Tarihi Kıpçak Türkçesi

“Karışık dilli” ya da “karışık tarihî lehçeli” olarak isimlendirilen eserlerin oluşumu ile ilgili Türkologlar tarafından farklı görüşler ortaya atılmıştır. Oluşum şartları ve sebepleri hakkında farklı görüşler olsa da bu eserlerin bünyesinde Harezm-Kıpçak-Oğuz-Doğu (Çağatay) Türkçesi dil özelliklerinin karışık görüldüğü yadsınamaz bir gerçektir. Bu çalışmanın konusu olan yazma da karışık tarihî lehçeli eser olma özelliği taşımaktadır. Karışık Tarihî Lehçeli Vatikan Yazması olarak tavsif ettiğimiz bu yazma Vatikan Apostalik Kütüphanesi bünyesinde Vat.Turc.431 katalog numarası ile kayıtlıdır. Eserde 120 varak bulunmaktadır. Eser’in muhtevasını kısa bir ifade ile izah etmek gerekirse, eser dinî-tasavvufî hikȃyeler ile ilmihȃl bilgilerinden oluşmaktadır.

Eserin dil özellikleri ses bilgisi ve şekil bilgisi açısından incelendiğinde karışık tarihî lehçeli olma özelliği ortaya çıkmaktadır. Ses bilgisi açısından örnek vermek gerekirse; Eski Türkçe döneminde edgü olarak bulunan sözcük bu yazmada hem eḍgü hem de eyü olarak kullanılmakta, yine Eski Türkçe döneminde adak olarak bulunan sözcük bu yazmada hem aḍak hem de ayak olarak kullanılmaktadır. Eski Türkçe döneminde ķuduġ olarak bulunan sözcük bu yazmada ķuḍuġ, ķuḍuķ ve ķuyu olarak üç farklı biçimiyle kullanılmaktadır. Bu örnekler dışında, eserdeki karışık tarihî lehçe özellikleri içerisinde tespit edilen her ses ve şekil özelliği ayrı ayrı başlıklar halinde incelenmiştir. Bu çalışmada eserin imla, ses ve şekil özellikleri üzerinden Kazan sahası edebî dilinin tarihî gelişimi ve bu sahada yazılan eserler arasında bağlantı kurulmaya çalışılmıştır. Bu yazmanın dil özelliklerinin incelenmesi, söz varlığının tespit edilip sözlüğünün hazırlanması karışık tarihî lehçeli eserler üzerine yapılan çalışmaları genişletecek ve yeni çalışmalara kaynak oluşturacaktır.

Different opinions have been put forward by Turcologists regarding the formation of works named as "mixed dialect" or "mixed historical dialect". Although there are different opinions about the formation conditions and reasons, it is an undeniable fact that the characteristics of Harezm-Kipchak-Oghuz-Eastern Turkish are mixed in these works. The manuscript, which is the subject of this study, is also a work with mixed historical dialects. This manuscript, which we call, The Vatican Manuscript With Mixed Historical Dialects is registered in the Vatican Apostalik Library with catalog number Vat.Turc.431. There are 120 leaves in this manuscript. To explain the content of the work with a short expression, this manuscript consists of religious-mystical stories and catechism information.

When the linguistic features of the work are examined in terms of phonetic and morphological information, the feature of having a mixed historical dialect emerges. To give an example in terms of phonetic; The word edgü in the ancient Turkish period is used both as eḍgü and eyü in this manuscript. The word used as adaķ in the Old Turkish period is used both as aḍaķ and ayaķ in this manuscript. The word "ķuduġ" in the Old Turkish period is used in three different forms as "ķuḍuġ", "ķuḍuķ" and "ķuyu" in this manuscript. Apart from these examples, each phonetic and morphological feature detected in the mixed historical dialect features in the work has been examined under separate titles. Examining the language features of this manuscript, determining its vocabulary and preparing its dictionary will expand the studies on mixed historical dialect works and will be a source for new studies.

Eser, 'Hulasa' ismi ile K1p9ak Ttirk9esiyle yazilm1~ olan 'Kitab
fi-ilmi'n-Nii~~ab', 'Kitab fi-Riyazeti'l-Hayl' kitaplan ile Arapr;:a
yaz1lm1~ olan 'Kitab fi'l-Miisabakati' kitaplanm ir;:eren bir mecmuanm
ir;:inde yer almaktadir.
Bu mecmuanm iki niishas1 bulunmaktadir. Biri, istanbul Bayezid
Umumi Kiitiihanesinde Veliyyiiddin Efendi Boltimiinde K3176
numarada kay1thdir. Riyazeti'l-Hayl, bu mecmuanm 66b ile 102b
varaklan arasmda bulunmaktadir. Bayezid niishasmm miistensihi,
yazmanm sonundaki ibareden anl~lld1gma gore Htiseyin b. Ahmed
el-Erzurumi'dir. Eserin diger niishas1, Paris Biblotheque Nationale
Kiitiiphanesi Tiirk9e Yazmalar Boliimiinde 197 numarada kay1thd1r.
Riyazeti'l-Hayl bu mecmuanm 63a ile 99b varaklan arasmda bulunmaktadir.

Codex Cumanicus, Karadeniz'in kuzeyinde, Deşt-i Kıpçak adıyla da anılan bölgede yaşayan Kuman/Kıpçakların konuşma dilinden derlemeleri, Kuman bilmecelerini, çeşitli alanlara ait kelimeleri, kelime listelerini, Hristiyan dinine ait duaları, vaazları, ilahileri içine almaktadır. Kuzey Kıpçak sahasına ait olan bu eserin söz varlığı, özellikle Kıpçakların konuşma dilinden yapılan derlemeler bakımından oldukça değerlidir. O döneme kadar yazılan eserlerde tespit edilememiş bazı kelimelerin ya da tarihî Kıpçak Türkçesi eserlerinde görülmeyen bazı sözcüklerin Codex Cumanicus'ta mevcut olması bu durumu destekler niteliktedir. Eserin kelime hazinesi, yazıldığı dönemin dili, kültürü, sosyal, siyasî ve ekonomik hayatı hakkında kıymetli bilgiler sunmaktadır. Codex Cumanicus'ta çeşitli alanlara ait kelimeler, terimler bulunmaktadır. Bunların arasında askerî ve siyasî söz varlığına ait kelimeler de önemli bir yer tutmaktadır. Eserde bu alana ait olarak savaş ve asker kavramları ile ilgili isimlere, askerî giyim, savaş aletleri, at ve at koşum takımı ile ilgili kelimelere ve çeşitli siyasî terimlere rastlanmaktadır. Bu alana ait söz varlığı, askerî yetenekleri ile bilinen Kuman/Kıpçaklara dair bazı önemli bilgilere ulaşmamızı sağlamaktadır.

Öz Kelime hazinesi ve muhtevası bakımından tarihî Kıpçak Türkçesi eserleri arasında kendine özgü bir yeri olan Codex Cumanicus, çeşitli konularla ilgili zengin bir söz varlığına sahiptir. Bu söz varlığının bir kısmını da hayvan adları oluşturur. Hayvan adlarına ait söz varlığının Türk dilinin izlenebilen en eski devirlerine kadar dayandığı bilinmektedir. Bu kelimelerin bazıları tarihî devirlerde kendi anlamlarının yanında çeşitli çağrışımları, unvanları da karşılamıştır. Yaşam biçimi değiştikçe insanların bakış açısı da değişmiş, bazı hayvan adlarının çağrışımlar yoluyla kazandığı anlamlar da değişmeye devam etmiştir. Bu yönüyle hayvan adlarına ait söz varlığı, halkın yaşam biçimi, sosyal ve ekonomik hayatı hakkında önemli bilgiler sunmanın yanında insanların inançlarını, görüşlerini, ruh dünyalarını da yansıtmıştır. Codex Cumanicus'taki hayvan adlarının da Deşt-i Kıpçak bölgesinde yaşayan Kıpçakların yaşam biçimine ve ruh dünyalarına dair pek çok bilgi sunduğu anlaşılmaktadır. Kıpçak Türkçesinin kuzey sahasını temsil eden Codex Cumanicus'un söz varlığının bugünkü Kıpçak lehçelerinin çoğu ile benzerlik gösterdiği bilinmektedir. Bu lehçelerden biri de Kazan-Tatar Türkçesidir. Bu düşünceden hareketle bu makalede tarihî Kıpçak Türkçesi yadigârlarından olan Codex Cumanicus'taki hayvan adlarının Kazan-Tatar Türkçesindeki izleri araştırılmış, bu kelimelerin ne kadarının Kazan-Tatar Türkçesinde varlığını sürdürdüğü, bu lehçede tespit edilen kelimelerin anlam gelişiminin ne yönde olduğu gösterilmiştir. Kelimelerin Kazan-Tatar Türkçesindeki anlamları, bu lehçenin söz varlığını gösteren izahlı sözlüklerden, leksikoloji çalışmalarından, özellikle de hayvan adları üzerine hazırlanmış çeşitli sözlük ve söz varlığı çalışmalarından faydalanılarak tespit edilmiştir.