Karahanlı Türkçesi

Ne úutluġ úut ol erke edgü atı Bu edgü atı bĆrdi meŋü úutı" Türkçenin en eski yazılı belgelerinden günümüze dek, Türk dili tarihinde kut sözcüğü ile dile getirilen kavram, kültürel açıdan büyük önem taşımıştır. Tarihsel dönemlerden günümüze dek farklı sözcüklerle dile getirilmiş olmakla birlikte, Türk kavimleri arasında, yaygın olan bu kavramın kültürel açıdan taşıdığı önem hiç azalmamıştır. En eski metinlerde kut sözcüğü ile anlatım bulan kavram, İslamiyetten sonra, Arapça devlet ve mübarek sözcükleriyle de ifade edilmiştir. kut, anlam olarak mutluluk, ikbal, kutsallık, iyi talih, hazret gibi geniş bir çerçeveye sahiptir. kutluġ, kutadmak, ıduk kut, kutsal gibi farklı sözcüklerin de türetildiği kut, Kutadgu Bilig'de de geniş bir yer tutmaktadır. Kutadgu Bilig'deki kullanımlara geçmeden önce, kut sözcüğünün daha eski metinlerdeki kullanımlarına göz atmakta yarar vardır. Bilinen en eski metinler olan Orhon yazıtlarında, Bilge Kağan'ın kağan oluşunun nedenini, özüm kutum bar üçün kaġan olurtum, (talihim olduğu için kağan oldum) ifadesiyle hakanlığını kut'a sahip oluşuna bağlamaktadır (G. 10). Eski Türk kağanlarının birçoğunun adlarının başındaki kutlug, katalmış, kut bolmış benzeri sözcükler, kağan olmalarından dolayı adlarının başına eklenen unvanlardır. Bu kullanımlarda kut sözcüğü ikbal, iyi talih, Tanrı'nın lutfu anlamlarında kullanılmıştır. Bu kullanımın Osmanlılardaki karşılığı devletlü sözcüğüdür. Bilindiği gibi devlet sözcüğü kut sözcüğünün Arapça karşılığıdır. İslami dönem öncesi metinlerde kut sözcüğünün kullanımı Clauson sözölüğünde ayrıntılı biçimde yer almıştır. 1

Çalışmamızda adı geçen bilimsel neşirlerde, DLT’deki atasözleri ile ilgili farklılıklara işaret edilirken şu usule başvurulacaktır: Öncelikle ilgili atasözünün DLT’deki orijinal görüntüsü verilecek, ardından da bilimsel neşirlerdeki okuyuş ve anlamlandırma farklılıkları ortaya konularak bu çalışmalarda ilgili atasözleri hakkındaki izahlardan ve bazı etimolojik sözlüklerden de yararlanılarak söz konusu atasözünün incelemesi yapılacaktır.

Orjinal  olarak yazılan bu eserin ve üzerinde dönemin haritası mevcuttur

The Dīwān Lughāt al-Turk (Arabic: ديوان لغات الترك , i.e., "Compendium of the languages of the Turks") is the first comprehensive dictionary of Turkic languages, compiled in 1072–74 by the Turkic scholar Mahmud Kashgari who extensively studied the Turkic languages of his time

MHKPHW 9HIa 1aOEaQW DLYaQ /XJaWL ¶W7UN *UaPHUL, øVLP %LOJHR÷Xz Yay øVWaQEXO VayIa ,S%1 ANaUWUN .aUaKaQ * 2UWD $V\D 7UNO÷QQ E\N NLWOHOHU KkOLQGH øVODPL\HW ¶H JHoWL÷L YH 7UNOHULQ GLO NOWU YH PHGHQL\HWOHULQLQ IDUNOÕ ELU oL]JL\H JLUGL÷L .DUDKDQOÕ GHYOHWL ,;;,, \\ G|QHPL (VNL 7UN GLOL NOWU YH WDULKL LoLQ |QHPOL ELU G|QP QRNWDVÕGÕU %X G|QHPGH 7UNOHU HVNL NOWU XQVXUODUÕQÕ ELU DQGD EÕUDNPDPÕú HVNL NOWUOHULQLQ WHPHOLQGH \HQL WDQÕúWÕNODUÕ øVODPL NOWU \DúDPD\D EDúODPÕúODUGÕU %X \HQL \DSÕODQPD 7UNOHULQ GLO GXUXPODUÕQGD NXUXPVDO \DSÕODUGD LPOD JHOHQHNOHULQGH LQDQo VLVWHPOHULQGH EDúWD ROPDN ]HUH SHN oRN NRQXGD NHQGLQL J|VWHUPLúWLU $\UÕFD EX G|QHP ER\ODU DUDVÕQGDNL PFDGHOHOHU ER\ODUÕQ EDWÕ\D GR÷UX KDUHNHWOLOL÷L 7UNON oHYUHVLQLQ IDUNOÕ LVWLNDPHWOHUGH \RO DOGÕ÷Õ ELU G|QHPGLU 7UNOHULQ \HQL \HUOHUH DoÕOPDODUÕ YH \HQL NOWUOHUOH WDQÕúPDODUÕ GD NOWU YH PHGHQL\HWOHULQH HWNL HWPLúWLU øúWH EX G|QHPGH 7UN ONHOHULQL GRODúDUDN GHUOHGL÷L IDUNOÕ GLQ NOWU YH FR÷UDI\DODUGDNL 7UN ER\ODUÕQÕQ GLO NOWU VRV\DO \DSÕ YE GXUXPODUÕQÕ DQODWWÕ÷Õ HVHUL\OH .kúJDUOÕ 0DKPXG NDUúÕPÕ]D oÕNPDNWDGÕU 7UN OHKoHOHUL GLYDQÕV|]O÷ DQODPÕQD JHOHQ 'LYƗQX /XƥDWL ¶W7UN .kúJDUOÕ 0DKPXG WDUDIÕQGDQ X]XQ VUHQ 7UN GQ\DVÕ JH]LOHUL VRQXFXQGD \ÕOODUÕQGD \D]ÕOPÕú DQVLNORSHGLN 7UNoH V|]ONWU %X HVHU .DUDKDQOÕ GHYOHWL GHYULQLQ |OoQO GLOL \D GD .kúJDUOÕ 0DKPXG ¶XQ WDELUL\OH +DNDQL\H 7UNoHVLQLQ GLO PDO]HPHVL \DQÕQGD ;, \]\ÕO 7UN ER\ODUÕ YH 7UNoH NRQXúXUODUÕQÕQ GLO PDO]HPHVLQL GH LoHUHQ NDSVDPOÕ ELU V|]ONWU .kúJDUOÕ ¶QÕQ G|QHPLQLQ GLO YH OHKoHOHUL \DQÕ VÕUD 7UN WRSOXOXNODUÕ FR÷UDI\DODUÕ 7UN ONHOHULQGHNL GL÷HU HWQLN XQVXUODU VRV\RHNRQRPLN \DSÕODUÕ LQDQÕúODUÕ YH ELUoRNODUÕ KDNNÕQGD ELOJLOHU YHUPHVL HVHULQLQ KDNOÕ RODUDN SHN oRN ELOLP GDOÕ LoLQ EDúOÕFD ND\QDNODUGDQ ELUL NRQXPXQD VRNPXúWXU ;; \]\ÕOÕQ EDúODUÕQGD HVHULQ $OL (PLUv WDUDIÕQGDQ WHNUDU JQ \]QH oÕNDUÕOPDVÕ\OD 7UNRORML DODQÕQGDNL oDOÕúPDODU KÕ]OÕ ELU LOHUOHPH VUHFLQH JLUPLú EX DODQGD FHYDS EXODPD\DQ SHN oRN NRQX D\GÕQODQPÕúWÕU (VHULQ .LOLVOL 5LIDW . %URFNHOPDQQ %HVLP $WDOD\ 0XWWDOLERY 5REHUW 'DQNRII YH -DPHV .HOO\ EDúWD ROPDN ]HUH oHúLWOL GLOOHUGH WHUFPH HGLOHUHN \D\ÕPODQPÕú D\UÕFD

C 14, 2004, İstanbul KUTADGU BİLİG ÜZERİNE NOTLAR Zafer ÖNLER Türk Kültür tarihinin anıt niteliğindeki eserlerinden biri de Kutadgu Bilig'dir. Bilim dünyasınca bulunuşundan bugüne dek çeşitli açılardan yüzlerce araştırmaya konu olmuş ve günümüze dek aynı yoğun ilgiyi görmeye de devam etmiştir. Eserin çeşitli bilim alanlarındda çalışan insanlarca ilgi görmesi şu özelliklerinden kaynaklanmaktadır: 1-XI. Yüzyılda manzum olarak yazılmış, 6600 beyti aşkın bu hacimli eser doğal olarak Türk dili araştırmaları için çok zengin bir malzeme niteliğindedir. Eserin zengin söz varlığı onu, Türkçenin tarihsel sözlüğü açısından vazgeçilmez kılmaktadır. Düşünsel alanda yazılmış olmasına karşın, bu tür eserlerde pek görülmeyen bir şiir diline ulaşılmıştır. Bu şiirsel değer eseri Türk şiiri ve türk edebiyat tarihi açısından önemli kılmaktadır. Eserin zengin mecaz ve benzetmelerle donanmış anlatımı, dönemin dilinin kullanım olanakları ve anlamsal boyutları, bu alanlarda yapılacak araştırmalar için zengin malzeme sunmaktadır. Nitekim eser, başka kaynaklarda rastlamadığımız ölçüde bir deyim zenginliğine sahiptir. 2-Eser dilbilgisi açısından da Türk dili araştırmalarında önemli bir yere sahiptir. Gerek konusu, gerekse hacmi, dilbigisi alanında yapılan çalışmalar için vazgeçilmez bir kaynak durumundadır. 3-Eser konusu bakımından özgün bir niteliğe sahiptir. İçinde oluştğu toplumun bireysel ve toplumsal değer yargılarını, yönetim anlayışını ve dünyaya bakış açısını yansıtması açısından eseri, tarih, kültür tarihi ve düşünce tarihi alanlarında yapılan çalışmalarda önemli bir kaynak durumuna getirmektedir. 1-Kutadgu Bilig Üzerine Metin Yayınları: Kutadgu Bilig üzerine yapılan ilk çalışma VambѰry tarafından 1870 yılında gerçekleştirilmiştir. 1 Eser üzerinde yapılan eski yayınlardan bir önemli çalışma da Radloff'un 2 üç ciltlik eseridir. Ancak bu her iki yayın da günümüzde tarihsel değer başka , bilimsel bir önem taşımazlar. Bilim dünyasında o tarihten bugüne eseri çeşitli yönleri ile inceleme konusu yapan birçok çalışma, kesintisiz süregelmiştir. Eserin bir bütün olarak bilimsel ölçütler uygun yayını ilk kez, Reşid Rahmeti Arat'ın üç cilt olarak gerçekleştirilmiştir. 3 Nitekim günümüze kadar eser üzerinde, çeşitli yönlerden yapılan araştımalar Arat'ın yayınına dayanmaktadır. Arat'ın, Metin, Tercüme ve İndeks olmak üzere üç ciltten oluşamaktadır. Gerçekleştirildiği tarih ve o dönemde türkoloji çalışmalarının düzeyi, Türk dilinin başlıca tarihsel birçok metninin henüz yayınlanmamış olması, kapsamlı bir sözlüğün bulunmaması, göz önüne alındığında, Arat'ın bu çalışmada ulaştığı başarı hayranlık duyulacak düzeydedir. Ancak Arat metninin büyük oranda eskidiğini de kabul etmek gerekir. Metnin en büyük zaaafı yöntemsel olarak Arat'ın eldeki üç yazma nüshayı eşit değerde kabul edip üçüne dayalı bir metin olşturmasıdır. Böylelikle eldeki üç yazma nüshanın yanı sıra Arat metni dördüncü bir nüsha durumundadır. Oysa mevcut üç nüshadan en iyi durumda olan Fergana nüshasının esas alınarak eksiklerin diğer nüshalarla tamamlanması yoluyla bir metin oluşturmak en tutarlı yöntem olurdu.

Tarihte ki yeri ve tesirleri, kültür ve medeniyet tarihine katkıları düşünüldüğünde ilk büyük Müslüman Türk devleti olarak karşımıza çıkmaktadır. Karahanlılarla beraber Türklerin cihana hükmetme serüveni başlamıştır. İslamiyet’i seçmek, cihat anlayışını benimsemek, İ’lay-ı Kelimetullah idealiyle dünyaya nizam verecek bir yolun kapsını açmıştır, Karahanlılar. Her ne kadar Karahanlılar’da ki anlayış Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye’de ki gibi olmasa da, bunun ilk adımını atmaları yönünden büyük önem arz etmektedir.
Karahanlı Devleti ile ilgili edindiğimiz birçok bilgi Yusuf Has Hacip tarafındandır. Kutadgu Bilig eserinde bizlere o döneme dair ışık tutmuştur. Ayrıca Kaşgarlı Mahmud’un Divanü Lügati’t Türk’ü, Edip Ahmet Yuknaki’nin Atabetü’l Hakaik’i de bu döneme rast gelmiş ve bizleri bilgilendirmiştir. Ancak, çok eski bir tarihte yaşamış bir devlet olduğundan Karahanlılar, açıkçası her konuda ve net bilgi elde etmek çok zor oldu. Günümüzde Karahanlılar dendiğinde iki isim akla gelmektedir; Omeljan Pritsak ve Reşat Genç. Reşat Genç, eserinde O. Pritsak’ı çokça eleştirmiştir; buradan anlayabiliriz net bilgi bulmanın zorluğunu.
Netice olarak, Karahanlılar İslami unsurları kendi geleneklerine adapte ederek bir Türk-İslam kültür ve medeniyetinin temsilcileri olmuşlardır. Karahanlı dönemi bilinmezse, Türk ve İslam tarihi kesintiye uğrar.

l-Hakâyık ve Rylands Kütüphanesinde bulunan Satır Altı Kur'ân Tercümesi gerek sözvarlığının genişliği gerekse sahip olduğu birikimle tıp terimleri açısından dikkat çekici bir zenginliğe sahiptir. Bu eserler Karahanlıların tıbbi durum, kavram ve nesnelere hangi ölçüde terim geliştirebildiğini ayrıca tıp terimlerinin lehçe içindeki nicelik ve niteliğini gözler önüne sermektedir. Türk dilinin değişik alanlarında kullanılan tıp terimleri çeşitli araştırmacılar tarafından incelenmiş olmasına rağmen, Karahanlı Türkçesine ait tıp terimleri henüz müstakil bir çalışmada ele alınmış değildir. Bu tez daha önce araştırılmamış olan bu konuyu ele almak için hazırlanmıştır. Bu çalışmada "Terim nedir?" sorusunun cevabı aranmış, Karahanlılar, Karahanlı Türkçesi ve Türk tıbbıyla ilgili bilgiler verilmiştir. Karahanlı Türkçesinde kullanılan tıp terimlerini belirlemede Kutadgu Bilig, Dîvânu Lügâti't-Türk, Atebetü'l-Hakâyık ve Satır Altı Kur'an Tercümesi'nden yararlanılmıştır. Elde edilen terimler; temel organ adları, ara organ adları, bedensel hastalıklarla ilgili isimler, bedensel hastalıklarla ilgili eylemler, zihinsel hastalıklarla ilgili terimler, tedavi ile ilgili terimler ve diğer terimler olmak üzere 7 bölüme ayrılmış; Eski Türkçe hakkında yapılan çalışmalar göz önünde bulundurularak yapı, anlam ve köken açısından incelenmiştir.

Özet: Çalışmanın genelinde, belirlenen Eski Türkçe dinî terimlerin izi Karahanlı ve Memlük-Kıpçak sahası eserlerinde sürülmüş, ses, biçim ve anlam açısından geçirdikleri dönüşüme tanıklık edilmiştir. Aynı zamanda incelenen eserler Eski Türkçe dinî terimleri ne ölçüde içerdikleri açısından değerlendirilmiştir. Bu makaleyi oluşturan ilk bölümde ise Tanrı’nın isimleri ve sıfatları üzerinde durulmuştur.
Anahtar kelimeler: Memlük, Kıpçak, Karahanlı, Eski Türkçe, dini terimler, tanrı, tengri, bayat, idi, iye, eye, ugan, ogan, dürütçi, törütçi, tirkizgen, yarlıkagan, yarılkagan, yaratdıçı, yaratıcı, yaratgan.
Abstract: In this study, predefined Old Turkish religious terminology will be traced in Karakhanli and Memluk-Kipchak Turkish through religious and non-religious authorities and it will be questioned if there are changes phonetically, morphologically or semantically and the authorities will be examined in their position about holding Old Turkish religious terms. This article which is the first part of the study focuses on names and adjectives used for The God.
Keywords: Kipchak, Karakhanli, Old Turkish, religious terms, tanrı, tengri, bayat, idi, iye, eye, ugan, ogan, dürütçi, törütçi, tirkizgen, yarlıkagan, yarılkagan, yaratdıçı, yaratıcı, yaratgan.

Dil ve kültür arasında karşılıklı etkileşime dayanan bir ilişki vardır. Bu ilişki daha çok, dildeki kalıplaşmış yapılar ve kültürel arka plana sahip diğer dilsel unsurlar aracılığıyla kültürün dile yansıması şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Özellikle, dilde kültüre ve tarihsel süreç içerisinde ortaya çıkan ortaklıklara bağlı olarak bazı sözlüksel ögelerin sıkı bir ilişki içine girdiği ve birliktelik sergilediği görülmektedir. Atasözleri, deyimler, kalıp sözler ve eşdizimli yapılar bunlardandır.

Kurultayında sunulan Bildiri) V.Uluslar arası Türk Dili Kurultayı Bildirileri, C II, TDK Yay., Ankara, 2004, ss. 2157-2174 Ar. Gör. Mehmet Vefa Nalbant Dilimizin Eski ve Orta Türkçe dönemine ilişkin olarak günümüze kadar bir çok çalışma yapılmış ve bu dönem eserlerinin fonetik, morfolojik ve sentaktik özellikleri bu çalışmalarda ortaya konulmaya çalışılmıştır. Yine adı geçen dönem eserlerinden başlayarak, bir kısmı günümüze kadar gelen, bir kısmı ise arkaik olmuş bazı enklitikler üzerine de bilim adamları görüşlerini içeren önemli çalışmalar yapmışlardır. Enklitik terimi kendinden önce gelen kelime ile birleşip bir kelime gibi okunan kelime veya ek için kullanılmaktadır. Biz bunu Türkçeye ek-edat olarak aktarmak istiyoruz. Bugüne kadar yapılan çalışmalarda Türkçe'de görülen belli başlı enklitik edatlarından çU / çI 1 , oú / ök 2 , erinç, erki 3 edatlarının yapı ve işlevleri ortaya çıkarılmışken, ġu/ gü, mu / mü, a/e ve la/le enklitik edatlarına çalışmalarda ya çok sınırlı olarak değinilmiş ya da hiç konu edilmemiştir. Mogolcadan ödünçleme yoluyla alınmış olan la/le enklitik edatı ve bu edatla kurulmuş olduğunu düşündüğümüz tünle, taAEla,tirigle,ıssıla gibi zaman zarfları, körtle/körkle gibi sıfatlar ile, üzele,udula gibi yer zarfları ve arala gibi hem yer hem zaman zarfı olarak görülen sözcüklerle, üçle, ikile, törtle gibi sayı isimlerinin yapısı bildiri konumuzun sınırlarını çizmektedir. Fakat gerek bu enklitik edatı ve gerekse yapılarında la/le enklitik edatını barındırdıklarını düşündüğümüz yukarıda söz konusu olan sözcüklerin yapısı hakkında kendi görüşlerimizi ortaya koymadan önce bu konuyla ilgili olarak başka bilim adamları tarafından ileri sürülen fikirlere başvuracağız. İlk olarak Reşit Rahmeti Arat, èAtabetü'l-Óaúayıú'ın notlar kısmında yukarıda adı geçen sözcüklerden birkaçı üzerinde durmuş ve bu sözcüklerde görülen-la ile ilgili olarak eserinde aşağıdaki bilgileri nakletmiştir :

Türkçenin tarihsel dönemlerinde düşünsel alana ilişkin olarak ö-, uk-, ög, ukuş, sakınç, ukuşlug, öglüg, tetik vb yakın anlamlı kelimelerin metinlerde yaygın biçimde kullanıldığını görürüz. Arapçanın Türkçeyi etkilediği daha sonraki yüzyıllarda bu tür kavramlar için akıl, zeka gibi Arapça kökenli kelimelerin ukuş ve ög vb. kelimeleri unutturduğunu görmekteyiz. Bu bildiride Kutadgu Bilig"den hareketle ukuş ve ög kelimelerinin anlam ilişkileri belirlenmeye çalışılacak, bunların akıl, düşünce, zeka gibi kelimelerin anlamlarıyla ilgileri üzerinde durulacaktır.

Atasözleri bir dilin metaforlaşma aşamalarının en son derecesidir. Metoforlaşma ile dillerin yaşı arasında da belirgin bir bağ vardır. Daha ilk yazılı belgelerinden başlamak üzere atasözlerini tespit edebildiğimiz Türkçe, IX-XI. yüzyıllarda birbirinden farklı kültür çevrelerinde oluşmuş ama aynı dili konuşan bir soylu boyların atasözleri konusunda da bize birçok örnek vermektedir. Bu bildirinin çerçevesi içinde bu atasözleri ele alınarak farklı kültür çevrelerinden derlenmiş atasözleri üzerine bazı değerlendirmelerde bulunulacaktır. 0. Giriş Eski Türk atasözleri üzerine bugüne kadar bildiri, makale yüksek lisans ve doktora tezleri ile kitaplar yazılmıştır. Bu çalışmalar genellikle atasözlerinin konusu bakımından tasnifi ve günümüz Türk lehçeleri ile benzerlikleri üzerine yoğunlaşmıştır. Tarafımızdan yapılan incelemede Köktürk dönemi metinleri dışarıda bırakılmak kaydıyla Eski Uygur ve Karahanlı Türkçesi dönemi eserlerinde yer alan atasözleri değerlendirmeye alınmıştır. Değerlendirmemiz günümüz Türk atasözleri ile yapılacak karşılaştırmalardan çok bu dönem atasözlerinin kendi içindeki ortaklıklarına odaklanacaktır. Bu arada bu atasözlerinin elimizdeki verilerden hareketle hangi boylara ait olduğu konusu tartışmaya açılacaktır. Üzerinde duracağımız ve bizim atasözü olarak değerlendirdiğimiz derlemimiz içinde Eski Uygur Türkçesi ile Karahanlı Türkçesinden toplam 341 atasözü bulunmaktadır. 1. IX.-X. Yüzyıllar Arası Atasözü İçin Kullanılan Terimler Ve Formel İfadeler Bugün atasözü olarak ifade ettiğimiz sözler için gerek Eski Uygur Türkçesi gerekse Karahanlı Türkçesinde ortak bir terim olarak sab/saw sözcüğünün kullanıldığını görmekteyiz. Özellikle atasözünün dile getirileceği kısımda söylenecek sözün atasözü olduğuna ilişkin vurgulamaların yapıldığı ve bu vurgunun yeme sabda bar ya da boy ve millet adı da belirtilerek yeme Türk sabında bar gibi giriş formelleri dile getirildiği görülmektedir. İslami dönem Türk edebiyatının başlangıç eserlerinden olan Kutadgu Bilig'de (KB) sab sözcüğünün yanında Arapça mesel sözcüğünün de atasözü terimi yerine kullanıldığını görebilmekteyiz. Yine KB'de özellikle boy büyüklerinden nakledilen atasözü değerinde veya atasözüne yakın ibarelerin dile getirilmesinden önce negü tir ve yime yahşı aymış gibi kalıp ifadelerin kullanıldığı ve bu kalıp ifadelerden sonra atasözünün dile getirildiği görülmektedir. DLT'de ise saw sözcüğünün atasözü olduğu vurgulanmış ve atasözü söyleme şekli içinde bir örnek gösterilmiştir. DLT'de iki yerde atasözü söylenmeden önceki formel ifadelere yer verilmiştir. Bu ifadeler hem Eski Uygur Türkçesinde hem de Kutadgu Bilig'deki atasözü söylemeden önceki formel ifadelere de uygun düşmektedir: Saw: Mesel. Sawda mundag kelir. (DLT, C III, 154) Sawladı: Ol telim sawladı. O çok fazla konuştu. Bir adam atasözü söylerse yine bu sözcük kullanılır (DLT, C III, 297).

Arap harfleriyle Türkçenin yazılmaya başlandığı ilk metinlerden itibaren sızıcı d [ḏ] ünsüzünün özel bir harfle gösterildiği görülmektedir. Arap harfli metinlerdeki [ḏ] ünsüzünün Karahanlı ve Harezm Türkçesi dönemine ait olduğu düşünülen metinlerden sonra kullanımdan kalktığı görülür. Araştırmacılar bu ünsüzün telaffuz değeri hakkında fazla bir şey bilmediğimize dikkatleri çekerler. Bu çalışmada ilk önce bugünkü bilgilerimizle Karahanlı Türkçesi veya Harezm Türkçesi dönemine ait olduğu düşünülen metinlerde sızıcı d ünsüzü ile sona eren fiillere-dI/-tI belirli geçmiş zaman eki ve-dAçI/-tAçI ekinin getirildiği örnekler dikkatlere sunulacaktır. Daha sonra, bu örneklerden yola çıkılarak ünsüzün ötümlü veya ötümsüz nitelik taşıdığı tespit edilmeye çalışılacaktır.

Sorumlu Müdür: Utku YAĞLIDERELİ Editörlük/Editorial: AHBV Türk Halk Bilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi ve Somut Olmayan Kültürel Miras Enstitüsü (Kurumsal editörlük işleri AHBV THBMER ve SOKÜM Enstitüsü tarafından yürütülmektedir. / The Institutional Duties of Editorial Board Carried by AHBV University and Institute of ICH) • Yazışma Adresi/Correspondance Address/Adresse de Correspondance: P.K. 336 06420 Yenişehir/ANKARA-TÜRKİYE • E-Mail: https://dergipark.org.tr/tr/pub/millifolklor (yazı gönderimi için / for article) [email protected] (yazılar ve dergiyle ilgili diğer konular / articles and other issues related to the journal) [email protected] (abonelik için / for subscription) • Web Sayfası: http://www.millifolklor.com / https://dergipark.org.tr/tr/pub/millifolklor • Tel: 0533 776 8890 İdare Yeri/Managing Office/Adresse d'Administration: Gazi Mah. Çakır Sok. 21/5A Yenimahalle/ANKARA-TÜRKİYE Fiyatı/Price/Prix: 25 TL / $15 Abone Bedeli/Subscription Price/Prix d'Abonnement: 100 TL / $ 50 Millî Folklor bahar, yaz, güz ve kış sayıları olmak üzere yılda dört kez yayınlanır (Öğretmen, Öğrenci, Halk bilimi Araştırmacılarına tanıtım ve teşvik amacıyla %50 indirimlidir. Kurumlar ve Tüzel Kişiler bu uygulamanın dışındadır. / Millî Folklor is published four times a year, in winter, spring, summer, and autumn./La revue de Millî Folklor est publiée quatre fois par an: en printemps, en été, en automne et en hiver.

Nine bibliographic works on Kutadgu Bilig were published till now. These works are
sufficient enough to present works written about Kutadgu Bilig, which were published in
Turkey and all around the world. Number of works about Kutadgu Bilig is increasing
each passing day; consequently the ‘thematic’ bibliographies must be continuously
updated. In our bibliography, we utilize the data and information presented in previous
bibliographic works. Additionally, all these works are summed up along with the latest publications. The bibliographic records are full and complete. Our analysis is classified in
chronological order, by this way is the history of research on Kutadgu Bilig also
presented and listed chronologically.

Bir toplumun kültürü, değerleri, inançları, gelenekleri, kültürel yapısı vb. hakkında bilgi edinmemizi sağlayan dil birimlerinden biri de kalıp sözlerdir. Bu sözlerin; insanlar arasında iletişim kurma, devam ettirme, özetleme, açıklama, konuşma sırasını değiştirme, konuşmayı sona erdirme vb. amaçları bulunmaktadır.

Qarakhanid Turkic (X-XIII. yy.) which constitutes the last period of Old Turkic is written language of the Qarakhanid State. On the other hand, while maintaining Old Turkic literary language, on the other hand, it has partly developed on a different line since it is included in a new religious-cultural structure. Reason of these differences, as might be geographical, religious, cultural, etc. Also these differences may be originating from dialect or dialects which influential in shaping Qarakhanid Turkic.
As we know, the beginning of written language is referring to spoken language. A variety of reasons, a region or a community spoken language, written language is preferred. A variety of reasons, a region or of a group’s spoken language is preferred written language. In this article will be discussed the subject that written language of Qarakhanid Turkic combines which features of dialect or dialects. For this purpose, will be used in datas that Mahmud Kashgari’s work Dīvānu Luġāti’t-Türk that detailed information on the language in the period. And will be searched to answer the question: "Which dialect written language based on?".

Kutadgu Bilig, zengin bir söz varlığına sahiptir ve bu söz varlığının bir bölümünü de özel adlar oluşturmaktadır. Yazarın metin bağlamında türlü amaçlarla yer verdiği özel adlar incelendiğinde farklı gruplardan pek çok sözcüğün değişen sıklıklarla ve yazma nüshalara göre değişebilen biçimlerle kullanıldığı görülür. Bu kapsamdaki örnekler arasında, eserdeki ana ve yardımcı kişilere ek olarak türlü hükümdar, peygamber, halife, bilgin, efsanevi kahraman vb.’ye ilişkin kişi adları; şehir, ülke, bölge için kullanılan yer adları; gezegen, yıldız, burç adları; kavim, ulus, boy adları; eser adları; dil adları; din ve mezhep adları ile bunların mensuplarını bildiren sözcükler, ayrıca başta Tanrı ve İslam peygamberiyle ilgili olmak üzere kimi özel adları karşılayan sözcükler ya da sözcük grupları yer almaktadır. Bu çalışmada, Kutadgu Bilig’deki özel adlar ve özel ad işlevli sözcükler belirlenmiş, sınıflandırılmış; bu sözcüklerin karşıladığı kavramlar, farklı nüshalardaki biçimleri, kullanım sıklıkları, belirleyici özellikleri, metindeki işlevleri ve metne katkı sağlayan türlü özellikleri üzerinde durulmuştur. Ayrıca belirlenen örneklerin eserde işlenen konuyla, eserin oluştuğu kültürel ortamla bağları incelenmiştir. Çalışmada; özel adların eserdeki türlü anlamsal, yapısal ve işlevsel özellikleri çıkarılmıştır.

Divanü Lugati't-Türk is the first known dictionary of Turkish language. The work written by Kâşgarlı Mahmud is an encyclopedic dictionary from Turkish to Arabic. DLT, which was completed in 1074 or 1077, has been written as a guide to Turkish culture with its thematic diversity and sentence descriptions.

Karahanlı dönemi eserlerinde üç noktalı fe harfine (ڤ ) rastlanmaktadır. Dönem üzerine yazılan birçok akademik yayında ‫‬ ڤ harfinin çift dudaksıl /w/ sesini gösterdiği savunulmuş ve bu harfin varlığına dayandırılarak Karahanlı (Hakaniye) ve Harezm Türkçesinde /w/ sesi, Oğuzcada ise /v/ sesi bulunduğu öne sürülmüştür. Oysa Kaşgarlı, Oğuzların ‫و‬ yani /w/ kullandıklarını, buna karşılık arı Türkçe konuşanların, yani Karahanlıların, " mahreci be ile Arap fe'si arasında olan bir fe " kullandıklarını belirtmektedir. Kaşgarlı ayrıca bu sesi " yumuşak fe " olarak adlandırmaktadır. Kaşgarlı'nın terminolojisi göz önünde bulundurulduğunda bu ifadelerden /f/ sesinin ötümlüsünü, yani diş dudaksıl /v/ sesini kastettiği sonucu ağırlık kazanmaktadır. Kaşgarlı'nın tanımı bir yana bırakılsa bile, Karahanlıların alfabeye yeni bir harf ekleme gereği duyması için o harfin ses karşılığının Arapçada bulunmaması gerektiği açıktır. Arapçada /w/ sesi vardır ve ‫و‬ harfiyle gösterilmektedir. Buna karşılık diş dudaksıl /v/ sesi bulunmaz ve alfabede bir karşılığı yoktur. Bugünkü Oğuzların (batı kolunun) ‫و‬ harfini /v/ okuması tartışma konusu açısından geçerli bir argüman değildir, çünkü Oğuz olmayan Kaşgarlı Divan'ı Arapça olarak ve Arapların anlayacağı şekilde yazmıştır. Kaşgarlı'nın Oğuzların /w/ kullandığı savı iki şekilde açıklanabilir: 1) Kaşgarlı'nın çağdaşı tüm Oğuzlar veya eserindeki verileri topladığı Kaşgar'dan Bağdat'a uzanan yolculuğunda karşılaştığı Oğuzlar /w/ kullanıyorlardı. Nitekim bugün de Oğuzcanın doğu kolu olan Türkmencede /w/ sesi bulunmaktadır. 2) Geniş bir coğrafyada üstünlük kuran Oğuzların hükmettiği tebaa birörnek değildi, içlerinde farklı Türk boylarından ve yerel halklardan insan toplulukları barındırıyordu. Muhtemelen Kaşgarlı bu farklı unsurları da siyasi bağlılıklarından dolayı Oğuz olarak adlandırıyordu. Nitekim Kaşgarlı Oğuz boyları arasında bir Peçenek boyu saymaktadır. Bu boy, diğer Peçenek boylarıyla batıya göç etmek yerine Oğuz hâkimiyetini kabul ederek yerlerinde kalmayı tercih eden halk olmalıdır. Göç etmeyi reddetmeleri içlerinde yerli unsurlar bulundurmalarına bağlanabilir. Peçenek dilinin Kıpçakça ile ortak karakteristikleri olduğu öne sürülmüştür. /v/ yerine /w/ sesinin bulunduğu dillerin çoğu bugün Kıpçak grubunda kabul edilmektedir. Kaşgarlı’nın Oğuz özelliği olarak saydığı ama Oğuzcadan çok Kıpçak dil ve diyalektleri ile uyuşan başka bazı ses özellikleri de (söz başı c /ʤ/ gibi) bulunmaktadır.
Her durumda Kaşgarlı Karahanlıların değil kendi zamanındaki Oğuzların /w/ kullandıklarını söylemektedir.
Karakhanids extended Arabic alphabet by adding a new letter: fa’ with three dots (ڤ  ). Many scholars claimed that this letter signifies /w/, and just because this letter occurs in texts of the period, they believed that Karakhanid and Khwarezmian had bilabial /w/ phoneme while Oghuz had labio-dental /v/. Kashgari, however, indicates that the Oghuz articulates و namely /w/, while the speakers of pure Turkish, namely Karakhanids, articulates “a faʾ which is articulated between real baʾ and Arabic faʾ”. He also names this phoneme as “soft fa”. Considering Kashghari’s terminology, what he seems to mean by this definition and naming is voiced equal of /f/ which is labio-dental /v/. Even without the Kasghari’s words, basic logic tells us that to need a new letter, Karakhanids must had not been able to find that sound in Arabic and corresponding letter in Arab alphabet. Arabic doesn’t have a /v/ sound and a sign to signify it; but the letter و representing bilabial glide /w/ is already there. The argument that contemporary (west) Oghuz speakers read و as /v/ is irrelative, because Diwan was written by Kashgari who was not an Oghuz, and for Arabs in Arabic.
One way to explain Kashgari’s claim about /w/ that all of the Oghuz of his era, or the ones he met on his way from Kashgar to Baghdat were articulating /w/. It makes sense when we consider that contemporary Turkman which belongs to east branch of Oghuz including Iraq Turkman dialect has [w]. We can also inquire who were the people Kashghari referred by the name Oghuz. Possibly peoples living under the Oghuz rule, either originally from other Turkic clans or local peoples were referred as Oghuz by Kashgari. Kashghari lists Oghuz tribes; and Pecheneg is among them.
These Pechenegs should be the ones who did not migrate to the west and accepted the Oghuz rule. Maybe the reason they rejected to move was that they were mingled with local peoples. Pecheneg is considered as a Kipchak-like dialect. It is a known fact that some phonological features which Kashghari indicates as Oghuz characteristics (e.g. /ʤ/ in word-initial position) are more akin to Kipchak. Peoples who have /w/ instead of /v/ are mostly from Kipchak origin.
Anyway, Kashgari indicates the Oghuz were the ones who had /w/ in their language, not the Karakhanids.

The word kıyın / kıyn, meaning ‘punishment’ in the north line 8 of the Tonyukuk I and east 2 line of the Şine Usu inscription, has been interpreted in different ways by the researchers. The word is in nYiX format in T1 K8; in ŞU D2 it is written in NYIK format. The word was often used in the kın form in the old Uighur and Karahanlı Turkish texts. The kıyın / kıyn form of the word, though rare, has been witnessed in old Uighur and Karahanlı Turkish texts. This can be explained by Gabain’s n - y dialect detection. At this point, it is understood that the voice at the end of the original form of the word is /ñ/. But why is the voice at the end of the word not written with the sign /ñ/ ( J ) testimonies in inscriptions? It is possible to find answers to this question with two suggestions. In this article, after the testimonies of the word kıñ in the old Turkic inscriptions, the /n/ and /yn/ forms in the old Uighur and Karahanlı Turkish texts will be emphasized. In the light of the information obtained later, it will be explained whether the word is a root or a derived form. In the continuation of the study, it will be tried to prove the thought that is defended by referring to the words that are understood to derive from the root form in question. As a result of some research conducted in this study, it will be possible to reach some data on how the letter order in /ñ/ voice should be.

Öz: Dillerin oluşumu ve birbirleriyle akrabalığı meselesi uzun zamandır dil bilimcilerin üzerinde tartıştıkları bir konudur. Bu tartışmalar neticesinde dünya dilleri birbirleriyle benzeşen ve ortaklaşan fonetik, morfolojik, sentaktik özelliklere göre sınıflandırılmış ve böylelikle dil aileleri ortaya çıkmıştır. Altayistik ise dünyadaki büyük dil ailelerinden biri olan Altay dillerinin akrabalığını çeşitli dillik malzemelerle ortaya koymayı amaçlamış bir bilim dalıdır. Bu malzemelerin başında ses denklikleri gelmektedir. Ortaya konulan ses denklikleri rotasizm, lambdasizm, zetasizm, sigmatizm gibi seslik olayların Altay dillerindeki durumunu belirlemiştir. Bu seslik olaylar çerçevesinde hangi dilin daha eski ve arkaik unsurlara sahip olduğu tartışması gündeme gelmiştir. Sözü edilen ses denklikleri dil çalışmalarında aynı dil ailesine ait farklı diller arasında kurulabildiği gibi bir dilin tarihî ve yaşayan lehçeleri arasında da kurulabilmektedir. Bu yazıda Türkçenin tarihî seyri içinde önemli bir dönemi oluşturan ve kendisinden sonra da lehçeleşmenin başladığı Orta Türkçenin sözlüklerinde bulunan r / z ses denkliğini tanıklayan sözcükler ele alınacaktır. Bu çalışmayla Orta Türkçenin sözlüklerinde tespit edilen r'li şekillerin bulunması bu dönemin söz varlığında hâlâ arkaik unsurların korunduğunu göstermesi bakımından tarihî lehçe incelemelerindeki fonetik çalışmalarına katkı sunacaktır. Anahtar Sözcükler: Zetasizm, rotasizm, Orta Türkçe, söz varlığı, sözlük. Abstract: The formation of languages and the issue of cognation with each other is a topic that has long been debated by linguists. As a result of these discussions, world languages are classified according to their phonetic, morphological and syntactic characteristics which are similar to each other and thus language families have emerged. Altaistic is a science that aims to reveal the affinity of the Altaic languages, one of the great language families in the world, with various language materials. At the beginning of these materials are sound equivalents. The confessed sound equivalents are related to sound events such as rotacism, lambdacism, zetacism, sigmatism have identified the situation in the Altaic languages. From this point on, studies of language relationships and the formation of languages have been explored, sometimes by comparing the languages that have been discussed with the way of reconstruction vocabulary. The sound equivalents mentioned can be established among different languages belonging to the family of the same language in their language

Kutadgu Bilig (1069) is one of the earliest texts after the gradual islamization of Turkic populations who were as well under the influence of Buddhist and Manichaeist cultures. Kutadgu Bilig bears the signs of this cosmopolit milieu and aims to understand the humankind within apolitical framework. Amongst many aspects treated in the text accounting is the one which interests us in this article and analyzed through both the lenses of the administration and common people/vendors. The passages about accounting in Kutadgu Bilig contain both Turkish and loanwords terms. Forty terms in some were compared with the uses in other texts from former and were classified according to their usage.

Within the vocabulary of Old Turkic, there are uncertainty about the etymological analysis of the words ıçgın- and örgin in both inscriptions and manuscripts, as well as in Old Uyghur and Karakhanid Turkic texts. The suffix {-n-} at the end of the word ıçgın- and {-n} at the end of the word örgin are detectable. Apart from this determination, there is a gap in Turcology regarding the root forms of these two words with verbs connecting root forms to {-n-} / {-n} suffixes also the second suffix that both words are understood to have. This second suffix seen in the structure of both words seems to be {-gI-} suffix. The suffix {-gI-} has an important place in the etymological explanation of the words ıçgın- and örgin. The existence of this suffix, which is not included in the etymology dictionaries prepared on vocabulary and word deriving of Old Turkic, seems inevitable when the words ıçgın- and örgin are examined in depth. Because the verb örgi- in the south tenth line of the Şine Usu inscription, which is witnessed in the explanation of the word örgin, has a key role in understanding this situation. In this study, firstly, the meanings of the words ıçgın- and örgin will be emphasized with sample testimonies from the vocabulary of Old Turkic. Then, the etymology suggestions for the relevant words will be addressed from a critical point of view. After that the root forms that are thought to be the source of these two words and the suffixs that the words take will be try to explained. In the last part of the article, structural and semantic appearance of the suffix {-gI-}, which was not found in the determinations of researchers such as Clauson, Gabain, Erdal, Orkun and Tekin, will be emphasized in the light of the results obtained.
Eski Türkçenin söz varlığı içerisinde hem yazıt ve el yazmaları hem Eski Uygur hem de Karahanlı Türkçesi metinlerinde geçen ıçgın- ve örgin sözcüklerinin etimolojik çözümlemeleri konusunda belirsizlikler bulunmaktadır. Içgın- sözcüğünün sonundaki {-n-} ve örgin sözcüğünün sonundaki {-n} eki tespit edilebilir durumdadır. Bu tespitten başka bu iki sözcüğün kök biçimleri ile kök biçimleri {-n-} / {-n} ekine bağlayan fiiller ve her iki sözcüğün de aldığı anlaşılan ikinci ek konusunda Türkolojide bir boşluk vardır. Her iki sözcüğün de yapısında görülen bu ikinci ek, {-gI-} eki gibi görünmektedir. {-gI-} eki, ıçgın- ve örgin sözcüklerinin etimolojik açıdan açıklanması noktasında önemli bir yere sahiptir. Eski Türkçenin söz varlığı ve söz yapımı üzerine hazırlanan etimoloji sözlüklerinde yer almayan bu ekin varlığı, ıçgın- ve örgin sözcükleri derinlemesine incelendiğinde kaçınılmaz görünmektedir. Çünkü özellikle örgin sözcüğünün açıklanmasında tanık gösterilen ve Şine Usu yazıtının güney onuncu satırında geçen örgi- fiili, bu durumun anlaşılmasında kilit bir role sahiptir. Yapılan bu çalışmada ilk olarak Eski Türkçenin söz varlığından örnek tanıklamalarla ıçgın- ve örgin sözcüklerinin karşıladıkları anlamlar üzerinde durulacaktır. Sonrasında, ilgili sözcükler için sunulmuş etimoloji önerilerine eleştirel bir bakış açısıyla değinilecektir. Daha sonrasında, bu iki sözcüğe kaynaklık etmiş olduğu düşünülen kök biçimler ve sözcüklerin aldığı ekler açıklanmaya çalışılacaktır. Yazının son bölümünde ise çıkan sonuçlar ışığında Clauson, Gabain, Erdal, Orkun ve Tekin gibi araştırmacıların tespitlerinde bulunmayan {-gI-} ekinin yapısal ve anlamsal görünümü üzerinde durulacaktır.

“Havalanmak, havaya yükselmek” anlamını taşıyan teŋ- fiili ilk defa Karahanlı Türkçesi metinlerinde görülmektedir. Karahanlı Türkçesinde bazı türevleri de bulunan bu fiile sonraki tarihî ve çağdaş lehçelerin büyük bir kısmında tesadüf edilmemesi dikkat çekmektedir. Kelime, Karahanlı Türkçesinden sonra sadece birkaç Türk lehçesinde tanıklanmıştır. Tarihî Türkiye Türkçesinde pek çok eserde karşımıza çıkan bu kelime, tüg- ~ düg- biçiminde gelişme göstermiştir. Türkiye Türkçesinde (argoda) ise tüy- “kaçmak, sıvışmak” varyantı bulunmaktadır. Yine argoda kelimenin tüydür- “çalmak, aşırmak” biçimi de yer almaktadır. Kelimenin en çok varyant ve türevi ise Türkiye Türkçesi ağızlarında bulunmaktadır. Türkiye Türkçesi ağızlarında kelimenin teğ-, tey-, tiğ-, töğ-, tüğ-, tün-, tüŋ-,
tüv-, tüy- vb. varyantları tespit edilmiştir. Bu fiilin çeşitli ekler ile genişlemiş tendir-, teylendir-, tiğdir-, tüğel-, tüğül-, tüne-, tünge-, tüngü-, tüngül- ,tüngüt-, tündür- tünkür-, tüñul- gibi birçok türevi de mevcuttur. Bu kelimeden birtakım isimler de türetilmiştir. Tünge “bir çeşit oyun”, teynek “hoppa”, tüyülen (sutüğülen, sutüyen, sutüydü) “çağlayan” bunlar arasındadır. Kelimenin Türkiye Türkçesi ağızlarındaki temel anlamı “atlamak, hoplamak, sıçramak”tır. Aynı zamanda kelimenin ağızlarda “kaçmak, savuşup gitmek, öfkelenmek, saldırmak” gibi birçok yan anlam kazanmış olduğu görülmektedir. Diğer Türk lehçelerinin büyük bir kısmında unutulmuş olan bu fiil, Türkiye Türkçesi ağızlarının muhafaza ve türetim gücünü göstermesi açısından ilgi çekici bir örnektir

This situation is a sign of a transitional stage. These words which were found in Karakhanid texts were echoed in historical Turkish written languages. It has been observed that some of these words continued to exist for a while in historical Turkic written languages.

Bu çalışmamızda Türkçe İlk Kur'an çevirilerinde Ar. 'cennet' kavramının tüm kul-lanım alanları tespit edilip Türkçe ilk Kur'an çevirilerindeki karşılıkları bulunmaya çalışılacaktır. Bu makalede Genel Türkçenin ifade gücü, söz varlığı zenginliği, Türkçe ilk Kur'an çevirileri 'cennet' kavramı çerçevesinde ortaya konmaya çalışılacaktır. Cennet-le ilgili kavramlar aktarılırken Türkçenin ifade gücünün yanında Türkçe İlk Kur'an çeviren/çeviricilerinin taşıdığı Türkçecilik şuuru aranmaya çalışılacaktır. Böylelikle soyut kavramların çevrilmesinde Türkçenin Arapça karşısındaki tavrı da belirlenebilecektir. Türkçe İlk Kur'an Çevirileri Türk dili tarihinin dönemlerini izlemek amacı ile yapılacak gramer çalışmaları, sözlükçülük çalışmaları ve semantik incelemeler sırasında başvurulması gereken en özellikli ve en güvenilir kaynaklar olarak değerlendirilmelidir. Burada 'Cennet' kavramına karşılık kullanılan Türkçe sözcüklerin tespiti hedeflenmektedir.

Many English sound-symbolic reduplicatives are known to exhibit the vowel alternation patterns of /ɪ/-/æ/ and /ɪ/-/ɒ/ (e.g. in zig-zag and ding-dong) where the first vowel is higher than the second vowel.

A number of other languages also have their preferred patterns of vowel alternation for disyllabic sound-symbolic reduplicatives (hereafter DSRs).

For example, German, Chinese, Korean, and Vietnamese DSRs, like English DSRs, show a clear preference towards vowel alternation patterns of the type ↓ 'high-low'.

On the other hand, vowel alternation patterns of the type ↑ 'low-high vowel' where the vowel in the reduplicant is higher than that in the ‘base’ (e.g. tak tuk) is prevalent in Turkic DSRs.

There are also languages in which no clear preferred vowel alternation patterns (↕) are identifiable in their DSRs. Mongolian, which has both far fɜr 'low-high' and fɜr far ‘high-low’ exemplifies this group of languages.

1. Korean, Chinese, and Vietnamese belong to different language groups but are geographically close to one another. Their DSRs are mostly of the type ↓ 'high-low'.

2. The vowel alternation type ↑ is utilized in all but one of the Turkic languages investigated here.

3. The only Turkic language under investigation here that utilizes the type ↕ alternation is Tuvan, which has been under a strong influence of (Khalkha) Mongolian, a type ↕ language.

These observations appear to point to the arealty (and perhaps also to the genetic nature) of vowel alternation patterns in disyllabic sound-symbolic reduplicatives.

TOPLUMSAL CİNSİYET BAĞLAMINDA TÜRK DİLİNDE 'EV-KADIN' İLİŞKİLİ SÖZCÜKLER Özet Dil, insanlar arasındaki en önemli iletişim aracı olmasının yanı sıra; toplumların hayat tarzları, dünya görüşleri, maddî ve manevî değerleri gibi kültür öğelerini yansıtması ve nesiller arasında kültür taşıyıcısı görevini üstlenmesi açısından bir değerler bütünü olarak ifade edilebilir. Dil malzemeleriyle toplumsal olgular arasındaki bağlantılar, karşılıklı etkileşimler neticesinde meydana getirilen unsurların tanımı ve tasnifi, dil bilimi alt dalı olarak Toplum dilbiliminin (sosyolinguistik) ana konusunu teşkil etmektedir. Toplumsal yapıyı ilgilendiren her kavram ve tanımın içinde mutlaka dil olgusu da yer almaktadır. Dolayısıyla diltoplum ilişkisi, bir şekilde, içerisinde önemli ipuçlarının barındığı bir kültür ağına dönüşmektedir. Türk dilinde; Hint-Avrupa, Hamî-Samî ya da Bantu dillerinde görülen cinsiyet kategorisi bulunmasa da kadın ve erkeği tanımlayan oldukça geniş bir söz varlığının olduğu görülmektedir. Bu durumun özellikle akrabalık adları noktasında çeşitlendiği söylenebilir. Türk dilinde ortaya çıkan bazı sözcüklerin ise toplumun hayat tarzı ve dünya görüşünü temsil ettiği görülür. Bu sözcüklerden bazıları "kadın" ile "ev" arasındaki sıkı bağlantıyı işaret etmektedir. Bu yazıda, Türk dilinin tarihî dönemleri ile çağdaş lehçelerinde tespit edilen 11 sözcük ele alınmış, bazı etimolojik açıklamalar yapılmış ve kaydedilen sözcüklerin toplumsal bağları üzerinde durulmuştur. Araştırmaya konu olan sözcüklerin herhangi bir din ve inanç ile değil, eski Türk hayat tarzı ve algısının dile yansıma olarak yorumlanmıştır.

ÖZET Yakutça Ana Türkçe ya da Eski Türkçeye ait eskicil özellikleri en iyi koruyan Türk dillerinden biridir. Yakutça anlambilimi, söz varlığı, söz yapımı ve sesbilgisi açısından diğer Türk dillerine göre daha eskicil olan kimi özellikler barındırır. Diğer çağdaş Türk dillerinde kullanılmayan çok sayıda Eski Türkçe sözcük eskicil anlamlarını koruyarak Yakutçada varlığını sürdürmektedir. Bu makale VIII.-XIII. yüzyıllar arasını kapsayan Eski Türkçe döneminin Türkçe kökenli söz varlığı ile Yakutçanın söz varlığını karşılaştırmak amacıyla hazırlanmıştır. Ele alınan Eski Türkçe veri, ünlüyle başlayan sözcüklerle sınırlandırılmış ve Yakutçada varlığını sürdüren 60 Eski Türkçe sözcük üzerinde durulmuştur. İncelemenin sonucunda Eski Türkçe adgırlan-, adın, anala-, argur-, aşag, aşla-II, atla-, aytur-, ädgülä-, ädgür-, ädgürt-, ädläş-, ärgür-, erpä-, erpäg, erpäglä-, erpäş-, erpät-, ıdış-, ıdtur-, ıragu, igidtür-, irklä-, irklät-, irtäş-, ogullan-, ortunkı, ögirt-, ögirtür-, öglän-, udık, usak, üplän-, üzäki sözcüklerinin günümüzde yalnızca Yakutçada; Eski Türkçe agruk, agtur-, alkan-, arıg II, artak, asurt-, atın-, äkäç, ämig, äŋ II, ärlän-, äş-I, ätlän-, ıdala-, içlä-, ilintür-, irtä-, öçäş-, özlä-, udın-, urugla-, usıt-, uzlan-, ükäk, üplä-ve ütläş-sözcüklerinin ise Yakutçayla birlikte birkaç dilde daha varlığını sürdürdüğü gösterilmiştir. ABSTRACT Yakut is one of the few languages that best preserve Proto Turkic or Old Turkic features. Compared to other Turkic languages, Yakut displays some more archaic features in terms of semantics, vocabulary, word formation and phonology. Many Old Turkic words survive in Yakut with their archaic semantics in the present day. This article is written in order to compare the vocabulary of Old Turkic to Yakut. Old Turkic data is limited to words whose initial sounds are vowels and in total, 60 words are examined in the study. The results of the study show that the Old Turkic words adgırlan-, adın, anala-, argur-, aşag, aşla-II, atla-, aytur-, ädgülä-, ädgür-, ädgürt-, ädläş-, ärgür-, erpä-, erpäg, erpäglä-, erpäş-, erpät-, ıdış-, ıdtur-, ıragu, igidtür-, irklä-, irklät-, irtäş-, ogullan-, ortunkı, ögirt-, ögirtür-, öglän-, udık, usak, üplän-and üzäki survive only in the current vocabulary of Yakut out of all the Turkic languages. Moreover, it is proven that the Old Turkic words agruk, agtur-, alkan-, arıg II, artak, asurt-, atın-, äkäç, ämig, äŋ II, ärlän-, äş-I, ätlän-, ıdala-, içlä-, ilintür-, irtä-, öçäş-, özlä-, udın-, urugla-, usıt-, uzlan-, ükäk, üplä-and ütläş-also survive in Yakut together with a few select other languages.

YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ / TÜRKİYE Türk Kültür tarihinin temel taşlarından olan Kutadgu Bilig adlı eser, bulunuşundan günümüze dek, yaklaşık yüz yıldır birçok bilim adamınca çeşitli yönlerden inceleme ve değerlendirmelere konu olmuştur. Hayatın hemen tüm yönlerine ilişkin bilgiler vermeyi amaç edinen eser, doğal olarak yönetim, yöneten, yönetilen ve siyaset anlayışı konularında da önemli bilgiler içermektedir. Özellikle eserin baş kahramanı Küntogdı'nın hükümdarı sembolize etmesi, esere bir siyasetname niteliği katmaktadır. Kutadgu Bilig'deki dört temel kahramandan biri olan Hükümdar Küntogdı, eserin başından sonuna dek bulunan ve tüm konuların kendi etrafında geçtiği, diğer üç kişiye göre en geniş yer kaplayan kişidir. Bu açıdan da Kutadgu Bilig, doğrudan doğruya bir siyasetname olmamakla birlikte, çağının yönetim anlayışını yansıtması bakımından önemli bir kaynak durumundadır.

Öz İslami dönem Türk Edebiyatı eserleri içinde yer alan "Atebetü'l-Hakayık" Karahanlı Türkçesi ile yazılmıştır. Eser, ahlaklı olmanın yollarını belli başlıklar altında insanlara öğütlemektedir. İlk yazılı ürünlerinin verildiği dönemden günümüze kadar Türkçe ile yazılmış birçok edebî eser hem içerdiği dil özellikleri hem de yazınsal nitelikleri bakımından pek çok çalışmada araştır-macılar tarafından incelenmiştir. Bu çalışmada ise "Atebetü'l-Hakayık" bir edebî metin olarak içinde barındırdığı özellikler açı-sından ele alınmıştır. Metindilbilimin sunduğu olanaklarla bir edebî metnin metinsellik ölçütlerini belirleyen bağdaşıklık ve tutarlılık unsurlarıyla irdelenen eserin dil özelliklerinin alt metinde metin çözücüye verdiği ipuçları aktarılmaya çalışılmıştır. Böylelikle "Atebetü'l-Hakayık"ın metindilbilim açısından sahip olduğu ve sunduğu nitelikler ortaya koyulmuştur. Abstract "Atebetü'l-Hakayık", which is considered within the works of Islamic period Turkish literature, was written in Karakhanid Turkish. The study advises people on ways to be moral under certain headings. Many literary works, written in Turkish since the period when it gave its first written records, have been examined by researchers in many studies both in terms of grammatical features and literary qualities. In present study, "Atebetü'l-Hakayık" has been discussed as a literary text in terms of its features. With the possibilities offered by text linguistics, the grammatical features of the referred study, which is examined with the coherence and consistency elements that determine the textuality criteria of a literary text, are attempted to be conveyed to the researchers analyizing the text in the subtext. Thus, the qualities of "Atebetü'l-Hakayık" in terms of textlinguistics were revealed.