Türkçede Eksiltili Yapıdan Sözlükselleşme

Öz: Eşdizimlilik bazı sözcüklerin birbiriyle karşılıklı öncelikleri olduğu ve birbirini gerektirdiği sözcük birleşmelerini ifade eder. İyi bir sözlük gerekli eşdizimsel yapıları içermeli ve en iyi biçimde betimleyebilmelidir. Türkçe Sözlük'te (TS), eşdizimlilik farkındalığının olmadığı, özellikle isim+fiil unsurlarından oluşan fiilsel eşdizimli yapıların sözlük bilimsel bir yönteme göre değil, çoğunlukla anlık sezgilere dayalı ve rastgele betimlendiği görülür. TS'de fiilsel eşdizimlilik bilgisinin farklı betimleme biçimlerinin olduğu tespit edilmiştir. TS'nin fiilsel eşdizimli yapıları kimi zaman tümüyle göz ardı ettiği, kimi zaman fiilin tanımları ve örnekleri içinde betimlediği, kimi zaman da birleşik yapılarla karıştırdığı, özellikle deyim ve birleşik fiil içinde değerlendirdiği görülür. Oysa fiilsel eşdizimli yapılar deyim ve birleşik fiillerden farklı bir sözcük birleşmesidir. Bu yapıların, sözlük bilimi açısından nerede, nasıl ve ne kadarının betimleneceğine ve kaydedileceğine karar verilmesi gerekir.

Bu kitap, Türkçede ettirgenlik olgusunu, nedensellik kavramının temellerinin dayandığı felsefe tartışmalarından başlayarak edimbilim, anlambilim, biçimbilim, sözdizimi, sesbilim gibi alanları ve bu alanların birbiriyle etkileşimlerini de kapsayan çok yönlü, işlevsel ve eşzamanlı bakış açısıyla inceleyen bir çalışma olma niteliğini taşımaktadır. Bu kitapta ettirgenlik, çatıyı da kapsayan ancak çatıyla sınırlı olmayan anlambilimsel bir kategori olarak ele alınırken; çatı kavramına, konuşucunun bakış açısını yansıtan bir ifade biçimi olarak yaklaşılmakta ve çatı değiştirimi süreçlerinden biri olan ettirgenleşme süreci de buna göre değerlendirilmektedir. Ettirgenliği işlevsel bir yaklaşımla ele alan bu kitapta yalnızca biçime odaklanan yaklaşımlardan farklı olarak, işlevden biçime, biçimden işleve uzanan bir inceleme yöntemi uygulanmaktadır. Bu yöntemle ettirgen biçimlerin her zaman aynı işlev için kullanılmadığı, ettirgenlik işlevinin de her zaman aynı biçimlerle ifade edilmediği ve ettirgenliğin, yalnızca bir eklenme ya da geçişlilik arttırma süreci olmadığı gerçeğine ulaşılmaktadır. Kitapta, ettirgen biçimbirimleri de anlambilimsel özelliklerine göre ve üretkenliklerine göre değerlendirilerek, ilk kez sesbilimsel ölçütlerle sınırlı kalmayan bir sınıflandırma yapılmaktadır. Bu sınıflandırma sayesinde, ettirgen eylemlerin sözlükte hangi ölçütlere göre yer alması gerektiğine dair öneriler de sunulmaktadır.

Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi dergisi, 2013

Arapça'da Hint-Avrupa dil ailesindeki gibi iki ismi birbirine bağlayan ve onların cümle olduğunu gösteren bir sözcük (copula) yoktur. Bu biçimsel bağın bulunmayışı gramercileri anlamsal bir bağ arayışına sevk etmiştir. Onlar da aradaki bağın anlamsal olması gerektiğini ve bu bağa isnâd dendiğini ileri sürmüşlerdir. Bu durumda cümle mantıksal bir yaklaşımla hakkında yargıda bulunulan kısım (musned ileyh) ve yargıyı ifade eden kısım (musned) ile aralarında isnâd denen o bağın bulunduğu bir yapı olarak ele alınmıştır. Bu anlayış fiil cümlelerini de kapsayacak şekilde yaygınlaştırılmıştır. Ancak, özellikle duygulanımları ve heyecanları dile getiren bazı yapılarda bu iki temel ögenin izahı yapılırken sorunlar yaşanmıştır. Musned ve musnedun ileyh parçalarından oluşan fakat isim veya fiil cümlesi kategorilerine dâhil edilemeyen yapılar yeni gramer çalışmalarının bir kısmında "Arapçanın Üslupları" (Esâlibu'l-Arabiyye) başlığı altında işlenmektedir. Bu makalede bu konular, bazı yeni yaklaşımlar eşliğinde ele alınacaktır.

Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2021

Bu çalışma, Fennî Dîvânı ile TEBDİZ sistemi platformunda hazırlanan Fennî Dîvânı Sözlüğü (Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük) esas alınarak hazırlanmıştır. Dîvân'ın, bağlamlı dizini (concordance) ve işlevsel sözlüğü, belirli sözlük maddelerinden teşekkül etmektedir. Bu sözlük maddeleri Dîvân'ın her bir kelimesinin ayıklanması, seçilmesi veya birleştirilmesi şeklinde düzenlenmiştir. Bilhassa bu maddelerin, bağlamları (context) dikkate alınarak dizinleri oluşturulmuştur. Dizinleri oluşturulan bu sözlük maddeleri ise; klasik sözlüklerden ziyade pek çok dil ögesini ihtiva etmektedir. Dolayısıyla çalışmada, manalandırılan bu ögelerden yola çıkılarak Fennî Dîvânı'nın söz varlığı ve mana dünyası ortaya çıkarılmıştır. Bununla birlikte çalışma, Mehmed Saîd Fennî'nin hayatı, edebî kişiliği ve üslubuna dair bilgileri ihtiva etmektedir. Sonuç olarak Klasik şiirin kendine has üslubu ile Klasik şairlerin idealize ettikleri dünyanın izlerini taşıyan Fennî Dîvânı'ndaki edebî malzemeler gün yüzüne çıkarılmıştır.

Edebiyat incelemelerinde söz sanatı başlığı altında ele alınan eğretileme ve düzdeğişmece olguları geleneksel sözbilim, anlambilim ve yorumbilim yaklaşımlarında sözcük temelinde incelenmiştir. Türkçede “istiare” olarak bilinen ve “bir şeye ait olan adın başka bir nesneye verilmesi” olarak tanımlanan eğretileme ile “mecaz-ı mürsel” olarak adlandırılan ve “bir sözün gerçek anlamı dışında benzetme ve ilgi amacıyla başka bir anlamda kullanılması” olarak tanımlanan düzdeğişmece olguları 1970’li yılların sonlarında ortaya çıkan Bilişsel Dilbilgisi çalışmalarıyla sözcük boyutunu aşmış, kavramsal bir düzleme taşınmıştır. Bilişsel Dilbilgisinde eğretilemeler iki farklı kavramsal alan arasında eşleştirme yapan süreçler olarak tanımlanırken, düzdeğişmeceler aynı kavramsal alan içinde yer alan kavramlar arasında bir eşleştirme olarak ele alınmaktadır. Bu kavramsal alan içi (düzdeğişmece) ve kavramsal alanlar arası (eğretileme) ilişkilerin birbirleriyle etkileşim halinde ya da içiçe geçmiş olabilecekleri düşüncesi dillendirilmeye başlanmış ve Goossens (1990) bu iki kavramsal olgunun “metaphtonymy” adını verdiği bir kavramsal karmaşık oluşturduğundan söz etmiştir. Bu çalışma da, kaynaşma yoluyla “düz-eğretilemece” olarak Türkçeleştirdiğimiz eğretileme ve düzdeğişmece olgularının etkileşimi olan kavramsal karmaşık, vücut parçalarına gönderimde bulunan sözcükler içeren deyimlerden oluşan bir veritabanı kapsamında incelenmiştir. Çalışmada yapılan çözümlemede Türkçede de eğretileme ve düzdeğişmece arasında bir etkileşim olduğu yani düz-değişmece bilişsel karmaşığının Goossens’in (1990) ve Ruiz de Mendoza ve Galera-Masegosa’nın (2011) öngördüğü şekilde Türkçede de işlediğini ortaya konmuştur. Anahtar Sözcükler: Kavramsal karmaşıklar, eğretileme, düzdeğişmece, düz-eğretilemece, bilişsel dilbilgisi.

International Journal of Language Academy, 2017

The input data at the initial point, which define the position of units in language according to their formation and realization stages, the output data at the end-point of the "primary data", the status that ensures, demonstrates, and confirms the accuracy and precision until the "secondary data" are called as the "significant digits" of the language units. For language units, the "significant digit" is the first digit where there is the exponential notation and where grammatical analysis starts. Since there is a certain order in the functioning of the language, and since the structure and systematic of a language are based on certain rules, the concretization and conceptualization in language occurs in significant digits that are suitable for the "accurate usage" of language units. In linguistic notation, if any of the digits is passed with the development of language units; if the whole or a segment of language units cannot be used is not used in its "significant digit"; or used in a wrong group or class within the composition and series; this situation causes the loss of the significant digit in the language unit it belongs: "significance loss" occurs in this way. In situations where the distinction between the statically language based on logic and the dynamic language that is related with narration psychology is not made in a clear and accurate manner; and when all the morphemes starting from the smallest ones are not used in their own "significant digit"; and in case the denomination and interpretation are not made in their own "significant digits"; misconceptions will emerge about the task of the language units and about the functions of the role of "affix, word, phrase" in the language. Such misconceptions that are the subject matter of grammar and learning psychology and that are observed in all language units from the sentence to affixes constitute the most important problems of the language learning and teaching.

Türkçede Gramatikal Bir Çöp Kutusu: İkilemeler

Dillerin söz varlığı morfolojik, söz dizimsel ve anlamsal açıdan birbirinden farklı unsurlar içerir. Türkçenin söz varlığının çoğunlukla çekirdek sözcükler, deyimler, birleşik sözcükler, kalıp ifadeler, atasözleri ve ikilemelerden oluştuğu kabul edilir. Ancak dillerin söz varlığı unsurları bunlardan ibaret değildir. Türkçenin söz varlığı da bunların ötesinde farklı ögeler içerebilmektedir. Bunların başında eşdizimler, ikili adlar, fiil dizileri, ikili fiiller, sözlüksel ve dil bilgisel çerçeveler sayılabilir. İkil emeler Türk dili araştırmalarında her ne kadar belirli özellikleriyle tanımlansa da kimi zaman deyim, eşdizim gibi farklı söz varlığı ögeleri yanı sıra tekrarlar, fiil dizileri, hendiadyoin ya da ikili ad ve ikili fiiller, ikiden çok sözcüklü birimler de ikilemeler terimiyle karşılanmıştır. İkilemeler hem terim hem de içerik açısından sorunlu bir terim ve çalışma alanı olmuş ve bir dil bilgisel çöp kutusu olarak kullanılmıştır. Türk dili araştırmalarında farklı söz varlığı ve dil bilgisel unsurlar kaba biçimsel özellikleri açısından ikileme olarak ele alınmıştır. Özellikle ikili tekrarlar ve üçleme, dörtleme, beşlemeler terimleriyle tanımlanan unsurlar çoğu zaman söz konusu diğer unsurlarla birlikte ikileme çatısı altında toplanmıştır. Özellikle hendiadyoin terimiyle anılan ikili adlar ve ikili fiiller ile tekrarlar çoğunlukla aynı görülmüştür. Oysa tekrarlar dil bilgisel bir yapı ve ifade iken kalıp ikili ad ve fiiller bir sözlük birimidir. İkileme terimi aynı zamanda sıralı cümle yapılarından gelişen fiil dizilerini ile ikili fiilleri içerecek şekilde kullanılmıştır. Fiil dizileri çok-sözcüklü ve söz dizimsel olgu iken ikili fiiller sözlükselleşme ve dilbilgiselleşmenin etkisiyle oluşan sözlüksel ve dil bilgisel birimlerdir. İkileme teriminin farklı söz varlığı unsurlarından ayırt edilmesi ve belirli sözvarlığı ya da dil bilgisel unsurlar için kullanılarak sınırlandırılması gerekmektedir. Bu çalışmada kalıp ikili ad ve fiillerin yani hendiadyoin ve fiil dizilerinin tekrarlardan farklı olduğu, birbirine benzemez bu sözlüksel ve söz dizimsel kategorilerin ikileme terimiyle karşılamanın artık mümkün olmadığı, söz konusu sözlüksel ve dil bilgisel ögelerin belirli ölçütlerle ayırt edilebileceği ileri sürülmüştür. Anahtar Kelimeler: İkileme, fiil dizileri, ikili adlar ve fiiller, tekrarlar, çöp kutusu kategorisi.

International Journal of Central Asian Studies. 11-1, 99-120. (2007), 2007

Türk Dil Kurumu’nun 2005 yılında 10. baskı olarak yayımladığı Türkçe Sözlük birçok habere, eleştiriye ve bilimsel araştırmaya konu oldu. Ancak, henüz söylenmemiş şeyler yine de var. Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu gibi önemli bir kuruluş tarafından hazırlanan Türkçenin en “güvenilir” sözlüğü olduğu ya da olması gerektiği için bu araştırmanın konusu olarak seçilmiştir.

Türk Dili Alanında Uluslararası Araştırmalar I, 2024