M)* tâ' 7/ÿ ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΠΙΚΟΣ Η πολιτική κουλτούρα που εκφράζουν τα βιβλία πολιτικής διαπαιδαγώγησης της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης από το 1975...
moreM)* tâ' 7/ÿ ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΠΙΚΟΣ Η πολιτική κουλτούρα που εκφράζουν τα βιβλία πολιτικής διαπαιδαγώγησης της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης από το 1975 έως το 2004 και η αφομοίωσή της από τους μαθητές ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Ειρ. Σταυρίδη-Πατρικίου Στ. Πεσμαζόγλου Πρ. Πατταστράτης ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΑΘΗΝΑ, 2008 ■ I I I ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. Αντί προλόγου 6 Π Ρ ΩΤΟ ΜΕΡΟΣ ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΙΒΗΣ ΚΑΙ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΣΤΗ ΣΧΕΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ I ΤΟ ΖΗΤΟΥΜΕΝΟ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΙΒΗΣ, ΤΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΑΙ Ο ΤΡΟΠΟΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ ΤΟΥ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ ΤΗΣ A υποενότητα ΤΟ ΘΕΜΑ, ΤΟ ΥΠΟ ΜΕΛΕΤΗ ΥΛΙΚΟ, ΤΑ ΠΡΟΣ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΙΒΗΣ. 10 Β υποενότητα Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΜΑΣ ΣΤΗ ΣΧΕΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1) Οι μελέτες που εκπονήθηκαν μέχρι σήμερα σχετικά με το μάθημα της ΠΑ και τα βιβλία του, και η ιδιαιτερότητα του θέματος της εργασίας μας ως προς αυτές. 18 2) 0 ιδιαίτερος τρόπος προσέγγισης του αντικειμένου της μελέτης μας 23 Γ υποενότητα ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΜΕΡΟΥΣ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΙΒΗΣ 1) Τα κυριότερα θέματα που διερευνώνται στο Δεύτερο Μέρος 2) Οι λόγοι που επιβάλλουν τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίον προσεγγίζουμε στο Δεύτερο Μέρος τα σχολικά βιβλία ΕΠΙΛΕΓΟΜΕΝΑ -ΣΥΝΟΨΗ ΠΡΩΤΟΥ ΜΕΡΟΥΣ 27 28 32 ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ Η ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΤΩΝ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΩΝ Π A ΩΣ ΒΙΒΑΙΩΝ ΚΑΙ Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΚΑΙ ΕΚΜΑΘΗΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΤΟΥΣ, ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ: ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗ, ΑΝΘΡΩΠΟ A ΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑ ΤΟ A ΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΕΝΟΤΗΤΑ II Η ΝΟΗΤΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΜΕ ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ ΠΑ: Ο ΤΡΟΠΟΣ ΜΕ ΤΟΝ ΟΠΟΙΟΝ ΑΝΤΙΛΑΜΒΑΝΟΝΤΑΙ, ΚΑΤΑΝΟΟΥΝ ΚΑΙ ΜΑΘΑΙΝΟΥΝ ΟΙ ΜΕΝ, ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΩΝ ΑΕ. A υττοενότητα Η ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΩΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ 1) 0 πολιτισμός μας ως πολιτισμός της ανάγνωσης και της γραφής Εισαγωγικές σηυειώσεις via uia ανθρωπολογία της σνέσης του ανθρώπου υε το βιβλίο 36 2) Η επικοινωνιακή αποτελεσματικότητα και οι ανθρωπολογικοί όροι της πρόσληψης του προφορικού και του γραπτού λόγου Ανθρωπολονική ανάλυση της υέσω του γραπτού και της υέσω tou προφορικού λόγου, επικοινωνίας. 54 Συνκοίνοντας την αξιοπιστία, την πειθώ και την επικοινωνιακή αποτελεσυατικότητα του γραπτού λόγου, υε αυτήν του προφορικού. 56 Β υποενότητα Η ΑΝΑΓΝΩΣΗ. Η ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΚΑΙ Η ΕΚΜΑΘΗΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΤΩΝ ΣΧΟΛΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ ΠΑ 1) Η κατανόηση του περιεχομένου των βιβλίων ΠΑ από τους μαθητές και οι τρόποι εκμάθησής του 89 2) 0ι τρόποι συσχέτισης του λόγου (discourse) του εκπαιδευτικού με τον λόγο του βιβλίου της ΠΑ και ο ρόλος του διδάσκοντος ως προς την εκμάθηση του περιεχομένου αυτού του βιβλίου, από τον μαθητή. 128 3) Η ανάγνωση και η κατανόηση του περιεχομένου των βιβλίων ΠΑ από τους μαθητές της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, με βάση τις διαπιστώσεις και τη γνώμη των διδασκόντων: στοιχεία από εμπειρική έρευνα. 147 2 ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ ΤΟ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΠΟΥ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΖΕΙ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ Π A ΚΑΙ ΤΗΝ ΥΛΗ ΤΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ ΤΗΣ, ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1975-2004. ΕΝΟΤΗΤΑ III ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ ΤΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΣΜΙΚΕΣ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΤΙΣ ΩΡΕΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΤΗΣ A υττοενότητα ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΩΝΤΑΣ ΜΙΑ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΤΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ ΠΑ ΤΗΣ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΠΟΥ ΓΡΑΦΤΗΚΑΝ ΑΠΟ ΤΟ 1975 ΕΩΣ ΤΟ 2004 155 Β υττοενότητα ΟΙ ΩΡΕΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΤΗΣ ΠΑ ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ, ΑΠΟ ΤΟ 1975 ΕΩΣ ΤΟ 2004. 161 ΕΝΟΤΗΤΑ IV ΟΙ ΙΔΙΑΙΤΕΡΕΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΑΥΤΟΥ ΠΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΖΟΥΜΕ «ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΤΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ ΠΑ» 164 ΕΝΟΤΗΤΑ V Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΠΟΥ ΕΚΦΡΑΖΕΙ ΤΟ ΝΟΜΟΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΠΟΥ ΑΦΟΡΑ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΠΑ ΚΑΙ ΤΗ ΔΙΔΑΚΤΕΑ ΥΛΗ ΤΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ ΤΗΣ, ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ, ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1975-2004. A υττοενότητα ΟΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΕΣ ΕΠΙΤΑΓΕΣ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΑΠΑΙΔΑΓΩΓΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ 176 Β υττοενότητα ΟΙ ΕΠΙΤΑΓΕΣ ΤΩΝ ΝΟΜΩΝ-ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΑΠΑΙΔΑΓΩΓΗΣΗ ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ 179 1) Ανάλυση του Ν 309/76 180 2) Ανάλυση του Ν 1566/85 185 3 Γ υποενότητα ΤΑ ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ. Η ΔΙΔΑΚΤΕΑ ΥΛΗ ΚΑΙ ΤΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΩΝ ΣΧΟΛΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ, ΤΗΣ ΠΑ. 1) Εισαγωγικές επισημάνσεις για τα ΑΠ και τη μορφή των ελληνικών ΑΠ ΠΑ, της περιόδου 1975-2004. 190 2) Ανάλυση των ΑΠ του Γυμνασίου, ως προς το περιεχόμενο των αντίστοιχών τους βιβλίων ΠΑ. 192 3) Ανάλυση των ΑΠ του Λυκείου, ως προς το περιεχόμενο των αντίστοιχών τους βιβλίων ΠΑ. 204 4) Συμπληρωματικές επισημάνσεις 217 Δ υποενότητα ΣΥΝΟΨΗ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ 1) Οι αξιώσεις τους Συντάγματος, ως προς την πολιτική διαπαιδαγώγηση των μαθητών του ελληνικού Σχολείου. 223 2) Το περιεχόμενο των Νόμων-Πλαίσιο, ως προς την ΠΑ. 2.1) Σχετικά με τον Ν 309/76 -πολιτική της ΝΔ 223 2.2) Σχετικά με τον Ν 1566/85 -πολιτική του ΠΑΣΟΚ 224 3) Τα ΑΠ της ΠΑ 3.1) Του Γυμνασίου 3.1.1) Μέχρι το 1999 228 3.1.2) Κατά την περίοδο 1999-2004 230 3.2) Του Λυκείου 3.2.1) Μέχρι το 1999 230 3.2.2) Κατά την περίοδο 1999-2004 232 3.3) Επιλογικές επισημάνσεις 232 ΤΕΤΑΡΤΟ ΜΕΡΟΣ ΟΙ ΣΥΝΙΣΤΩΣΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ ΠΟΥ ΕΚΦΡΑΖΕΙ Η ΔΙΔΑΣΚΟΜΕΝΗ ΥΛΗ ΤΩΝ ΣΧΟΛΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ ΠΑ ΤΗΣ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1975-2004 ΕΝΟΤΗΤΑ VI 236 ΤΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΩΝ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑ Για το βιβλίο του Γυυνασίου, της περιόδου 1975-1982. Για το βιβλίο του Λυκείου, της περιόδου 1975-1983. 239 Για το βιβλίο του Γυυνασίου, της περιόδου 1982-1998. 247 Για το βιβλίο του Λυκείου, της περιόδου 1983-1998. 250 Για το βιβλίο του Γυυνασίου. rnc περιόδου 1998-2006. 253 Για το βιβλίο του Λυκείου, me περιόδου 1998-2000. 255 Για το βιβλίο του Λυκείου, τη ς περιόδου 2000-2009. 258 Σύνοωη και συυπεοάσυατα 261 ΠΕΜΠΤΟ ΜΕΡΟΣ ΤΕΛΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΕΝΟΤΗΤΑ VII ΤΕΛΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ A υποενότητα ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟΥΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΥΣ ΣΚΟΠΟΥΣ ΠΟΥ ΟΡΙΖΟΥΝ ΤΑ ΝΟΜΟΘΕΣΜΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ. ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑ. (Οι ψηφίδες της πολιτικής κουλτούρας με την οποία επιθυμεί η Πολιτεία να διαπαιδαγωγούνται οι μαθητές της δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης) 265 Β υποενότητα ΣΥΓΚΡΙΝΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΥΦΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ ΠΟΥ ΕΚΦΡΑΖΟΥΝ ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΠΑ. ΜΕ ΤΗΝ ΥΦΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ ΠΟΥ ΕΚΦΡΑΖΟΥΝ ΤΑ ΝΟΜΟΘΕΣΜΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΤΗΝ ΠΑ ΩΣ ΜΑΘΗΜΑ. 273 Γ υποενότητα ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΑΦΟΜΟΙΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ (DISCOURSE) ΤΩΝ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΩΝ ΠΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΜΑΘΗΤΕΣ ΚΑΙ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥΣ 276 ΕΠΙΛΟΓΟΣ -ΤΕΛΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝΩΝ 283 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 292 Περιεχόμενα Παραρτήματος 293 "Υλικό" Παραρτήματος 295 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 331 5 Αντί προλόγου «Τα βιβλία έχουν τους ίδιους εχθρούς με τον άνθρωπο: τη φωτιά, την υγρασία, την ανοησία, το χρόνο και το ίδιο τους το περιεχόμενο.» (Paul Valéry, Σκέψεις και αφορισμοί, Ροές, Αθήνα, 2007, σ. 16) Αλλά παρά το ότι «οι αντίπαλοι του βιβλίου και οι εχθροί του βρίσκονταν πάντα ανάμεσά μας», οι «άντρες και οι γυναίκες των γραμμάτων, [...] σπάνια αφιερώνουν χρόνο για να σκεφτούν πόσο εύθραυστο είναι το πάθος τους. » (George Steiner, Η σιωπή των βιβλίων (επίμετρο Michel Crépu), Ολκός, Αθήνα, 2008, σ.40) Αλλωστε, όλοι «έχουμε την τάση να λησμονούμε ότι τα βιβλία, εξαιρετικά ευάλωτα, μπορεί να αφανιστούν ή να καταστραφούν. Διαθέτουν [...] μια ιστορία όπου [...] εμπεριέχεται [...] το ενδεχόμενο ενός τέλους.» (στο ίδιο, σ.7) Και αυτός ο "αφανισμός", αφορά ακόμα και τα ίχνη που άφησε (ή, ακριβέστερα, την επίδραση που άσκησε) στη σκέψη και στη μνήμη του αναγνώστη, το περιεχόμενό τους. Έτσι, «το ανθρώπινο μυαλό [δεν είναι,] παρά ένα φυσικό εκτεταμένο παλίμψηστο. Το μυαλό μου είναι ένα παλίμψηστο και το δικό σου αναγνώστη. Ακατάλυτα στρώματα ιδεών και αισθημάτων πέφτουν συγχρόνως στο μυαλό σου, τόσο απαλά όσο το φως.» (φράση του T. de Quincey, που διαβάζουμε στο Γιώργος Βέλτσος, Η μη -κοινωνιολογία, Νεφέλη, Αθήνα, 1988, σ.17) Αλλά επειδή είναι ορθότερο, βάσει της λογικής των κοινωνικών επιστημών, να αντιλαμβανόμαστε και να προσεγγίζουμε, τόσο τα έργα των ανθρώπων (και τέτοιο είναι το κάθε βιβλίο), όσο και τις πράξεις τους (και μία απ'αυτές είναι η ανάγνωσηόσο κι αν η πραγματικά δρασεακή/πραξεακή υφή του αναγιγνώσκειν, είναι, υπό ένα πρίσμα, ανύπαρκτη, ή, έστω, πολύ "ιδιαίτερη"), μέσα στο ιστορικοκοινωνικό τους πλαίσιο, ας εστιάσουμε την προσοχή μας στο ακόλουθο απόσπασμα του Michel Crépu: «Όταν σκέφτομαι τα βιβλία, δεν τα φαντάζομαι στην πυρά, φαντάζομαι ένα αγόρι καθισμένο στο βάθος του κήπου, με ένα βιβλίο στα γόνατα. Είναι και δεν είναι εκεί. Το φωνάζουν (ποιος άλλος;), η οικογένεια, ο θείος που μόλις έφτασε, η θεία που θα φύγει: "Έλα να πεις αντίο!" "Έλα να πεις καλημέρα!" Να πάει ή να μην πάει; Το βιβλίο ή η οικογένεια; Οι λέξεις ή το σόι; Η επιλογή της (ατιμώρητης) διαστροφής ή εκείνη της (αμειβόμενης) αρετής; [...] Ένα είδος, δηλαδή, ατιμωρησίας της ανάγνωσης; Ε λοιπόν ναι. Ένα προνόμιο παρανομίας που θα επέτρεπε, εν ολίγοις, να συνεχίζει κανείς τη δράση του εν πλήρει ηρεμία. Ο θείος είναι εδώ, η οικογένεια μαζεμένη γύρο) από το τραπέζι, μιλούν για τον καιρό και το μικρό αγόρι που βρίσκεται 6 στο βάθος του κήπου προσποιείται πως ακούει. Αλλά έχει την ηρεμία του, τις δικές του έγνοιες». (Michel Crépu, "Αυτή η ακόμα ατιμώρητη διαστροφή", στο George Steiner, ό.π., σσ. 63-64)