Osmanlı Düşüncesi Kaynakları ve Tartışma Konuları

Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (SAUIFD), 2017

Osmanlı Düşüncesi, Kaynakları ve Tartışma Konuları, 2019

Yakın zamanlara kadar -muhtemelen de hala- Osmanlı düşüncesi terkibinin akademik alanda kullanılan ya da kullanılsa da yaygın bir şekilde kabul gören bir kavram olduğu söylenemez. Türk yazın hayatında Osmanlı düşüncesi/felsefesi kavramının kullanımının tarihleri bile otuz seneyi geçmemektedir. Batıda ise, böyle bir kavramın kullanımına yönelik bir taramada, Şerif Mardin`in Genç Osmanlı Düşüncesinin Doğuşukitabına ilave olarak birkaç tane Osmanlı ekonomik ve siyaset düşüncesi şeklindeki kullanımın dışında; tam bir tamlama olarak Osmanlı düşüncesi kavramı 2000li yıllara kadar söz konusu edilmiş görünmemektedir. Ancak bu tarihten itibaren -ülkemizde- mezkûr ismi taşıyan yüksek lisans tezlerinin ve tebliğlerin/makalelerin ve kitapların ortaya çıkmaya başladığını görmekteyiz. Oryantalistler ve onların etkisi altındaki Cumhuriyet dönemi entelektüellerinin zihin dünyasında düşünce ve Osmanlı, bir arada düşünülemeyecek iki şey; böyle bir düşüncenin varlığını kabul edenler olmasına rağmen, bir Osmanlı felsefesi/düşüncesinin olup olmadığı bugün hala çözülmemiş bir mesele olarak durmaktadır. Osmanlı döneminde, incelenmeye değecek nitelikte bir “felsefe etkinliğinin” bulunup bulunmadığını ortaya koymak ise, bu bağlamda başvurulacak olan metinlerinin yayınlanmış olmasını gerektirir. Ancak bu metinlerin tam tespiti ve yayınlanması tamamlanmadığı için, şimdilik böyle bir felsefi etkinliği, mahiyetini ve İslam düşünce tarihine katkısını tam olarak ortaya koymak mümkün gözükmemektedir.

Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Vol. 1 - Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası: Tanzimat ve Meşrutiyetin Birikimi, edited by Tanıl Bora and Murat Gültekingil, 2001

Sultan Süleyman Han aleyhi'r-rahmetu ve'l-gufrân hazretleri vaktâ ki bu hakîre vezîr-i â'zamlık mansıbın fermân buyurduklarında zamânede ba'zı âdâb u erkân ve kânûn-ı dîvânî'yi evvel gördüklerime muhâlif ü perîşân gördüğüm için vizâret-i uzmâ hıdmetine tasaddur iden karındaşlarıma yâdigâr olmağıçün âdâb-ı vizâret-i uzmâ mühimmâtını derc ve bu risâleyi te'lif idüp ismini ÂSAF-NÂME kodum." Lütfi Paşa OSMANLI SİYASÎ DÜŞÜNCE LİTERATÜRÜNÜN tespiti ve tasnifi bakir bir alan olarak karşımızda durmaktadır. Bu problem çözülmeden, Osmanlı siyaset düşüncesiyle ilgili değerlendirmeler her zaman tartışılmaya ve eksik kalmaya mahkumdur. Biz bilinebilen siyasî düşünce literatürü içerisinde tespit edebildiğimiz ıslahatnâme türü eserleri genel özellikleriyle tanıtacağız. Sonra, ıslahatnâmeler hakkındaki, ileri sürülen "gerileme edebiyatı", "birbirinin tekrarı", "menfaat kaygıları ve çatışmalarının ürünü", "kânûn-ı kadîm'den başka çıkar yol önermiyorlar", "altınçağ idealizmi", "eskinin tekrarı" gibi iddiaları değerlendirip, bu eserlerin nasıl algılanması/yorumlanması gerektiğiyle ilgili yeni bir yaklaşım geliştirmeye çalışacağız. Bibliyografya kısmında ise makalede istifade edilen ve ıslahatnâmeleri konu alan çalışmalar başta olmak üzere, Osmanlı siyaset düşüncesiyle ilgili kaynaklar ve araştırmalara yer verilecektir. Ama, önce yeni bir kavramı tartışıp, neden ıslahatnâme tanımını tercih ettiğimiz üzerinde duracağız.

İslam Düşünce geleneğinin mütemmim cüzü olmakla birlikte farklı düşünce geleneklerinin de varisi olarak kabul edebileceğimiz Osmanlı düşüncesi, içinde neşet ettiği imparatorluğun dünya tarihindeki etkinliğinin aksine hak-kında oldukça az malumata sahip olduğumuz bir alan olarak karşımıza çık-maktadır. Osmanlı düşüncesi hakkındaki çalışmaların azlığından kaynakla-nan malumat eksikliği günümüzde iki farklı yaklaşımın temel dayanağı ha-line gelmiştir. İslam düşüncesini kendisine çalışma alanı olarak seçmiş akade-misyenlerin bir kısmı söz konusu dönemdeki yazım geleneğinin ağırlıklı ola-rak temel metinlere yazılan şerh ve hâşiyelerden oluşmasından hareket ede-rek, Osmanlı düşüncesinin tevarüs ettiği geleneğe herhangi özgün bir katkısı olmadığını iddia etmektedirler. Bu görüşe karşı olan akademisyenler ise bahse konu olan şerh ve hâşiyelerin aslında özgün birer akademik üretim ol-duğunu ve birçok noktada temel metinlere yeni meydan okumalar olarak de-ğerlendirilmesi gerektiğini savunmaktadırlar. Bu akademisyenlere göre, Os-manlı düşüncesi birçok özgün fikrin neşet ettiği yeni bir gelenek olarak okun-malıdır. Osmanlı düşüncesine ait çalışmalar göz önüne alındığında hangi ta-rafın görüşlerinde haklı olduğu konusunda karar vermek için oldukça erken olduğu söylenebilir. Bu konuda nihai bir karara varmak, mezkûr düşünce ge-leneğine yönelik çalışmaların tatmin edici niteliğe ve niceliğe ulaşmasının ar-dından mümkün olacaktır.

Siyasal Bilgiler Fakültesi dergisi, 2019

This article aims to reveal the theories that discuss the characteristics of the Ottoman economic system in the classical age. These theories can be analyzed in two categories. The first category is Western-centric concepts and theories. The theories under the second category primarily take the empirical data of their own society or history into account and try to develop an explanation based on this. After the publication of Marx's book Grundrisse and its translation into many languages, debates on the mode of production began in Europe. These discussions were continued also in Turkey since the 1960s but has lost ground significantly from the agenda after 1990. The disintegration of the Eastern Bloc and the loss of popularity of Marxism as well as the fact that empirical data on the Ottoman Empire did not support the feudalism and AMP theses played a role in dropping the issue from the agenda. For these reasons, probably, Huricihan Islamoglu stated that AMP gave up his thesis and recently Halil Berktay gave up his feudalism claim. However, despite everything, research on the subject continues. Because although it has been understood to a great extent that the Ottoman Empire was not feudal or AMP, a generally accepted proposal on how to define it or with which concepts and theories it can be understood and explained has not yet emerged. Conceptualizations about the Ottoman Empire such as feudalism, AMP, and patrimonialism were made by Western scholars and somehow suffered from Western centrism. Therefore, the Ottoman still awaits his own concepts and theories in order to be understood and explained.

2. Uluslararası Türk Dünyası Eğitim Bilimleri ve Sosyal Bilimler Kongresi Bildirileri 3. Cilt Türkoloji-Filoloji , 2018

Köprülü Atebetü’l Hakayık için “Türk Edebiyatı Tarihi” ve “Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar” adlı eserlerinde, Türk dilini tetkik için Kutadgu Bilig’le beraber Doğu Türkistan’da kalan dil yadigarlarının yeterli olmadığını Atebetü’l Hakayık gibi eserlerle beraber Türk edebi oluşumunun bilinmeyen halkalarını birbirine bağladıklarını ifade ederek eseri Kutadgu Bilig’in bir sonucu olarak görmüş ve belli bir ekolün yapı taşlarından biri olarak Atebetü’l Hakayık’ı görmüştür.

AUZEF-Felsefe Osmanlı Dönemi Düşünce Tarihi ders özeti (1-14. Ünite). Osmanlı Düşüncesinin kökeni, Er Razi, Şerh-Haşiye, Osmanlı Medreseleri, Sahn-ı Seman, Ebherî,Dâvûd-i Kayserî, Teftâzânî, Molla Fenârî, Hocazâde, Molla Lütfî, Kemâlpaşazâde, Taşköprülüzâde, Kınalızâde, Akkirmânî.

Muhafazakâr Düşünce, 2018

Bu çalışmanın amacı Osmanlı siyasi düşüncesinin ana hatlarını tartışmaktır. Osmanlı 13. yüzyılın sonunda Söğüt merkezli olarak kurulmuştur, fakat nev-zuhûr bir devlet değildir. Türklerin Orta Asya’dan Avrupa’ya uzanan tarih yolculuğunda kurmuş oldukları devlet zincirinin son halkası olan Osmanlılar Türk ve İslam devlet geleneklerinin taşıyıcısıdır. Osmanlı bir uç beyliği olarak kurulmuş ve devletleşme imtihanını Bizans’a karşı vermiştir. Bu imtihanı başarıyla geçerek Roma İmparatorluğu’nun da varisi olmuştur. Anadolu’da, Avrupa’da, Arap yarımadasında, Yakın Asya’da, Kuzey Afrika’da önemli topraklara sahip olan ve üç denize hâkim olan Osmanlı, bu denli geniş topraklarda hüküm sürmenin gerektirdiği siyasi kabiliyeti tarihten ve coğrafyadan öğrenmiştir. Devletin ve Hanedan’ın bekasını öncelediği için pragmatik ve esnek bir siyaset uygulamıştır. Katılıktan uzak bu siyasi anlayış devletin kendi kurumlarını oluşturabilmesini ve gerektiğinde yeni şartlara adapte olmasını kolaylaştırmıştır. Devletin tevarüs ettiği gelenek, süreç içerisinde kendi tesis ettiği kurumlar ve düşünsel anlamda kırılma noktaları Osmanlı’nın siyasi düşüncesinin bütününü teşkil etmektedir. Bu çalışmanın amacı tüm bu gelenekleri, kurumları ve kırılma noktalarını detaylarıyla ele almaktan ziyade noktaları birbirine bağlamak suretiyle Osmanlı siyasi düşüncesinin değişim çizgisini göstermeye çalışmaktır.

İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2020

Islâm iktisadinin ayri bir bilim dali olarak ortaya cikmasi yaklasik son bir asri bulmasina ragmen dusunce olarak Islâm’in ilk yillarina kadar goturulmesi mumkundur. Kur’an ve Sunnetin iktisadi hayata dair getirdigi ilkeler, canli bir ekonomik hayatin icinde olan ilk Muslumanlarin uygulamalariyla ete kemige burunmustur. Bu cercevede Islâm ilim geleneginin yazili kaynaklarina bakildiginda zengin bir muhteva ile karsilasilmaktadir. Islâm iktisat dusuncesinin kaynaklari olarak incelenmesi gereken bu eserler genel ve ozel olmak uzere ikili bir tasnifle ele alinmaktadir. Sabri Orman tarafindan “Kur’an-i Kerim - Hadis Mecmualari ve Şerhleri - Tefsir, Fikih, Fikih Usulu, Kelâm, Tasavvuf ve Edep Literaturleri - Felsefe - Tarih ve Cografya” seklinde siralanan bu genel kaynaklar arasinda Fikih ve Fikih Usulu eserlerinin de yer aldigi gorulmektedir. Islâm iktisat dusuncesinin ozel kaynaklari, “harâc, emvâl, kesb, hisbe” turu eserler ile daha ozelde muhtelif bazi konulara hasredilmis literaturd...