Sözlükbilim

Dünyada elektronik sözlük biliminin gelişmesinin ana hatlarıyla ele alındığı makalede e-sözlük tipolojisi üzerinde durulmuş, Türk Dil Kurumunun sanal ortamdaki sözlükleri türleri, kapsamları, içerikleri, özellikleri ve nitelikleri bakımından incelenmiştir. Hâlen TDK ağ sayfasında yer alan sözlüklerin yirmi yıllık geçmişine de değinilmiştir. Teknolojiye yenik düşen ve bugün artık kullanımda olmayan TDK e-sözlükleri de makalede ele alınmıştır.
2020 yılında yazılan makalede güncel bazı bilgi ve yayınlarla sonradan sanal ortamda erişime açılan "Eren Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü"ne değinilememiştir.

Aktarma Sözlüğü

Abide-mezar: Anıtkurgan
Afiyet olsun!: Aşolsun!
Artezyen: Yuşuk
Atıf: Atav
Balina: Alabuğa
Beste: Sarın
Bisiklet: Tuguy
Cin: Yelpin
Demokratik: Aratçıl
Destan: Üliger
Deterjan: Açalga
Diyet: Açır
Efsane: Anız
Ehliyet: Yeterge
Ejderha: Evreğen
Elektrik: Çakılgağan
Elektron: Yalçırak
Enfeksiyon: Alız
Fal: Bakav
Fil: Yağna
Gazi: Alpavut
Güfte: Koşun
Harf: Üsük
Hayalet: Yör
Helalleşme: Adaldaşma
Heykel: Yontav
Hipopotam: Araman
Hurç: Aşmag
İftar: Ağzaçar
İthaf: Adav
İyon: Yüküt
Jokey: Atçapar
Kainat: Açan
Kanguru: Yepelek
Kanunname: Yasarga
Kommemerasyon: Anıştay
Kongre: Hural
Konsey: Keneş
Koordinat: Yönter
Kutup: Yiğdiz
Kurye: Yalavaş
Lades: Yeteş
Lanet: Yeksek
Lif (temizlik): Yunça
Mahkeme: Yarganak
Manyetizma: Yiğdeme
Mersiye: Yuğut
Meteorit: Ağmazak
Motor: Yörter
Muska: Yomdar
Mühür: Yuzak
Nadas: Ahtar
Nüfus: Arat
Olimpiyat: Yarıştay
Oruç: Baçağ
Örümcek adam: Ağalcan
Özür dileme: Ağzınma
Parlamento: Yasatay
Patates: Yumurgan
Pelerin: Arkaç
Penguen: Ağkarın
Petrol: Yakız
Planör: Yarkanat
Polemik: Ağzalak
Polen: Ürleç
Polis: Yasavul
Radyan: Yayçan
Radyo: Sesbeğen
Rota: Yöney
Reçete: Yorlav
Seyis: Atbakar
Sörf: Yelder
Steril: Arılçak
Süvari: Atavul
Şarj: Yüklenç
Tabir (rüya): Yorav
Teselsül: Ardışma
Teşekkürler!: Bayartay!
Televizyon: Gözbeğen
Vaha: Yeşerge
Vahiy: Açış
Vampir: Vupar
Veda: Yolgar
Virüs: Yukuz
“Y” (bilinmeyen değer): Yiğrek
Yakamoz: Yaldırak
Yarasa adam: Bavbagay
Yılbaşı günü: Yılgayak
Zürafa: Anağaş

Samsun-Türkiye/ Turkey Öz Ağızlar, hem bir dilin hem de bir kültürün en önemli unsurlarındandır. Bir yörenin ağzına ilişkin elde edilen veriler aynı zamanda o yörenin kültürüne ilişkin elde edilen verilerdir. Bu anlamda ağız araştırmalarının önemi ve ağız araştırmalarına ilişkin yapılan çalışmalar gün geçtikçe artmaktadır. Bu çalışmada öncelikle ağız ve ağız sözlüğü kavramları üzerinde durulmuş ve bu kavramların kapsam alanlarına yer verilmiştir. Ardından ilk ağız sözlükleri ve modern anlamdaki ağız sözlüklerine kadar olan süreçte yazılan ağız sözlükleri ele alınmaya çalışılmıştır. Ağız sözlükleri; kullanım amacı, coğrafyası, oluşturulma şekli gibi pek çok ölçütten hareketle çeşitli sınıflara ayrılmaktadır. Yapılan sınıflandırmaların bazılarına burada yer verilmeye çalışılmıştır. Ağız sözlüğü hazırlama süreci çok yönlü ve zor bir süreçtir. Bu nedenle ağız sözlüğü hazırlanırken karşılaşılan pek çok sorun, tutarsızlık ve eksiklik bulunmaktadır. Bu sorun, eksiklik ve tutarsızlıklar; hazırlık aşaması, derleme aşaması, kaynak seçim aşaması, yazım aşaması gibi sözlük hazırlama sürecini oluşturan her aşamada olabilmektedir. Yapılan çalışmalardan hareketle tespit edilen sorun, tutarsızlık ve eksiklikler burada ele alınmaya çalışılmıştır. Tespit edilen sorun, eksiklik ve tutarsızlıklar göz önünde bulundurularak ağız sözlüklerinin hazırlanma süreci ve ağız sözlüklerinde kullanılan yöntemlere ayrıntılı bir şekilde yer verilmeye çalışılmıştır. Bu çalışmada ağız sözlüğü yazma sürecinde yer alan: amaç, planlama, uzman seçimi, kaynak tespiti, verilerin toplanması, madde başlarının yazımı, örneklerin yazımı, göndermelerin yazımı gibi pek çok başlık ele alınmaya çalışılmıştır.

Sözlükbilim çalışmaları çerçevesinde özelliklede sözlüğün dil eğitimine
etkisi dikkate alındığında konulu sözlükler oldukça önemlidir. Zira kavramların birbirinden soyutlanmış olarak bulunmadığı bir mozaik halinde birbirini etkileyen alanlar oluşturduğu düşünülmektedir. Bir kavram/sözcük ancak başka bir kavramla olan benzerliği, karşıtlığı ya da başka bir ilişkisinden hareketle doğru anlaşılabilir. Bu açıdan anlamları birbiriyle bağlantılı sözcük grupları üzerinde çalışmalar yürüten kavram alanı (semantic field/ الحقل الدلالي ) kuramı dikkat çekicidir. Bu çalışmada kavram alanı kuramından hareketle konulu sözlükler üzerinde durulmakta özellikle de Arapça sözlük tarihinde önemli bir yere sahip İbn Sîde [ö. 458/1065]’nin el-Muhassas adlı sözlüğünün metodolojisi ele alınmaktadır. Bu sözlük, Arapça konulu sözlüklerin en genişidir. Yazarın, sözlüğü hazırlarken İnsanın yaratılışı ( خلق الإنسان ), kadınlar ( النساء ), giyim ( اللباس ), yemek الطعام  ve silah السلاح gibi kavram alanları oluşturduğu ve yine her kavram alanını alt gruplara ayırdığı görülmektedir. 1898-1902 yıllarında 17 cilt halinde yayımlanan el-Muhassas, Arapça konulu sözlüklerin zirvesini teşkil ettiği kabul edilmektedir. Çalışmada yazarın kavramları gruplandırmasında benimsediği yaklaşım/lar kavram alanı perspektifiyle değerlendirilmektedir.
The dictionaries are very important when considering the effect of the
dictionary on language learning on with the features in the framework of dictionary studies. Because it is thought that the concepts form fields that affect each other in the form of a mosaic where these are not isolated from each other. A concept / word can only be understood with similarity, opposition or some other relations to another concept. In this sense, the concept field (semantic field / الحقل الدلالي ) theory, which conducts studies on interrelated word groups, is attracting attention. In this study, topical dictionaries in terms of theory of the semantic field are emphasized, especially the methodology of el-Muhassas for Ibn Sîde [ö. 458/1065] was dealt. This dictionary is the widest of the Arabic language dictionaries. It seems that the author has created semantic fields such as Man's creation ( ,(خلق الإنسان women ( النساء ), clothing ( اللباس ), food ( الطعام ) and weapons ( السلاح ) while preparing the dictionary. It is acknowledged that el-Muhassas, published in 17 volumes in 1898-1902, constituted the summit of Arabic-language dictionaries. The approachs adopted by the author in grouping the concepts in the study is assessed in the term of the perspective of the semantic field.

Özet: Bu çalışma, Macar zoolog, etnograf, gezgin ve aynı zamanda Asya araştırmacısı György Almássy'nin 1900 yılında Türkistan çevresinde, Kara-Kırgızlar ve Kazaklar arasında kaldığı süre içerisinde özellikle Kara-Kırgızlar (bugünkü Kırgızlar) ile ilgili yapmış olduğu gözlemlerini ve tutmuş olduğu notlarını aktardığı " Kara-Kirgiz Nyelvészeti Jegyzetek " adlı makalesinin Macarcadan Türkçeye çevirisidir. 1 Almássy, bu yolculuğu sonucunda, bu yazıda bazılarının isimlerine de yer verdiği ve birçoğu ilk kez keşfedilen yaklaşık 20.000 hayvan türünü (çoğu kuş) belirlediği bir koleksiyon oluşturmuştur. Bu makale, özellikle Kara-Kırgızların/Kırgızların yaşadıkları coğrafyayla ve dilleriyle ilgili bilgilerin, kökenleriyle ilgili anlatıların, günlük yaşamda kullandıkları malzemelerin adlarının, halk edebiyatından bazı örneklerin sunulduğu ve küçük bir kavramlar sözlüğünün de bulunduğu çok yönlü ve önemli bir çalışmadır.

Memâlik-i Osmânîyenin Tarih ve Coğrafya Lugâtı S. 64-84 Transkripsiyon Çevirisi, Türkiye Türkçesi ve Sözlüğü LİSANS BİTİRME TEZİ Hazırlayan 17020751003 Enes ASIL Tez Danışmanı Doç. Dr. Akartürk KARAHAN ANKARA 2020 2 T.C. ANKARA YILDIRIM BEYAZIT ÜNİVERSİTESİ İNSAN VE TOPLUM BİLİMLERİ FAKÜLTESİ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI BÖLÜMÜ ESKİ TÜRK DİLİ ANABİLİM DALI Ali Cevâd, Memâlik-i Osmânîyenin Tarih ve Coğrafya Lugâtı S. 64-84 Transkripsiyon Çevirisi, Türkiye Türkçesi ve Sözlüğü LİSANS BİTİRME TEZİ Hazırlayan 17020751003 Enes ASIL Tez Danışmanı Doç. Dr. Akartürk KARAHAN ANKARA 2020 7 ÖZET ALİ CEVÂD, MEMÂLİK-İ OSMÂNÎYENİN TARİH VE COĞRAFYA LUGÂTI S. 64-84 TRANSKRİPSİYON ÇEVİRİSİ, TÜRKİYE TÜRKÇESİ VE SÖZLÜĞÜ Bu çalışmada, Ali Cevâd'ın 19. yüzyılın sonlarında yazmış olduğu Memâlik-i Osmânîye'nin Tarih ve Coğrafya Lugâtı'ndan 64-84 sayfa aralığı transkribe edilmiş. Türkiye Türkçesine aktarılmış ve sözlüğü hazırlanmıştır.

Türk sözlükçülüğünün kısa bir tarihi olan bu kitap, Elginkan Vakfı 3. Türk Dili ve Edebiyatı Kurultayı kapsamında düzenlenen "Geçmişten Bugüne Türk Sözlükçülüğünden Bir Kesit -Türkiye Türkçesi Sözlükleri- adlı sergiye kılavuz olarak hazırlanmıştır.

Ortak bir çalışmanın ürünü olan Yayıncılık ve Medya Sözlüğü, Türkiye Radyo Televizyon Kurumunun ilgili birimlerinde kullanılan terimlerin sözlüğüdür.  Terimler bilim, teknik, sanat, meslek dallarıyla ya da çeşitli konularla ilgili özel ve belirli kavramları karşılayan sözcüklerdir. Dilin söz varlığı içerisinde yer alsalar da genel sözcükler gibi değildir terimler... Bütün konuşurların anladığı, bildiği, kullandığı sözcüklerden farklıdır. Belirli bir alanda çalışan araştırmacılarca, sanatçılarca, meslek mensuplarınca bir uzlaşma sonucunda benimsenmiş, yalnızca bu kişiler için bir anlam bildiren özel adlandırmalardır. Bu yönüyle terimler özel adlara benzer. Çocuk dünyaya geldiğinde ona verilen ad nasıl sorgulanmadan ve tartışılmadan benimsenirse, bu ad yalnızca o kişiyi tanıyanlar için bir anlam ifade ederse kavramlar için türetilen terimler de böyledir. Terimlerin yaygınlaşması için benimsenmeleri, benimsenmeleri için de uzlaşmayla belirlenmeleri esastır.
Osmanlı Türkçesinde terim için kullanılan sözcük ıstılah idi...  Sözlüklerimizde Arapça kökenli ıstılah sözünün karşılıkları arasında “ittifak” da yer almaktadır. İttifak sözü de ıstılah da anlaşma, uzlaşma, bağlaşma ve oy birliği demektir. Istılah sözünün kökeninde ise sulh vardır. Terimler bir uzlaşmayla, bir anlaşmayla, kısacası sulh ile verilen adlar olduğu için ıstılah diye adlandırılmıştır.
Terimlerin uzlaşma sonucu verilmesi, bildirdiği anlamın ilgililerce kavranması onları bilimsel çalışmalarda, iş ilişkilerinde anahtar sözcük konumuna getirmektedir. Bir kurumda çalışanların, iş akıcılığı ve iş güvenliği sağlanması için aynı terimleri kullanması, aynı meslek dilini konuşması gerekir. Aynı kavramdan söz eden kişilerin farklı adlandırmalar, dolayısıyla farklı terimler kullanması yanlış anlamalara yol açabileceği gibi düzeltilemeyecek olumsuzluklar da ortaya çıkarabilir. Bu bakımdan kurum ve kuruluşlarda, işletmelerde terim ortaklığının sağlanması, çalışanların sağlıklı bir iş ilişkisi ve iletişimi kurması, verimliliğin artması için gereklidir.
Aslında terim birliğinin daha yükseköğretim aşamasında sağlanması ve bütün bilim dallarında ortak terimlerle öğrenim yapılması gerekir. Ancak ne yazık ki üniversitelerimizde bilim dallarında terim birliği yeterince sağlanamamaktadır. Farklı üniversitelerde terim birliği sağlanamadığı gibi aynı fakültede hatta aynı bölümde farklı terimlerle öğretim yapıldığına tanık olunabilmektedir. Öğrenimleri sonrasında bir işletmede çalışma hayatına başlayanlar aynı konudan söz etseler bile farklı terimler kullandıkları için yeterince etkin ve hızlı bir iletişim kuramamaktadır. Terimler yalnızca öğrenim hayatında ve bilimsel çalışmalarda değil çalışma hayatında da büyük bir öneme sahiptir. Kurumlarda, kuruluşlarda ve işletmelerde çalışma alanlarıyla ilgili terimlerin bir araya getirilmesi, çalışanların ittifakla benimsediği terimlerin esas alınması, farklı adlandırmalar varsa bunların ortaya çıkarılması, aralarında ince anlam ayrılıkları bulunanların belirlenmesi, yaygın yabancı dillerdeki karşılıklarının gösterilmesi ve nihayet bütün bu terimlerin tanımlarının yapılması kurumsallaşmanın bir gereğidir. Bu, bütün çalışanlarının aynı dili konuşması demektir. Kuruma yeni katılanlar, mevcut iletişim ortamına kolayca uyum sağlayabilecek ve onlar da kısa sürede aynı dili konuşur hâle gelecektir. Bu sayede sağlanacak hızlı ve etkili iletişim, verimliliği de artıracak; en üst düzeydeki yöneticiden en küçük kadroya, merkezden en ücradaki birime kadar bütün çalışanlar ortak bir dil kullanacaklardır.
İşte Yayıncılık ve Medya Sözlüğü ile TRT’nin bütün birimlerinde kullanılan terimler bir araya getirilmiş, bilimsel ölçütlerle değerlendirilmiş ve bunların doğru tanımları yapılarak elinizdeki sözlük hazırlanmıştır. 
Böyle bir sözlüğün hazırlanmasındaki temel amaç, yayımcılık alanındaki terimleri bir araya getirerek çoğunluğun anlayabileceği, etkili bir biçimde kullanabileceği ortak bir yayımcılık dili oluşturmak ve sürekli geliştirilmesinin önünü açmaktır. Çalışmada öncelikle TRT’nin her biriminde oluşturulan kadrolar tarafından kurum içinde kullanılan terimler belirlenmiş, bunlar tanımlanarak bir veri tabanı hâline getirilmiştir. Temel yayımcılık terimlerini derlemenin yanı sıra birimlerde çalışanların aralarında konuşarak geliştirdikleri meslek dili de derlenmiştir. Böylece kamera, ses, ışık, stüdyo, naklen yayın birimlerinin hızlı çalışma temposu içinde başlangıçta küçük gruplar arasında zaman içinde oluşan ve yeni kuşaklara aktarılan dil de ilk kez kayıt altına alınmış olmaktadır. Ardından konuyla ilgili basılı kaynaklar, akademik ve mesleki çalışmalar, yasa ve yönetmelikler taranarak elde edilen terimler de veri tabanına eklenmiştir. Böylece farklı çevrelerde kullanılan terimler, mevzuat dili, yaşayan ve konuşulan dil bir arada değerlendirilerek etkileşimli ve işlevsel bir veri tabanı oluşturulmuştur. 
Gelişmeye açık teknolojik alanlarda yaşanılan terim sorunlarının yayımcılık alanında da yaşanmakta olduğu bu çalışmayla ortaya çıkmıştır. Yayımcılık gibi zamana karşı yarışılan bir ortamda İngilizceden geçen terimler Türkçe karşılıkları düşünülmeden ya olduğu gibi ya da Fransızcalaştırılıp kısmen Türkçenin ses yapısına uygun bir biçime dönüştürülerek kullanılmaktadır. Çalışmada önceliğimiz Türkçe terimlerin madde başında esas alınarak kullanımının yaygınlaştırılması yönünde olmuştur. Bunun için birimlerden gelen dizelgelerde ya da farklı kaynaklarda aynı kavram için kullanılan terimler içerisinde yabancı kökenli olanların yanında Türkçeleri varsa öncelikle Türkçe terimler tercih edilmiştir. Türkçe terim bulunamaması durumunda ilgili birimlerdeki kadrolara danışılarak Türkçe karşılıklar önerilmiştir. Bu konuda hem kurulumuz hem de ilgili birimlerdeki üyelerimiz yayımcılıkla ilgili bu terimleri Türkçeleştirmek için özel çaba göstermişlerdir.
Karşılık bulunamaması durumunda Türkçeleşmiş biçimlerin Türkçe söylenişleri esas alınarak yazılması kuralı benimsenmiştir. Türkçe ve alıntı terimin her ikisinin de yakın yaygınlıkta kullanıldığı durumlarda yabancı kökenli terim bk. kısaltması ile Türkçe karşılığına gönderilmiş ve tanım Türkçe madde başında yapılmıştır. Yabancı kökenli kimi terimlerin Türkçenin yazım ve söyleyiş özelliklerine uymuş biçimleriyle yaygınlaşmış olmasına karşın kurulumuz, bunlara da karşılıklar önermiştir.
Bütün çabalara karşın Türkçe karşılığı bulunamayan ya da Türkçeleşmiş yazımlarıyla yerleşmeyen yabancı kökenli terimlerin özgün biçimleriyle yazılmaları gerektiğinde bunlar eğik yazıyla gösterilmiştir. Başta sözlüğümüzün adında da geçen medya gibi kimi sözlere aradan geçen bunca zamanda herkesçe benimsenebilecek bir karşılık bulunamaması ve bu türden sözlerin neredeyse toplumun bütün kesimlerine yayılmış olması yüzünden bunlar Türkçede kullanıldıkları biçimleriyle korunmuştur. 
...
Türkçenin bilim dili olarak daha da geliştirilmesi çalışmaları, terim varlığına güncel yayımcılık ve medya terimlerinin katılmasıyla önemli bir kazanım elde etmiştir. Bir araya getirilen yaklaşık altı bin madde ile sağlam bir veri tabanı oluşturan sözlük, TRT’deki hizmet içi eğitimlerine ve sektördeki eğitim programlarına önemli bir yardımcı kaynak niteliğindedir. Bu sözlük yayımcı kuruluşların yanı sıra iletişim fakülteleri, iletişim liseleri ile benzeri okullar ve özel eğitim veren kurumlar için yardımcı kaynak olmasının yanı sıra sağlam bir soru bankası veri tabanı da olabilir.
Türkçe yayımcılık terimlerinin derlenmesi, yabancı kökenli olanlarına Türkçe karşılıklar bulunması Türkçenin söz varlığı için de önemli bir kazanımdır. Güncel yayımcılık ve medya terimleri, Türkçenin bütün söz varlığını kapsayan Büyük Türkçe Sözlük’e anlamlı bir katkı oluşturacaktır.
Hiçbir sözlüğün tam olmadığı gibi bu sözlük de eksiksiz değildir. Bütün araştırmalarımıza karşın dikkatten kaçan ve sözlüğe alınamayan terimler olmuştur. Defalarca okunmasına karşın gözden kaçan yanlışlar da bulunabilir. İlk kez yapılan bir çalışma olması dolayısıyla eksikliklerin, yanlışlıkların hoş görülmesini isteyecek değiliz. Bu yayın, bir ön çalışmadır. Dilimiz bütün konuşurların sahip çıkması gereken bir değerimizdir. Bütün meslektaşlarımızın, bütün toplumun, okuyan yazan düşünen herkesin değer ve katkı vermesi gereken bir alandır. Eksikliklerin ve gözden kaçan yanlışların bildirilmesi, takdirle karşılanacak ve sonraki ilk baskıda bunların giderilmesi sağlanacaktır.
Yayıncılık ve Medya Sözlüğü, pek çok kişinin bilgi birikimini yansıttığı; emeğiyle, göz nuruyla katkıda bulunduğu ortak bir çalışmadır. Bu anlamlı çalışmanın başlatılması, yürütülmesi ve sonuçlandırılması için TRT Genel Müdürlüğü destek vermiş, böylece kurum kültürünün somut bir biçimde gözler önüne serilmesi ve yaygınlaştırılması konusunda yeni bir adım atmıştır. Bu bakımdan TRT Genel Müdürlüğüne, Eğitim Dairesi Başkanlığına teşekkür borçluyuz. TRT’nin her biriminden konuya sahip çıkan ve bu birimlerin kullandığı terimleri derleyip tanımlayarak veri tabanını oluşturan kurul üyelerimize, olağanüstü bir çabayla bu terimleri gözden geçiren ve kurul gündeminde tartışılmaya hazır hâle getiren sevgili Muzaffer, Devrim ve Savaş’a çok teşekkür ederim.
Sözlüğün herkes için yararlı olmasını dileriz. 

                                                                                                              Prof. Dr. Şükrü Halûk Akalın
                                                                                                              Redaksiyon Kurulu Başkanı

A posteriori: Deneyden sonra, onun ürünü olarak ortaya çıkan bilgi. A priori: Her türlü tecrübeden önce, yalnız akla dayanılarak kabul olunan bilgi. Agnostisizm: İnsan aklının eşya ve olayların ilk sebepleri ya da sonuçlarını bilemeyeceğini savunan felsefi görüş. Akt: Suje ve obje arasında gerçekleşen bilinç etkinliğidir. Bilgi aktları algılama, anlama ve açıklama şeklinde olabilir. Anarşizm : Toplumsal otoritenin, tahakkümün, erkin ve hiyerarşinin tüm biçimlerini bertaraf etmeyi savunan çeşitli politik felsefeleri ve toplumsal hareketleri tanımlayan sosyal bir terimdir. Anarşizm, her koşulda her türlü otoriteyi reddetmektir. Aşkın: Görünüş ve olayların arkasında ve üstünde devamlı olan cevherlerin varlığını iddia eden görüş. Ateizm : Tanrı Tanımazlık. Bilgi : Özne ile nesnenin etkileşimi sonucu elde edilen üründür. Deizm : Yaratancılık. Determinizm : 1. Her olayın bir sebep-sonuç ilişkisi içinde olması. 2. Ahlak felsefesinde İnsanın ahlaki eylemlerinde Özgür olmaması düşüncesi. Dogmatizm : Aklın kesin ve doğru bilgiye ulaşabileceğini, varlığın mümkün olduğunu savunan düşünce.

Sözlükler önemli başvuru kaynaklarıdır ve son yıllarda elektronik sözlüklerin kullanımı, bilgisayar teknolojilerinin ve İnternet’in hızlı gelişimi ile birlikte kuramsal ve uygulamalı sözlükbilimi alanında her gün hızlı bir artış göstermektedir. Günümüzde basılı sözlük devrinin kapandığı ve sözlükbilimi kuramlarının ve uygulamalarının çevrim içi ve çevrim dışı sözlüklere odaklanması gerekliliği tartışılmaktadır. Ancak var olan elektronik sözlükler de geçmişte hazırlanmış basılı sözlüklerin elektronik ortama aktarılmasıyla oluşturulmuştur ve Türkçenin basılı ve özellikle tarihî sözlüklerinin birçoğu Arap harflerinden Latin harflerine aktarılmış olsa da bu sözlüklerin makinece-okunabilir (machine-readable) olması için sözlüklerdeki bilgilerin sınıflandırılması ve bu sınıflandırılmış olan bu bilgilerle veri tabanları oluşturulması gerekmektedir. Türkçenin tarihî sözlükleri veri tabanına dönüştürülerek elektronik ortama aktarıldığı takdirde, günümüzde hazırlanacak çevrim içi ya da çevrim dışı elektronik sözlüklere yararlı olması öngörülmektedir. Bu çalışmada Mehmed Şevket es-Seyyid’in 1851 tarihinde basılmış olan Eser-i Şevket adlı sözlüğünün
Arap harflerinden Latin harflerine çeviriyazısının yapılması esnasında veri tabanına dönüştürülme süreci ele alınacaktır.
Anahtar Sözcükler: Elektronik sözlük, tarihî sözlükbilimi, bilgisayarlı sözlükbilimi, makinece-okunabilir sözlükler, Eser-i Şevket.

Kaşgarlı Mahmut ile beraber 11. yüzyılda başlayan ve bugüne kadar gelişmekte olan Türk sözlükçülük çalışmaları içerisinde Şemseddin Sami’nin çalışmaları büyük bir öneme sahip olmuştur. Şemseddin Sami’nin Türk sözlükçülüğüne getirdiği yenilikler, Kamus-ı Türkî, Kamus-ı Fransevî ve Kamus-ı Arabî gibi yazdığı sözlüklerde kendini göstermektedir. Bu çalışmada, Şemseddin Sami tarafından 1895 yılında yazımına başlanıp tamamlanamayan Kamus-ı Arabî: Arapçadan Türkçeye Mükemmel Bir Lügat adlı Kitabı tanıtılmaya çalışılmıştır. Bu çalışmada, Kamus-ı Arabî bağlamında sözlüğün türü, madde başlarının türü, maddelerin düzenlenmesi, sözlüğün parçacıl yapısındaki yazım, sesletim bilgileri, dil bilgisel bilgiler, tanım yöntemleri, maddelerin köken bilgisi, kullanım bilgisi, tanımda kullanılan örnekler ve sözlük içi göndermeler ele alınarak modern sözlük bilimi açısından incelenmiştir.

Bu çalışma ile dillerinden biri Türkçe olan manzum ikidilli/çokdilli sözlükler üzerine yapılmış akademik çalışma-ların bir araya getirilmesi amaçlanmaktadır. Giriş bölümünde manzum sözlüklerin tarihçesine ve şekil özelliklerine değinildikten sonra eğitim-öğretim aracı olarak kullanılmalarına işaret edilmiştir. Çalışmanın esasını teşkil eden ve konunun araştırmacılarına kılavuzluk görevi ifa etmesi arzu edilen bibliyografyada ise manzum sözlükler üzerine yapılan çalışmaların bibliyografik künyeleri, dillere göre tasnif edilmiş ve ilgili sözlük altında araştırmacının soyadına göre alfabetik olarak listelenmiştir. Üzerinde herhangi bir çalışma yapıldığı tespit edilemeyen manzum sözlüklere bibliyografyada yer verilmemiştir. Bibliyografyada ayrıca manzum sözlüklerin şerh, tazmin veya tercümeleri üzerine yapılan çalışmalar ile devam eden çalışmalara da yer verilmiştir. Manzum sözlüklerin muhtevası, yazıldıkları tarih veya dönem, yazma veya basma nüshaları gibi bilgiler bu çalışmada yer almamıştır.

Bunun Adı Findel, Andrew Clements tarafından yazılan dilin canlılığını nasıl koruduğunu, yeni türetilen
kelimelerle nasıl zenginleşip derinleştiğini ve bu kelimelerin sözlüklerde nasıl yer aldığını ele aldığı
çocuk romanıdır. Clements, romanında 5. Sınıf öğrencisi olan Nick adlı çocuk karakter vasıtasıyla dilin
yerleşik kurallarına sorgulayıcı bir bakış açısıyla yaklaşmış ve kuralcı (normatif) dil anlayışına karşı
çıkmıştır. Ana karakter konumundaki Nick’in Dil Bilgisi ve Edebiyat öğretmeni olan Bayan Granger’a
“Sözlük nasıl hazırlanıyor?” sorusunu yöneltmesi, okur-öğrencileri bir sözlüğün hazırlanma sürecini
düşündürmesi bakımından önem arz etmektedir. Clements, bu strateji ile çocuk edebiyatının temel
argümanlarından birisi olan “merak”ı başarıyla kullanmıştır. Romanda, Nick’in Bayan Granger’a “Ben
hâlâ anlayamadım. Köpeğe bu adı kim veriyor? Kim karar veriyor buna?” diye sorması üzerine
öğretmeninin, “Kim diyor köpeğe köpek diye. Sen diyorsun, Nicholas. Sen, ben, o. Bu sınıftaki, bu
okuldaki, bu ilçedeki, bu ildeki hatta bu ülkedeki herkes köpeğe köpek diyor. Ama Fransa’da yaşasak
köpeğe chien deriz. Almanya’da hund diyorlar.” diye cevap vermesi, onun yaratıcılığını ve keşfetme
potansiyelini harekete geçirmiştir. Bir gün eve dönerlerken, arkadaşı Janet Fisk tükenmez kalemini
düşürür ve Nick kalemi yerden alarak, “Al şu kalemini…” diyeceği yerde “Al şu findelini” diyerek
herkesin “kalem” olarak kodladığı kelimeyi “findel” olarak kodlamıştır. Bu durum, Ferdinand de
Saussure’ün geliştirdiği iki temel dilbilimsel ilke olan “göstergenin nedensizliği”ni ve “uzlaşmaya
dayalı bir sistem olduğu”nu, henüz beşinci sınıf seviyesindeki öğrencilere sezdirmesi bakımından da
önem taşımaktadır. Araştırmanın temel amacı; Bunun Adı Findel’in çocuk edebiyatında kült roman
hâline gelmesinin nedeninin yalnızca taşıdığı edebi değerden kaynaklanmadığını, aynı zamanda hem
dilbilimsel tespitler yapılması hem de modern sözlük biliminde kullanılan yöntemlerin okur-çocuğa -
seviyesine uygun model kelimeler aracılığıyla-sezdirilmesi bakımından önemli bir eser olduğunu ortaya
koymaktır. Araştırmada; Bunun Adı Findel, modern sözlük biliminin (lexicography) ilke, veri ve
yöntemleri bakımından ayrıntılı olarak incelenmiştir. Araştırma, betimleyici yöntem ışığında doküman
taraması tekniğiyle yapılandırılmıştır. Bunun Adı Findel, bir dil biriminin sözlükselleşme sonucunda
sözlüklerde yer alması ve sözlük yapımı sürecindeki başlıca aşamalar bakımından analiz edilmiştir.
Araştırmanın sonucunda; Bunun Adı Findel’in yalnızca edebi değeri bakımından değil, hem dilbilimsel
tespitler yapılması hem de modern sözlük biliminde kullanılan yöntemlerin okur-çocuğa -seviyesine
uygun model kelimeler aracılığıyla- sezdirilmesi bakımından önemli bir eser olduğu kanaatine
varılmıştır (ss. 521-528)

Çalışmanın amacı, genel amaçlı sözlüklerde yer alan dil bilgisi uzmanlık alanı terimlerinin dil bilimsel analizinden yola çıkarak, sözlük bilimsel sonuçlara ulaşmak ve genel amaçlı sözlüklerde yer alan etiketleme, tanımlama ile güncelleme sorunlarına çeşitli çözüm önerileri sunmaktır. Bu amaç doğrultusunda bir akademi sözlüğü olarak Türk Dil Kurumu tarafından hazırlanan Türkçe Sözlük’te yer alan dil bilgisi etiketli biçim bilim terimleri, öncelikli olarak biçim bilimsel analize tabi tutulmuş ardından ilgili terimler, sözlük bilimsel veriler eşliğinde tartışılmıştır. Yapılan analiz sonucunda, Türkçe Sözlük’teki dil bilgisi etiketi ile işaretlenen terimler ile dil bilimi etiketli terimler arasındaki sınırların bulanıklaştığı tespit edilmiştir. Aynı bulanıklık, biçim bilim ile biçim bilgisi kavramları arasında da gözlemlenmiştir. Sözlük bilimsel ölçütler eşliğinde Türkçe Sözlük’te, biçim bilim terimlerinin tanımlarında (etiketleme, tanım, örneklendirme gibi) sistematik bir yöntemin izlenmediği sonucuna ulaşılmıştır. Biçim bilim literatüründe yaygın bir şekilde kullanılan kimi terimlerin ise Türkçe Sözlük’te madde başı olarak yer almadığı tespit edilmiştir. Ulaşılan bu sonuçlar eşliğinde, Türkçe Sözlük’ün çevrim içi versiyonunda uzman, yarı uzman ve uzman olmayan sözlük kullanıcılarına göre farklı tanımlamaların yapılabileceği ve biçim bilim terimlerinin biçim bilgisi terimlerinden ayrılarak dil bilimi etiketi ile işaretlenebileceği önerilerine yer verilmesinin ardından Türkçe Sözlük’ün dil bilimsel ve sözlük bilimsel veriler eşliğinde güncellenmesi gerektiği kanısına varılmıştır.

Sözlük, bir dilin sözvarlığını, sözcük sayısını; bu sözcüklerin tanımını, sesletim ve yazım özelliklerini, kullanımlarını ve dil bilgisel ulamlarını veren bir kitaptır. Dil ile ilgili birçok kural ve kullanımın yer aldığı sözlüklerde ünlemlerin de anlam, yazım ve sesletimlerinin işlevsel biçimde ele alınması gerekmektedir. Bu çalışmanın amacı, Türkçenin söz varlığını bir araya getirmeyi amaçlayan TDK Güncel Türkçe Sözlük ile 2008 yılında elektronik ortamda hizmete sunulan ve dildeki tüm söz varlığının sesletimlerinin yer aldığı TDK Sesli Türkçe Sözlük’ü Türkiye Türkçesindeki ünlemlerin işlevlerini ele almaları yönünden karşılaştırmalı olarak incelemektir. Çalışmada olayları ve olguları doğal koşulları içinde incelemeyi hedefleyen betimsel yöntem kullanılmıştır. Tarama modelinin uygulandığı çalışmada veriler, seçkisiz olarakbelirlenen birden çok duyguyu ifade eden 7 farklı ünlemin TDK Güncel Türkçe Sözlük ve TDK Sesli Türkçe Sözlükte taranmasıyla elde edilmiştir.
Sonuç olarak TDK Güncel Sözlük’ün ünlemleri işlevleri bakımından ele alma, farklı işlevleri cümle ile örneklendirme açısından eksik uygulamalarının olduğu, Sesli Türkçe Sözlük’ün ise işlevleri karşılayan sesletimlere ve örnek cümle sesletimlerine sahip olmadığı tespit edilmiştir.

Biçimbilgisinin birbirinden kesin çizgilerle ayrılamayan, aralarında bir devamlılık ilişkisi bulunan iki çalışma alanı çekim ve türetim morfolojisidir. Çekim; ilgili kelimenin anlamını, kategorisini değiştirmez. Çekimin görevi genellikle sözdizimiyle ortaya çıkar ve çekimlilik özelliği yüksektir. Diğer taraftan türetim yeni anlamlı kelimeler oluşturur, geldiği kelimenin anlamını çeşitli derecelerde değiştirir, tür değişikliği yapabilir ve çekim ekleri kadar işlek değildir. Türetimle ilgili en önemli husus türetim ekleriyle oluşturulan kelimelerin, basit ve birleşik kelimelerle birlikte, zihinsel sözlükte ve gerçek sözlüklerde yer almasıdır. Bu yüzden türetim ekleriyle kurulmuş birçok kelimeyi sözlüklerde kolayca bulabiliriz. Gazilik, ıspanaklı, karpuzsu,
pullanmak, tutamaç gibi türetimler Türkçe Sözlük’te (TS) yer alır. Her ne kadar türetilmiş bir kelimenin sözlükte bulunabileceği söylense de bazı türetimler çeşitli nedenlerle sözlüklerde yer almayabilir. Örneğin sıskacık, yalancık, odunsulaşmak, fermuarlı gibi türetilmiş biçimler TS’de geçmez. Bu yazının konusu yukarıdaki örnekler gibi, türetim eki alıp da sözlüklerde yer almayan kelimelerin neler olduğunu ana hatlarıyla belirlemek ve neden sözlüklerde madde başı olamadıklarını, çekim ve türetim eklerinin özellikleri ve biçimbilimsel işleklik kavramları çerçevesinde incelemektir.

Bu çalışma, 20. Yüzyılın en tanınmış Osmanlıca Sözlüklerinden biri olan Ferit Devellioğlu Sözlüğü'nde tesbit edilen bazı yanlışlıkları ele alıp bunları, yanlış algılama/anlama, baskı hataları ya da kelimenin kökenine inememe vb. açılarından incelemektedir.

Türk ulusu tarih boyunca komşuluk, savaş, siyaset, ticaret gibi nedenlerle birçok ulusla ilişkiye girmiş, bunun sonucu olarak Türkçe bu ulusların dilleriyle hem sözcük hem de dil bilgisi alışverişinde bulunmuştur. Türkçenin bu dillerden yaptığı alıntılar üzerine bugün birçok kültürel ve dil bilimsel araştırma mevcuttur, ancak diğer dillere verintiler üzerine yapılan çalışmalar sayıca çok azdır. Oysaki Türkçe, köklü ve zengin bir dil olarak birçok dile yüksek sayıda sözcük vermiştir. Savaş, bürokrasi, göç gibi nedenlerle Alman ulusuyla girilen ilişkiler sonucunda Almancaya da sözcük veren bir dil olmuştur. Bu sözcüklerin büyük çoğunluğu Türk kültürünün ürünleridir. Ancak iki ulus arasındaki ilişkilerin yoğun olmaması, Türkçenin bu dile verintilerini olumsuz yönde etkilemiştir.
Bu çalışmada Türk ve Alman uluslarının ilişkileri ve Türkçenin Almancaya verintilerinin nedenleri kısaca incelendikten sonra çeşitli sözlük ve yazılar taranarak Almancada bulunan Türkçe sözcükler belirlenmiş ve bu sözcüklerin sınıflandırması yapılmıştır. Sözcüklerin belirlenmesi için, Almancanın önemli sözlükleri arasında sayılan Duden Universalwörterbuch, Großes Wörterbuch der Deutschen Sprache ve Wahrigfremdwörterlexion gibi sözlüklerin yanı sıra Türkçe Verintiler Sözlüğü ve konuyla ilgili bazı yazılar taranmıştır. Sözcüklerin Türkçe özgün biçimi Türk Dil Kurumunun sözlüklerinden alınmış, bu sözlüklerde bulunmayan sözcükler için ise sözcüğün Almanca sözlüklerdeki köken bilgisi ya da Türkçe Verintiler Sözlüğü’ndeki biçimi kullanılmıştır. Aynı sözcükten gelen türeme ve birleşik sözcükler tek maddede toplanmıştır. Ayrıca çalışmada Türkiye Türkçesinin yanı sıra diğer Türk lehçeleri de temel alınmış, böylelikle verintilerin bir bütün olarak incelenmesi amaçlanmıştır.

Konusu başlangıç düzeyi öğrenici sözlükleri olan bu çalışmanın amacı, Yabancılar İçin Türkçe Görsel Sözlük ve Etkinlik Kitabı (A1-A2) adlı çalışmanın tanıtılması, hazırlanma aşamasında geçirilen süreçlerin ve karşılaşılan sorunların paylaşılması ile ileri çalışmalara yol göstermesi amacıyla çözüm önerilerinde bulunulmasıdır.
Sözlüğün oluşturulmasında, doküman analizi yöntemiyle alanda kullanılan dil öğretim setleri incelenmiş; Avrupa Dilleri Ortak Çerçeve Programı (ADOÇP) temel alınarak ve Türkçe Ulusal Derlemden (TUD, 2018) yararlanılarak A1 ve A2 düzeyi öğrenicilerin ihtiyacı olan temel sözvarlığını oluşturacak temalar ve alt temalar belirlenmiştir. Bu temalara ait madde başlarının tümü, görsellerle anlatılmış; sesbilgisel yazımlarıyla birlikte telaffuzlarının dinlenebilmesi için karekodlarla internet üzerinden ses kayıtlarına ulaşma imkânı sağlanmıştır. Ayrıca her madde başı için örnek tümcelere, tema sonlarında etkinlik ve alıştırmalara yer verilmiştir. Çalışmanın sonuna Almanca, Arapça, Fransızca, İngilizce, Korece ve Rusçadan oluşan çokdilli bir dizin dahil edilmiştir. Sonuç olarak, hem A1-A2 öğrenicilerinin tek başlarına kullanabileceği hem de öğretmenlerin yardımcı materyal olarak kullanabileceği bir sözlük ve etkinlik kitabı oluşturulmuştur. Sözlüğün ses kayıtlarına, www.dilfi.com.tr web adresinden ulaşılabilmektedir.

Yansıma sözcükler, onları meydana getiren ses dizgelerinin yapı ve anlamsal özellikleri ile karşıladıkları kavramlar arasındaki ilişkinin daha açıklanabilir olmaları bakımından diğer sözcüklerden farklıdır. Bu tür
sözcükler, dilbiliminde nedenli göstergeler olarak değerlendirilmektedir. Yansıma sözcüklerin hem köklerindeki hem de eklerle türetilmiş türevlerindeki her sesbirimin, karşıladıkları kavramın niteliğini
sezdirecek şekilde anlam ayırıcı özelliklere sahip oluşu, yapılan çalışmalarla ortaya konmuştur. Dolayısıyla bu tür sözcüklerin sözlükbirim olarak tanımlamalarında bu anlam nüanslarının belirtilmesi önem arz etmektedir.
Bu çalışmada, öncelikle sözlükbirim olan yansıma sözcüklerin ses dizgelerinin yukarıda ifade edilen anlam ayrıcı özelliklerinin neler olduğu üzerinde durulacaktır. Daha sonra ise iletişim esnasında kullanılan ve
yansıma sözcük sınıfına sokulabilecek her ses dizgesinin henüz birer sözlükbirim olmadıkları tespitinden yola çıkılarak bu tür ses dizgelerinin sözlükselleşme dereceleri belirlenmeye çalışılacaktır. Yansıma sözcüklerin sözlükselleşme dereceleri belirlenirken günlük hayattaki çeşitli kullanımları, özellikle televizyon/radyo yahut sosyal medya diyalogları ya da forum sayfaları esin kaynağı olmuştur. Buna göre bazılarının anlık oluşum sürecinde, bazılarının yerleşikleşme
aşamalarında olduğu, bazılarının da bütün bu aşamalardan geçerek genel sözlüklere girmeyi başarmış oldukları tespit edilmiş olup elde edilen veriler burada üç ayrı maddede değerlendirilecektir.

İster ana dili olsun ister yabancı dil olsun, bir dilin öğrenilmesinde sözcük öğretimi/öğrenimi çok önemli yer tutmaktadır. Yeterli söz varlığına sahip olmayan, sahip olduğu söz varlığını doğru bir şekilde kullanamayan bireyler, kendilerinden beklenen dil becerilerini gösteremezler. Çünkü bir dilin en önemli ögesi sözcüklerdir. Sözcüğün anlamı, kullanımı, telaffuzu, yazımı dilin doğru ve etkili kullanımını belir- ler. Bu sebeple sözcük öğretimi Türkçe derslerinin en önemli unsurudur. Bir sözcüğün anlamı, yazımı ko- nusunda başvurulacak ilk kaynak ise sözlüklerdir. Bu bildiri Almanya’da Türkçe ana dili derslerinde söz- cük öğretimi ve sözlük kullanımı üzerine olacaktır.
Almanya’da Türkçe ana dili derslerinde gerçekleştirilen sözcük öğretiminin belirli bir plan dahilinde aşamalı olarak yapılıp yapılmadığı, Türkçe temel söz varlığı listelerinden ne ölçüde faydalanıldığı, sözlük ve yazım kılavuzu kullanım durumu ile ilgili tespitler sunulacak ve önerilerde bulunulacaktır.

ANKARA ÜNİVERSİTESİ DTCF emekli öğretim üyelerinden Prof. Dr. İsmail Parlatır (Konya, 1946), Osmanlı Türkçesi Sözlüğü adıyla 2006 yılında kapsamlı bir eser yayımladı. Ardından 2008 yılında Atasözleri  ve Deyimler konulu sözlüklerini ayrı kitaplar hâlinde peş peşe yayımlamayı başardı. Bununla da yetinmeyen Prof. Parlatır, 2006-2017 yılları arasında toplam sayfa sayısı 9.412’yi bulan aralarında Almanca-Türkçe, Fransızca-Türkçe ve Açıklamalı İslami Terimler Sözlüğü olmak üzere 10 sözlük yayımladı.
Prof. Dr. İsmail Parlatır’ın asıl çalışma alanı Yeni Türk Edebiyatıydı. 1983 yılında yeniden düzenlenen Türk Dil Kurumuna üye seçilmiş ve bu kurumda iki dönem Yürütme Kurulu (1993-2000) üyeliğini yapmıştı.

ÖZET: Eski Türkçenin Sözlüğü dediğimizde çağdaş anlamda aklımıza gelecek iki sözlük vardır: Sovyet Türkolojisinin ekip çalışmasına dayanan Drevnetyurkskiy slovar’ ile Clauson’un An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turk¬ish adlı çalışmaları gelir. İlki 196, ikincisi ise 1972 yılında yayımlanmıştır. Her ikisi de çeşitli açılardan birbirlerini tamamlayan, bütünleyen çalışmalardır. Ancak 1970’lerden bugüne hem runik harfli yazıtların yorumlanışında önemli gelişmeler olmuş hem de yayımlanan Uygurca metin sayısı öncekinin birkaç kat üzerine çıkmıştır. İşte bu vesilelerle yeni bir Eski Türkçe Sözlük, Türkoloji çalışmaları için gerekli olmuştur. Bildiride Ármin Vámbéry’den bugüne konuyla ilgili sözlük çalışmalar, özellikle 1970 sonrası, son 50 yılın çalışmaları değerlendirilecek. // ABSTRACT: When it comes to the dictionary of Old Turkic, there are two dictionaries in terms of modernity: Drevnetyurkskiy slovar’ which is based on the works of Soviet Turkologists and Clauson’s An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. The former was completed in 1969 whereas the latter was published in 1972. Those two work should be considered as complementary works for each other from various aspects. However, from 1970’s to today, there are some changes and developments in the interpretation of runic texts. Besides, publication of Old Uyghur texts were increased by more than double. For the given reasons, a new etymological dictionary of Old Turkic has become necessary for Turkology. This paper examines the dictionaries published from past, beginning from Ármin Vámbéry, to today, especially the last 50 years from 1970’s.

Tez, klasik Arapça sözlükler ve tefsirler arasındaki ilişkiyi hicrî ilk dört asır zaman sınırlandırması çerçevesinde incelemektedir. Bu konunun incelenmesi, tefsir tarihine iki açıdan katkı sağlamaktadır. Bu, tefsir ilminin himayesinde gelişen filolojik disiplinlerin keşfedilmesine imkân tanıdığı kadar dilbilimin bir alt dalı kabul edilen sözlükbilimle tefsirin yoğun temasını ortaya koyması bakımından önemlidir.
Çalışmada takip edilen yöntem, metin incelemesidir. Hicrî ilk dört asrın temsil değeri yüksek Arapça sözlüklerinde tespit edilen tefsir malzemesi, tefsir ilminin konuları merkeze alınmak suretiyle tasnif edilmiştir.
Bu araştırmanın ilk dört asır şeklinde zaman hududuna tabi tutulmasının müspet yönü, sözlükbilimde ve tefsirde güçlü metinlerin telif edildiği teşekkül dönemine ait eser muhtevasını yansıtmasıdır. Söz konusu sınırlandırmanın menfi tarafı ise tefsir telifinin hicrî ilk dört asrın başında yoğunlaşırken sözlüklerin dördüncü asrın sonunda telif edilişidir. Menfilik, telif sürecinde eser türlerinin zamansal dağılımından kaynaklanmamaktadır. Esas olumsuzluk, bu dağılımın türler arasındaki ilişkiye etkisinin tespit edilmesiyle alakalıdır. Çünkü sözlüklerin ve tefsirlerin teşekkül ettiği bu kronolojik seyirde, tefsirlerin sözlükler üzerindeki etkisini incelemek gayet mümkünken, sözlüklerin tefsirler üzerindeki etkisini incelemek zorlaşmaktadır.
Hazırlanan bu incelemenin temel iddiası, hicrî ilk dört asra ait klasik Arapça sözlükler ve tefsirler arasında etkileşim olduğudur. Bu iddianın ispatlanması suretiyle tefsir ilminin sözlükbilimle yoğun irtibat içerisinde şekillendiği açığa çıkmaktadır. Aynı zamanda tefsir ilminin salt dilden ibaret gibi algılanan sözlükbilimi yönlendirdiği de
anlaşılmaktadır. Zira ayetlerin istişhad malzemesi olarak kullanılması onların tefsir edilmesini de gerektirmiştir.
Çalışmamız öncelikle Arapça sözlükçülüğün doğuşu ve gelişimine odaklanarak tarihî arka planı kendine zemin edinmektedir. Ardından sözlüklerdeki tefsir malzemesi, dil ve Kur’an ilimleri temalı tasnif edilmiştir. Ayrıca bu tasnife kelâmî ve fıkhî içeriklerin sözlüklere yansıması da eklenmiştir. Bu verilerin bir sağlaması ve tefsir – sözlük ilişkisinin diğer kutbunu yoklama amacına matuf olarak tefsirlerdeki sözlük mirası da aynı başlıklar üzerinden incelenmiştir.
Anahtar kelimeler: tefsir, klasik Arapça sözlükler, ilişki, yorum, tefsir tarihi

The dictionaries prepared between the 11-17th centuries are the first period of Russian lexicography and have the names of “Glossary”, “Alfavit”, “Azbukovnik”, “Lexicon”. These dictionaries include the translation of an unfamiliar word or words that are difficult to understand, the interpretation of their meanings, and the explanation of concepts, specific names and symbols in any work. The development period of Russian lexicography, which has a rich dictionary tradition, is the 18th century. In this period, the Russian language, culture and literature were on the rise. The most brilliant period of Russian lexicography was the 19th century during which Russian vocabulary was recorded intensively. With the 19th century, the type, volume and functions of the dictionaries changed, there were important developments in the field of lexicography, and basic dictionaries of Russian language were compiled. The 20th century advanced on the foundations that it took from the 19th century more steadily. The success of the 20th century stems from the fact that the first lexicography theories were formed in this period. This research applied a descriptive qualitative approach on the history of Russian lexicography. The main objective of this research is to describe the historical development of Russian lexicography from the beginning to the end of the 20th century. In this context, we will examine lexicographical studies in Russia in light of the structure of the period in general terms under two headings as the 11th – 17th centuries and the 18th, 19th, 20th centuries. Moreover, information will be given about the prominent explanatory dictionaries of each period.
Key Words: Russian lexicography, history of lexicography, dictionaries, theories of lexicography

Bir disiplin olarak dilbiliminden ayrılan sözlükbilimi (lexicography), Türkiye’de de gelişmekte olan bir çalışma alanıdır. Sözlükbilimi çalışmaları kuramsal sözlükbilimi ve uygulamalı sözlükbilimi olarak iki kategoride incelenebilir. Türkiye’de sözlükbilimiyle ilgili çok sayıda çalışma olsa da bu çalışmalar genellikle uygulamalı alanla ilgilidir. Kuramsal ve eleştirel çalışmalar da son yıllarda oldukça artmıştır. Türk
sözlükbiliminin kuramsal olarak yeni bir alan olması nedeniyle temelde iki önemli sorunu bulunmaktadır: Bunlar; alandaki kavramların henüz yeteri kadar anlaşılamamış olması ve buradan hareketle yapılan çalışmalarda bir terim birliği bulunmamasıdır. Hâlbuki dünyada, çeşitli sözlükbilimi çevrelerinde hazırlanmış ayrıntılı sözlükbilimi terimleri sözlükleri bulunmaktadır. Türk sözlükbiliminde terim birliğini sağlamak için dünyada sözlükbiliminde yol kat etmiş çalışmalardan hareket ederek terimleri anlamak ve Türkçeleştirmek gereklidir. Türkçeleştirilen terimlerin kavramları iyi karşılaması, konunun uluslararası kaynakları tarandığında da araştırmacılara büyük oranda kolaylık sağlayacaktır. Bu bildiride sözlükbiliminin uluslararası alanyazınından hareketle sözlükleri oluşturan temel yapıların tanımları yapılacak ve bu yapılara Türkçe terim karşılıkları önerilecektir.

“Osmanlıca Açısından Arap Harfli Ve Latin Harfli Türkçe Lügatlerde ve Sözlüklerde Kelimelerin Karşılaştırmalı Analizleri“,38. ICANAS (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi), Ankara,10-15 Eylül 2007, Bildiriler, Dil Bilimi, Dil Bilgisi ve Dil Eğitimi, I. Cilt, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, Ankara 2011, s. 265-289.

Kelimelerle düşünür. Kelimelerle anlar ve anlatırız. Bir kelimenin anlamının muhatabı tarafından bilinmemesi veya kelimeye yüklenen anlamın hatip ile muhatapça farklılık göstermesi anlaşmağı, bilgi aktarımını engeller. Her sanat dalının kendine has terminolojisi vardır. Bu terminolojiyi bilmeyenlerin; eksik, yanlış bilenlerin o sanatı anlamaları mümkün değildir. Kitap sanatlarıyla uğraşanlar ve bu sanatları araştıranlar ilkin ilgilendikleri sanatın kendine has kelimeleriyle muhatap olurlar. Zamanla bu kelimeleri anlayıp anlamlandırabilirler. Bazı kelimeler, kavramlar ise zihinlerinde hep muğlâk kalır. Dildeki değişim ve kültürel uzaklaşma sanatla uğraşanları bile uğraştıkları sanatın terminolojisini bilmez hâle getirmiştir. Bu tebliğde kitap sanatlarının terminolojisi ve kitap sanatları sözlüğünün ehemmiyeti üzerine konuşulacaktır.

‘Karavaş’tan ‘Kadın’a Yardımcı Kadınlarla İlgili Söz Varlığı adlı bu çalışmada yardımcı kadınlar için geçmişten günümüze kullanılmış 170 sözcük belirlenmiştir. Eski Türkçeden beri kullanım sıklığı devam eden ‘kul’ ve ‘köle’ sözcükleri yanında kölelik, hizmetçilik için birçok sözcük kullanılmıştır. Kul sözcüğü Eski Türkçede daha çok erkek hizmetçiler için kullanılırken zamanla İslamiyet’in kabulüyle daha çok Tanrı’ya kulluk anlamında kullanılmaya başlamıştır. Köle sözcüğü de her dönemde kullanılmışken ‘tutsak edilen köle’ anlamında daha çok alıntı ‘esir’ sözcüğü kullanılmıştır. Eski Türkçe döneminde avınçu, kaçaç, kara baş, kapaklıg kırkın, kul, ḳırgın/ḳırḳın, kişi, ḳırnaḳ, ḳuduz, küŋ, eget, tal bodlug, yalŋuk, yinçge kız, yinçke kapaklıg, yinçü gibi sözcükler kullanılırken Eski Kıpçak Türkçesinde ḳarabaş ~ ḳaravaş sözcükleri yaygınlaşmış, aynı zamanda emzirçi/emzürçi, ḳırnaḳ, tüge, yinçe, inçe, inçke, yenikçe, yenişke, yinçge, yinçke sözcükleri yanında Arapça cariye, mürebbî, kâbile; Farsça kenīzek ve dada ~ dâye sözcükleri; Harezm Türkçesi döneminde de cârî, cârîye, çâker, ewlük kulı, ḳara baş ~ ḳaravaş, kenizek, küñ sözcükleri ‘hizmetçi kadın’ anlamlarında kullanılmıştır. Çağatay Türkçesinde ‘hizmetçi’ anlamında Farsça bende, dakavul, Arapça ġılmān, gunçaçı, kul, kullukçı, tapugçı / tapukçı, tugma sözcükleri yanında ‘hizmetçi kadın’ anlamında dedēk ve ḳaravaş sözcükleri kullanılmıştır. Eski Anadolu Türkçesinde ise cârîye, halayık, ḳaravaş, ḳırnaḳ, kız karavaş sözcükleri yaygındır. Osmanlı Türkçesinde de bacı kadın, bakıcı, bezekçi, dâdâ/daye/dadı/taya, dikişçi, düzgüncü, halayık, haseki ağası, haseki kadın, hâzına, hâzıne, hizmetçi kız, kalfa, kedbânû, kehhâl, maşıta/meşşâta, orfana, pîrâyende, usta, yazıcı kadın, yıllıkçı, yüz yazıcı gibi sözcükler ‘hizmetçi kadın’ anlamlarında kullanılmıştır. Devlet’in yönetim merkezinde, Saray’da görevli olan kadınlar haseki ağası, haseki kadın, kalfa, kedbânû adlarıyla anılmışlardır. Cariyeler görevlerine göre çeşitli sıfatlara ayrılırken İkbal adından sonra göze girerse Gözde adını alırlar, sonra da padişahtan şehzâde doğurduğunda ‘kadın efendi’ olurlar. Osmanlı’daki halayık, cariye ve evlatlıklar daha çok roman ve hikâyelere konu olurken karavaş, kırnak ya da kırk kız gibi adlarla anılan hizmetçi kadınlar da halk hikâyelerine konu edinilmiştir.
Kadına boyunca yüklenen analık, bakım hizmeti gibi görev ve sorumluluklar kadını yeniden üretim sürecinin en temel tarih görevi haline getirmiştir. Kadın en temel sorumluluklarını yerine getirirken bir taraftan da büyük yükleri omuzlarına almaktadır. Çocukların bakımından büyütülmesine ve toplumsallaştırılmasına kadar hayati öneme sahip birçok şey “kadının emeği” sayesinde sağlanmaktadır. Kadın ev dışı bir alanda istihdamda bulunsa da evde bu işleri yapmaya devam etmekte bu sebeple “ikinci vardiya” deyimiyle anılan bir çalışma durumu ortaya çıkmaktadır.

Dil ve kültür arasında karşılıklı etkileşime dayanan bir ilişki vardır. Bu ilişki daha çok, dildeki kalıplaşmış yapılar ve kültürel arka plana sahip diğer dilsel unsurlar aracılığıyla kültürün dile yansıması şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Özellikle, dilde kültüre ve tarihsel süreç içerisinde ortaya çıkan ortaklıklara bağlı olarak bazı sözlüksel ögelerin sıkı bir ilişki içine girdiği ve birliktelik sergilediği görülmektedir. Atasözleri, deyimler, kalıp sözler ve eşdizimli yapılar bunlardandır.