري دمشق ۾ الڏاڻو ڪري ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫الڏاڻي وقت ڇڏيل ڪل ملڪيت ھڪ ڪوٽ‪ ،‬ھڪ گھوڙو ‪ ،‬ھڪ دينار ۽ ‪ 32‬درھم ھئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ابن خلدون جو اصل عبدالرحمان بن محمد ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڻ اُتر افريقا جي ملڪ تيونس ۾ سن ‪ 732‬ھجري سن ‪1322‬ع ۾ پيدا ٿيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سندس خاندان جي وڏي ڏاڏي جو نالو خالد المعروف ابن خلدون ھو جنھن جي نسبت سان کيس ”ابن خلدون” چيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عمرانيات جو ماھر ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڻ ٽن ملڪن تيونس‪ ،‬اندلس ۽ مصر جي اھم سياسي عھدن تي مقرر ٿيو‪ ،‬پاڻ تيونس جي سلطان ابو اسحاق ٻئي‪ ،‬اندلس جي والي سلطان بن احمر ۽ مصر جي بادشاھ‬ ‫‪‬‬
‫برقوق جي درٻار ۾ سيڪريٽري ۽ قاضي جي عھدن تي فائز رھيو‪.‬‬
‫جڳ مشھور علمي ۽ تحقيقي ڪم سندس ڪتاب ”المقدمه” ۽ ”تاريخ ابن خلدون” جي نالي سان مشھور ٿيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سن ‪ 808‬ھجري بمطابق ‪1406‬ع ۾ قاھرہ (مصر) م الڏاڻو ڪري ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫روزو سن ‪ 2‬ھجري ۾ فرض ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حج جي لفظي معني آھي ”قصد ۽ ارادو ڪرڻ‪”.‬‬ ‫‪‬‬
‫حج سن ‪ 9‬ھجري ۾ فرض ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫صبر جي معني آھي پنھنجو پاڻ کي قابو ۾ آڻڻ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫تحمل جي معني آھي برداشت ڪرڻ‪،‬سھپ ڪرڻ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عدل عربي ٻولي جو لفظ آھي‪ ،‬جنھن جي معني آھي انصاف ڪرڻ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت آدم عليه ٻني ٻاري ۽ اَن پيھڻ جو ڌنڌو ڪندا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت صالح عليه ۽ حضرت ھود عليه واپار ڪندا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت ابراھيم عليه ٻني ٻارو ۽ رازڪي جو ڪم ڪندو ھو‪،‬ڪعبو جوڙيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت دائود عليه تلوارون ۽ زرھون (لوھارڪو) ٺاھيندو ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت موسيٰ عليه ٻڪريون چاريون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت عيسيٰ رنگساز ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت محمّٰد ﷺ ٻڪريون بہ چاريون ۽ واپار بہ ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت فاطمه الزھراء حضرت محمّٰد ﷺ جي الڏلي صاحبزادي ھئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سندن والدت نبوت کان پنج ورھين اڳ مڪي پاڪ ۾ ٿي‪ ،‬حضور ﷺ جي عمر ‪ 35‬سال ۽ سندن والدہ خديجه الڪبريٰ جي ‪ 50‬سال عمر ھئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت فاطمه خديجه الڪبريٰ جي اوالد مان سڀني کان ننڍي ھئي‪ ،‬سندن ڪيترائي لقب ھئا‪ ،‬جن مان ”سيدہ نساء اھل الجنه”‪” ،‬زھراء”‪” ،‬بتول” ۽ طاھرہ مشھور آھن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مديني ڏانھن ھجرت کانپوء پاڻ سڳورن بيبي فاطمه جو رشتو حضرت علي سان طئي ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ان وقت حضرت علي ؓ جي مالي حالت خراب ھئي‪ ،‬وٽن ھڪ گھوڙو ۽ ھڪ زرھ موجود ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضور ﷺ جي مشوري سان حضرت علي ؓ اھا تلوار ‪ 480‬درھمن ۾ حضرت عثمان غني ؓ کي وڪرو ڪئي‪ ،‬حضرت عثمان زرھ جي قيمت ادا ڪئي پوء ساڳي زرھ‬ ‫‪‬‬
‫حضرت علي کي ھديو ڪري موٽائي ڏني‪.‬‬
‫پاڻ سڳورن ﷺ چار سؤ درھم (لڳ ڀڳ ‪ 1224.75‬گرام) چاندي بيبي سڳوري جي مھر مقرر فرمائي‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪198‬‬

‫اھڙي ريت سن ‪ 2‬ھجري تي حضرت علي ؓ سان النئون لھي سندس گھر ڌياڻي بڻجي وئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڻ سڳورا جڏھن بہ سفر تي ويندا ھئا تہ سڀ کان آخر بيبي فاطمه کان موڪالئيندا ھئا‪ ،‬جڏھن واپس ايندا ھئا تہ سڀ کان پھرين ساڻس ملندا ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سيدہ فاطمه کي اھا فضيلت بہ حاصل آھي تہ ﷲ تعاليٰ سندس اوالد ذريعي پاڻ سڳورن جي نسل کي دنيا ۾ باقي رکيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بيبي سڳوري کي ڇھن ٻارن جو اوالد ھو‪ :‬ابو محمد حضرت امام حسن‪ ،‬ابو عبيد ﷲ امام حسين‪ ،‬حضرت محسن‪ ،‬حضرت اُم ڪلثوم‪ ،‬حضرت رقيه‪ ،‬حضرت زينب‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت محسن ۽ حضرت رقيه جو ننڍپڻ ۾ انتقال ٿي ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضور جي وصال ڪري وڃڻ تي ڏاڍي اُداس رھندي ھئي‪،‬نيٺ حضور ﷺ جي وصال کان ‪ 6‬مھينا پوء ‪ 3‬رمضان المبارڪ سن ‪ 11‬ھجري تي تقريبن ‪ 29‬ورھين جي ڄمار‬ ‫‪‬‬
‫۾ الڏڻو ڪري وئي‪،‬۽ جنت البقيع جي قبرستان ۾ آرامي آھي‪.‬‬
‫محمد بن قاسم جو پورو نالو عماد الدين محمد بن قاسم ثقفي ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سندس پيدائش سن ‪ 75‬ھجري بمطابق ‪694‬ع ڌاري طائف ۾ ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫محمد بن قاسم ‪ 14‬سالن جي عمر ۾ دمشق جي فوج ۾ ڀرتي ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سنڌ کي فتح ڪرڻ جو اعزاز وليد بن عبدالمالڪ اُموي جي دور ۾ سندس جرنيل محمد بن قاسم ماڻيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حجاج بن يوسف عراق جو گورنر ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫محمد بن قاسم حجاج بن يوسف جي سؤٽ جو پٽ ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫محمد بن قاسم سنڌ تي حملو تڏھن ان وٽ گھوڙا‪ُ ،‬اٺ ۽ پنج منجنيقون ھيون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫وڏي منجنيق جو نالو ”عروس” ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫محمد بن قاسم جي لشڪر ۾ ‪ 9‬ھزار فوج ھئي‪ 6،‬ھزار عراق جي گورنر حجاج بن يوسف ڏني ۽ ‪ 3‬ھزار مڪران جي گورنر فوج ڏني‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سن ‪92‬ع جي آخر ۾ محمد بن قاسم ديبل جي بندرگاھ جو گھيرو ڪيو‪،‬ڇھ مھينا گھيرو جاري رھيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سنڌ ج و بادشاھ راجا ڏاھر سنڌو درياء جي کاٻي ڀر روھڙي کان پنجن ميلن جي مفاصلي تي اروڙ قلعي ويجھو پنھنجي لشڪر سان موجود ھو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بن قاسم ٻيڙين جي پل ٺاھي درياء پار ڪيو‪ ،‬پھرئين رمضان ‪ 93‬ھجري بمطابق ‪ 11‬جون ‪712‬ع تي ويڙھ جي شروعات ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫راجا ڏاھر وٽ ھڪ سؤ ھاٿي‪ ،‬ڏھ ھزار زرھ پوش ۽ ٽيھ ھزار پيادل فوج ھئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بن قاسم جي فوج ‪ 12‬ھزار سپاھين تي مشتمل ھئي جنھن ۾ ‪ 3‬ھزار سنڌي سپاھي ھئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪10‬رمضان ‪ 93‬ھجري بمطابق ‪ 20‬جون ‪712‬ع تي مسلمانن راجا ڏاھر کي شڪست ڏئي سنڌ کي ”باب االسالم” جو اعزاز ڏنو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫محمد بن قاسم ساڍا ٽي سال سنڌ تي حڪومت ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بو علي ابن سينا اسالمي دنيا جو نامور طبيب‪ ،‬سائنسدان‪ ،‬فلسفي‪ ،‬ماھر فلڪيات‪ ،‬حياتيات ۽ طبيعيات‪ ،‬رياضيدان‪ ،‬علم العالج‪ ،‬علم االمراض‪ ،‬علم االدويات ۽ عضون‬ ‫‪‬‬
‫جي تشريح جو وڏو ماھر ھو‪.‬‬
‫سندس پورو نالو عبد ﷲ بن علي بن سينا آھي پر علمي دنيا ۾ ”بو علي سينا يا ابن سينا” جي نالي مشھور آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جڏھن تہ ”الشيخ الرئيس” سندن لقب آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڻ بخارا جي ھڪ ڳوٺ ”اَفشنہ” ۾ ‪ 370‬ھ بمطابق ‪980‬ع ڌاري پيدا ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سندس ٻہ ڪتاب القانون في الطب ۽ ڪتاب الشفاء ڏاڍا مشھور ٿيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫القانون في الطب پنجن جلدن تي مشتمل آھي‪،‬جيڪو عضون جي جوڙجڪ‪ ،‬ڪم ڪار ۽ عالج بابت لکيل آھي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ابن سينا نفسياتي عالج جو بہ ماھر ھو ھن ئي سڀ کان پھرئين نفسياتي علم (سائيڪوالجي) کي طب ۾ شامل ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڻ پھريون سائنسدان ھو جنھن روشني جي حد ثابت ڪئي ۽ رفتار جو نظريو پيش ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫القانون في الطب ڪتاب پندرھين صدي ۾ سورھن دفعا ۽ سورھين صدي ۾ ويھ دفعا شايع ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ابن سينا پيٽ جي مروڙن واري بيماري ۾ مبتال ٿي پيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نيٺ ھو ‪ 4‬رمضان المبارڪ ‪ 428‬ھجري بمطابق ‪1037‬ع ۾ ھن دنيا مان الڏاڻو ڪري ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫شاھ ولي ﷲ محدث دھلوي جو نالو قطب الدين احمد ۽ لقب ”ولي ﷲ” ھو‪.‬اھو لقب والد محترم شاھ عبدالرحيم عطا ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫شاھ ولي اﷲ ‪ 4‬شوال سن ‪ 1114‬ھجري بمطابق ‪ 10‬فيبروري ‪1703‬ع ۾ پيدا ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫فارسي ٻولي ۾ ”فتح الرحمن” نالي قرآن مجيد جو ترجمو لکيائين‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مسلمانن جي فقھي اختالفن کي سمجھڻ الء ھڪ رسالو ” االنصاف في بيان سبب االختالف” بہ لکيائين‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪61‬ورھين جي ڄمار ۾ ‪ 29‬محرم ‪ 1179‬ھجري مطابق ‪ 20‬آگسٽ ‪1762‬ع ڌاري وفات ڪري ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫لفظ ”قرآن“ جي معني آهي پڙهڻ يا پڙهيل ڪتاب‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫قرآن مجيد ۾ ‪ 30‬پاره‪ 114,‬سورتون‪ 558,‬رڪوع ۽ ‪ 6236‬آيتون آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪199‬‬

‫پهرين سورت الفاتحه ۽ آخري سورت الناس آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫وڏي ۾ وڏي سورت البقره ۽ ننڍي ۾ ننڍي سورت الڪوثر آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سڀ کان وڏي آيت ”آيت الڪرسي“ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سورت گهٽ ۾ گهٽ ٽن آيتن تي مشتمل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سورت توبه کانسواِء سڀئي سورتون بسم اللَه الرحمن الرحيم سان شروع ٿين ٿيون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آيت جي لغوي معني نشان يا عالمت آهي‪.‬اصطالح ۾ ”آيت“ قرآن شريف جي هڪ حصي کي چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قرآن مجيد جو اصل نالو ”القرآن“ ئي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قرآن ڪريم اللَه تعالي جو ازلي ۽ ابدي ڪالم آهي جيڪو ”لوح محفوظ“ ۾ موجود آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قرآن ڪريم لوح محفوظ کان زمين تي ٻن مرحلن ۾ پهتو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پهرئين مرحلي ۾ سمورو قرآن ڪريم هڪ ئي دفعي دنيا واري آسمان ”بيت العزت“ تي نازل ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پوِء وقفي وقفي ۾ زمين تي نازل ٿيندو رهيو‪,‬جيڪو بتدريج ٻاويه سالن ۽ ڪجه مهينن ۾ نازل ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جنهن مان ٻارنهن سال ۽ ڪجه مهينا مڪه مڪرمه ۾ هجرت کان پهرئين نازل ٿيو ۽ باقي دار الهجرت مدينه منوره ۾ نازل ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قرآن ڪريم جي نزول جي ٻئي مرحلي کي تدريجي (مرحلي وار) چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫لوح محفوظ مان مراد اها تختي يا ڪتاب آهي جيڪو هر طرح جي هٿ چراند کان محفوظ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قرآن مجيد جي سورتن کي نزول جي اعتبار سان ٻن حصن ۾ ورهايو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اهي آيتون يا سورتون جيڪي هجرت مديني منوره کان پهرين نازل ٿيون انهن کي مڪي چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جيڪي هجرت مدينه کان پوِء نازل ٿيون انهن کي مدني چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مڪي سورتن جو تعداد ‪ 86‬۽ مدني سورتن جو تعداد ‪ 28‬آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مڪي سورتون عام طور تي ننڍيون آهن ۽ انهن ۾ اڪثر توحيد‪,‬رسالت‪,‬آخرت جا اجمالي حڪم‪,‬دين‪,‬عبادت ۽ اڳين امتن جا واقعا ۽ قصا بيان ڪيا ويا آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جڏهن ته مدني سورتون وڏيون آهن ۽ انهن ۾ گهڻي کان گهڻا شريعت جا تفصيلي حڪم آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫گهڻو ڪري مڪي سورتن ۾ ”يايها الناس“ (اي انسانو) جي لفظن سان ۽ مدني سورتن ۾ ”يايهاالذين امنو“ (اي ايمان وارؤ) جي لفظن سان خطاب ڪيو ويو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضور اڪرم ﷺ جن ‪ 17-16‬مهينا بيت المقدس جي طرف منهن ڪري نماز پڙهڻ کانپوِء اللَه پاڪ جي حڪم سان بيت اللَه جي طرف منهن ڪري نماز پڙهڻ شروع ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اسالم حق مهر کي عورت جي ملڪيت قرار ڏنو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ؤجل“ چيو ويندو آهي‪.‬‬
‫عجل“ ۽ جيڪڏهن دير سان ادا ڪيو وڃي ته ان کي ” ُم َ‬
‫مهر اگر وقت تي ادا ڪيو وڃي ته ” ُم َ‬ ‫‪‬‬
‫مهر مقرر نه ڪرڻ جي صورت ۾ ”مهر مثل“ الزم ٿئي ٿو (يعني عورت جي خاندان جي عورتن مثلن‪:‬پڦي ۽ ڀيڻ وغيره کي جيترو مهر مليو آهي)‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بلوغ مان مراد نڪاح جي عمر کي پهچڻ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ُرشد مان مراد مالي انتظام ۽ ڪاروبار جي هوشياري رکڻ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫يتيمن جي ملڪيت حوالي ڪرڻ جي وقت شاهد مقرر ڪيو وڃي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫يتيمن کي مال حوالي ڪرڻ وقت علم ۽ دانشمندي کي پرکڻو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫يتيم جي مال مان سنڀاليندڙ کي بقدر ضرورت مال کڻڻ جي اجازت آهي‪,‬جيڪڏهن اهو غريب هجي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قرآن مجيد يتيمن جو مال ناحق کائڻ وارن جو ٺڪاڻو جهنم ٻڌايو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫يتيمن جو مال ناحق کائڻ وارا پنهنجي پيٽ ۾ دوزخ جي هوا ڀرن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عيسائيت ۾ خانقاهون‪/‬صومعه‪,‬ڪليسا‪/‬بيعه عبادتگاهون آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫يهودي مذهب جي عبادت جون جايون صلوات ٺاهيون ويون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫معروف جي معني آهي اهڙا نيڪي ۽ ڀالئي وارا ڪم جن کي سڀڪو سٺو چوي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫منڪر جي معني آهي هر اهو قسم جي بدي يا برائي جنهن کي سڀ ڪو ناپسند سمجهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫لفظ ”حديث“ جي لغوي معني آهي خبر‪,‬ڳاله ۽ نئين شيِء‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اصطالح ۾ حضور اڪرم ﷺ جي قول (ڳاله) فعل (ڪم) ۽ تقرير (برقرار رکڻ) کي حديث ۽ سنت چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جن ماڻهن اهي حديثون بيان ڪيون آهن انهن کي راوي ۽ راوين جي سلسلي کي ”سند حديث“چئبو آهي ۽ حديث جي متن کي عبارت چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حديث جا چار قسم آهن‪:‬حديث قولي‪,‬حديث فعلي‪,‬حديث تقريري ۽ حديث قدسي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حديث قولي مان مراد اها حديث يا فرمان جيڪو حضور ﷺ پنهنجي زبان مبارڪ مان فرمايو هجي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حديث فعلي جو مطلب آهي اها حديث جنهن حضور ﷺ جي ڪنهن اختيار ڪيل عمل ۽ طريقي کي بيان ڪيو ويو هجي‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪200‬‬

‫حديث تقريري جو مطلب اُها حديث جنهن ۾ ڪنهن صحابي حضور ﷺ جن جي موجودگي ۾ ڪو ڪم سر انجام ڏنو هجي‪,‬پاڻ ڪريم ﷺ ان کي ان ڪم کان نه روڪيو هجي‬ ‫‪‬‬
‫۽ نه ئي وري ان جي تعريف ڪئي هجي‪.‬‬
‫حديث قدسي جو مطلب اها حديث جنهن جي معني ۽ مفهوم اهلل تعالي جي طرفان ۽ لفظ حضور ﷺ جن جا هجن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سنت جي لغوي معني آهي طريقو ۽ رستو‪.‬اصطالح ۾ حضور ﷺ جن جي زندگي ۾ اختيار ڪيل طريقي کي سنت چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪنهن ڪمزور جو پاڻ کان برتر يا اعلي کان عاجزي جي حالت ۾ گهرڻ کي دعا چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫دعا مان مراد هي آهي ته اللَه تعالي کي قادر مطلق مڃيندي ان جي بارگاه ۾ التجا ڪرڻ ۽ درخواست پيش ڪرڻ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫علم جون ٻه حيثيتون آهن‪:‬فرض عين ۽ فرض ڪفايه‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫فرض عين‪:‬هر مرد ۽ عورت کي ايترو علم سکڻ گهرجي جنهن جي ذريعي اهو حالل ۽ حرام‪,‬پاڪ ۽ ناپاڪ‪,‬جائز ۽ ناجائز ۽ پنهنجين ذميوارن کي سمجهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫فرض ڪفايه‪:‬دين جو مڪمل علم حاصل ڪرڻ ۽ دنياوي علمن ۽ فنن جو حاصل ڪرڻ فرض ڪفايه آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قرآن ڪريم ۾ ”الصالت“ جو لفظ ”درود شريف“ ۽ ”نماز پڙهڻ“ الِء استعمال ٿيو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫روزو دوزخ جي باه کان ڍال آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هڪ ڏينهن يا هڪ رات جهاد ۾ گذارڻ هڪ مهيني جا روزا رکڻ ۽ نفلي عبادت کان بهتر آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حديث ۾ نماز کي دين جو ٿنڀ چيو ويو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حديث ۾ فرمايو ويو آهي ته ”سڀ کان ُسٺو شخص اهو آهي جيڪو ٻين ماڻهن (چاهي مسلمان هجي يا غير مسلمان) جي الِء فائدي وارو هجي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حديث ۾ رشوت ڏيڻ واري کي ”راشي“ ۽ وٺڻ واري ” ُمرتشي“ چيو ويو آهي ۽ انهن ٻنهي جي درميان ترجماني ڪرڻ واري تي به لعنت ڪئي وئي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫السُُفلي“ مان مراد وٺڻ وارو هٿ آهي‪.‬‬
‫حديث شريف ۾ ”اليد العليا“ مان مراد ڏيڻ وارو هٿ ۽ ”اليد َ‬ ‫‪‬‬
‫اللَه تعالي جي رضا حاصل ڪرڻ الِء ڪيل خرچ کي ”صدقه„‪”,‬خيرات“ ۽ ”انفاق في سبيل اللَه“ چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫يقيني خبر کانسواِء ڪنهن جي باري ۾ اندازي سان ڪجه چوڻ کي ”ظن“ يا گمان چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جيڪڏهن ان ۾ ڀالئي مقصود هجي ته اهو ” ُحسن ظن“ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اطاعت جو لفظ ”طوع“ مان ورتل آهي جنهن جي معني دلي جهڪاُء ۽ فرمانبرداري ڪرڻ يا حڪم مڃڻ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ختم جي لغوي معني مهر هڻڻ ۽ ڪنهن ڪم کي پورو ڪري فارغ ٿيڻ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عبادت عربي ٻولي جي لفظ ”عبد“ مان ورتل آهي‪,‬جنهن جي معني بندگي‪,‬عاجزي‪,‬انڪساري‪,‬اطاعت ۽ فرمانبرداري آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جهاد عربي ٻولي جي لفظ جهد مان ورتل آهي ان جي لغوي معني آهي محنت‪,‬جدوجهد‪,‬گهڻي ڪوشش ۽ جستجو ڪرڻ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انسان کي اللَه تعالي جي اطاعت ۽ عبادت کان جيڪا اندروني طاقت روڪي ٿي‪,‬اهو ان جو ”نفس اماره“ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نفس اماره کي ضابطي ۾ رکڻ جهاد جي زمري ۾ اچي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جهاد بالسيف جو مطلب آهي تلوار سان جهاد ڪرڻ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جهاد جا ٽي قسم آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قريش جا واپاري قبيال سال ۾ ٻه دفعا شام ۽ يمن جو سفر ڪندا ُهئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پنجين صدي عيسوي جي دوران مڪي جو سردار قُصي بن ڪالب هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قُصي بن ڪالب حضور اڪرم ﷺ جو پنجين پيڙهي ۾ ڏاڏو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جنگي معامالت‪,‬واپار ۽ ٻين سماجي معاملن جي حل الِء ”دارالندوه“ نالي مشورن جي مجلس قائم ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪعبت اهلل جي اندر ٽي سؤ سٺ بت رکيل هئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نبي ڪريم ﷺ کي چالهين سالن جي عمر ۾ نبوت عطا ڪئي ويئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڻ رمضان جي مهيني ۾ معمول موجب غار حرام جي اڪيالئپ ۾ عبادت ۾ مشغول هئا ته حضرت جبرائيل امين وحي کڻي آيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پهرين وحي ۾ پنج آيت نازلون ٿيون‪.‬سوره العلق جون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫قرآن ڪريم جي پهرئين وحي ۾ پڙهڻ ۽ قلم جو ذڪر موجود آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عربي زبان ۾ دعوت جي معني سڏڻ ۽ پڪارڻ آهي‪.‬جڏهن ته تبليغ جي معني پهچائڻ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ابو لهب رشتي ۾ حضور اڪرم ﷺ جو چاچو هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫تبليغ جا ٽي اصول آهن‪:‬حڪمت‪,‬موعظ حسنه ۽ عمدي طريقي جو بحث مباحثو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مڪي مڪره ۾ تبليغ جو ابتدائي مرڪز صفا جبل هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عربي ۾ هجرت جي معني آهي‪,‬جدائي ‪,‬عليحدگي ۽ هڪ جڳه کي ڇڏي ٻي جڳه ڏانهن هليو وڃڻ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اسالم جي پهرين هجرت حبش ڏانهن ڪئي ويئي ۽ ٻي هجرت يثرب (مديني منوره) ڏانهن ڪئي ويئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مڪي مڪرمه کان هجرت ڪندڙن کي ”مهاجر“ ۽ انهن جي مدد ڪرڻ وارن مديني جي رهاڪن کي ”انصار“ چيو وڃي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪201‬‬

‫مڪي جي قريش قبيلي جي سخت رويي کان تنگ ٿي ٻه دفعا حضور اڪرم ﷺ حبش جي طرف هجرت ڪرڻ تي مجبور ٿيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫”غزوه“ جي معني ڪنهن سان وڙهڻ الِء نڪرڻ‪,‬حملو ڪرڻ ۽ جنگ ڪرڻ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫غزوه اهڙي جنگي محاذ کي چيو وڃي ٿو جنهن ۾ حضور اڪرم ﷺ جن بذات خود شامل هجن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هجرت جي سفر دوران حضور اڪرم ﷺ غار ثور ۾ آرامي ٿيا هئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫(سٺي يا بري هجي) آهي‪.‬‬
‫”خصائل“ عربي لفظ خصلت مان ورتل آهي جنهن جي معني عادت ُ‬ ‫‪‬‬
‫شمائل ”شميلت“ جو جمع آهي‪ ,‬جنهن جي معني سٺي طبيعت‪,‬عمده عادت ۽ نيڪ صفت خصلت آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آهي‪:‬تعريف‪,‬سٺائي‪,‬خوبي ۽ فضيلت آهي‪.‬‬
‫ُ‬ ‫مناقب عربي ٻولي جو لفظ آهي‪,‬جنهن جي معني‬ ‫‪‬‬
‫اهل عربي زبان ۾ ”وارا“ کي چئجي ٿو ۽ ”بيت“ جي معني ”گهر“ تنهنڪري اهل بيت جي معني ٿي ”گهر وارا“‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضور ﷺ جن فرمايو ته دنيا جي سڀني عورتن تي چئن عورتن کي فضيلت آهي ۽ مٿانهون درجو حاصل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت مريم بنت عمران‪,‬حضرت آسيه بنت مزاجم (فرعون جي گهر واري)‪,‬حضرت خديجه بنت خُويلد ۽ حضرت فاطمه بنت محمد ﷺ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ام المؤمنين زينب بنت خزيمه سان حضور ﷺ جو نڪاح رمضان ‪ 4‬هجري ۾ ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫کيس ”ام المساڪين“ چيو ويندو هو ڇو ته هو مسڪينن کي کاڌو کارائيندي ُهئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت زينب بن جحش پاڻ سڳورن ﷺ جن جي پڦي حضرت اميمه بنت عبدالمطلب جي صاحبزادي هئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ذوالقعد ‪ 5‬هجري ۾ ٻنهي جهانن جي سردار ﷺ جن ان سان شادي ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 53‬سالن جي عمر ۾ سن ‪ 20‬هجري ۾ سندس وفات ٿي ۽ جنت البقيع ۾ مدفون آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫صحابي عربي زبان جي لفظ ”صحبت' مان ورتل آهي‪.‬جنهن جي لفظي معني دوستي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عربي زبان ۾ ”عشره“ جي معني ڏه آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جڏهن ته مبشره لفظ بشارت مان ورتل آهي‪,‬جنهن جي معني آهي ”بشارت ڏنل“‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫”عشره مبشره“مان مراد آهي‪,‬ڏه صحابي سڳورا جن کي حضور ﷺ دنيا ۾ ئي جنت جي خوشخبري ڏني‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫علم جي لغوي معني‪:‬ڄاڻڻ ۽ آگاه ٿيڻ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪٽنب‪,‬قبيلو‪,‬ٻار ٻچا ۽ حسب نسب آهي‪.‬‬
‫خاندان فارسي زبان جو لفظ آهي جنهن جي لفظي معني آهي گهراڻو‪ُ ,‬‬ ‫‪‬‬
‫احترام جي معني‪:‬عزت ۽ قدر‪,‬فضيلت ۽ برتري آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عدل عربي زبان جو لفظ آهي جنهن جي معني آهي سڌو ڪرڻ‪,‬برابري ڪرڻ‪,‬ٻن شين جي وچ ۾ موازنو ڪرڻ ۽ ٻن حالتن ۾ وچٿرائي اختيار ڪرڻ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عدل جا ٻه قسم آهن‪ :‬عدل انفرادي ۽ عدل اجتماعي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫”عفت“ عربي زبان جو لفظ آهي جنهن جي لغوي معني آهي پرهيزگاري ۽ پاڪيزگي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حيا جي لفظي معني آهي شرم ۽ غيرت‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عصمت جي معني آهي پاڪدامني‪,‬بيگناهي ۽ شرافت‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت امام حسين رضي اللَه عنه چار شاديون ڪيون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جن مان پنج پٽن ۽ ٻه نياڻين جو اوالد ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫يزيد عبيداهلل بن زياد کي ڪوفي جو گورنر مقرر ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 10‬محرم الحرام ‪ 61‬هجري تي شهيد ٿيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت امام حسين جي آخري آرامگاه عراق جي شهر ڪربال ۾ آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت ابو عبيده بن جراح رضي اللَه عنه پنهنجي ڪنيت ابو عبيده سان سڃاتا وڃن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سندن اصلي نالو عامر بن عبدااهلل بن جراح بن بالل آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سندن تعلق قريش جي بنو فهر شاخ سان آهي جڏهن ته سندن والده قبيله بنو حارث مان هئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت ابو عبيده بن جراح رضي اهلل عنه جو خاندان اصل کان ئي مڪي جو رهندڙ هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سندن عام الفيل کانپوِء کان يارهن سال ۾ سندن والدت ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت ابو عبيده جراح ‪ 18‬هجري ۾ ‪ 59‬سالن جي عمر ۾ طاعون جي بيماري سبب الڏاڻو ڪري ويا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سندن آخري آرامگاه الهندي اردن جي شهر ”دير عال“ ۾ واقع آهي‪.‬جتي هڪ ننڍڙي مسجد به قائم آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جابر بن حيان مشهور مسلمان سائنسدان مان هڪ آهي‪,‬جنهن کي علم ڪيميا ۾ ”ڪيميا جي باني“ جي لقب سان ياد ڪيو وڃي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سندن پورو نالو جابر بن حيان بن عبداهلل ڪوفي آهي ۽ لقب صوفي ۽ ڪنيت ابو موسي آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سندن ابا ڏاڏا خراسان ۽ طوس سان تعلق رکندا هئا‪.‬جتي ‪ 102‬هجري ۾ ازد قبيلي ۾ سندن والدت ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انهن سڀني نسبتن جي سبب پاڻ کي پنهنجي ڪتابن ۾ نالي سان گڏ ”ڪوفي“‪”,‬ازدي“‪,‬طوسي يا صوفي لکندا هئا‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪202‬‬

‫جابر جو والد حيان بن عبداهلل اصل ۾ شام جو رهاڪو هو‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫اُتان جي سياسي ۽ اقتصادي حالتن جي خراب هجڻ سبب هو شام مان لڏي ”طوس “ ۾ اچي رهيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حيان بن عبداهلل عطر جو ڪاروبار ڪندو هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ان ڪري جابر به طوس ۾ اچڻ سان ئي ”خوشبو جو دڪان“ کوليو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سندن استادن ۾ امام جعفر بن صادق نمايان حيثيت رکن ٿا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جڙي ٻوٽين ۽ ميون کي گرم ڪري انهن مان عرق ڪڍڻ الِء پاڻ ”قرع انبيق“ نالي اوزار ٺاهيائون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جنهن کي اڄ جي زماني ۾ ”قرنفل“ چيو وڃي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاڻ ”گندرف جو تيزاب“‪”,‬ڪاربونيٽ آرمينڪ سلفائيڊ“‪”,‬خضاب ٺاهڻ جو طريقو“‪”,‬ڌاتو کي ڪشتو ڪرڻ“ ۽ لوه کي چمڪائڻ جا طريقا ايجاد ڪيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پهريون ڪيميادان هو جنهن مادي کي ٽن حصن ۾ تقسيم ڪيو‪:‬نباتات‪,‬حيوانات ۽ معدنيات‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫وري معدنيات کي ٽن حصن ۾ ورهايو‪:‬بخارات ۾ تبديل ٿيڻ واريون شيون‪,‬باه تي ڳرڻ واريون شيون ۽ اهي شيون جيڪي گرم ٿي ڦاٽي پون‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مختلف ڌاتي جزن ۽ ڪيميائي عملن ذريعي هڪ پاڻياٺي مادي کي تيار ڪيو جيڪو هر شي کي ڳاري رکي پيو ان جو نالو ”تيزاب“ پئجي ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جابر بن حيان جي رسالن ۽ ڪتابن جو تعداد ‪ 232‬آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هڪ قول موجب سندن پنج سؤ کان وڌيڪ تصنيفون آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جابر بن حيان جا گهڻا ڪتاب عربي ڪتاب الطيني ۽ پوِء الطيني کان انگريزي زبان ۾ ترجمو ٿي يورپ تائين پهتا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ايضاح‪,‬الخواص الڪبير‪,‬الميزان علم ڪيميا متعلق آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضري محمد راشد روضي ڌڻي جو پورو نالو سيد محمد راشد بن محمد بن بقا بن محمد امام شاه آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جڏهن ته لقب روضي ڌڻي ۽ ڪنيت ابو ياسين آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت محمد راشد سنڌ جي مشهور سادات قبيلي راشدي خاندان جا جدامجد آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سندن سلسله ڇهين پيڙهي کانپوِء حضرت امام حسين عليه السالم سان ملي ٿو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت محمد راشد جا وڏا اسالم جي اشاعت خاطر پنهنجو وطن ڇڏي اچي سنڌ جي قديم شهر سيوستان (سيوهڻ) جي ويجهو لڪ آري ۾ اچي رهيا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انهيِء سبب سندن خاندان لڪياري سڏجڻ لڳو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حضرت پير محمد راشد جي پيدائش رمضان المبارڪ ‪ 1171‬هجري ۾ خيرپور ميرس جي ويجهو هڪ ڳوٺ رحيم ڏنو ڪلهوڙو ۾ ٿي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫چون ٿ ا رمضان المبارڪ جي مهيني ۾ هن ٻار جي عادت ٿي وئي جو سحري جي وقت پنهنجي ماُء جو کير پي سڄو ڏينهن روزيدارن وانگر گذاريندو هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ان رويي جي سبب کين ”روزي ڌڻي“ چيو ويندو هو بعد ۾ سندن روضي جي طرف منسوب ڪري کين روضي ڌڻي چيو ويو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جمع الجوامع فارسي لغت چئن جلدن ۾‪”,‬آداب المريدين“‪,‬مڪتوبات‪,‬شرح اسماء اللَه الحسني ۽ جامع سنڌي ڪالم سندن مشهور تصنيفون آهن‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جڏهن ته سندن وعظ و نصيحت اقوال ۽ احوال جو مجموعو ”ملفوظات شريف پير محمد راشد روضي ڌڻي“ جي نالي سان مشهور آهي جيڪا سندن خليفن مرتب ڪيو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هن عظيم رهبر شعبان المعظم ‪ 1234‬هجري تي ‪ 63‬سالن جي عمر ۾ وفات ڪئي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫کين درگاه رحيم ڏنو ڪلهوڙو ۾ دفنايو ويو پر بعد ۾ سن ‪ 1250‬هجري ڌاري سنڌو درياُء جي چاڙه سبب کين موجوده شهر پير جو ڳوٺ ڪنگري تعلقي خيرپور ميرس ۾‬ ‫‪‬‬
‫منتقل ڪيو ويو جتي سندن روضو ۽ خانقاه موجود آهي‪.‬‬