Etymologie als wetenschappelijke discipline

In this contribution 1 I start with an outline of the development of etymology as a science. Next I describe the history of the scientific etymology in the Low Countries on the basis of the great dictionaries which have been published in the course of years, from the second part of the 19 th century until the founding of the etymology bank (etymologiebank.nl) in 2010. I conclude with a brief view of the future. Etymologie, wetenschappelijke woordenboeken 1. De ontwikkeling van etymologie als wetenschap Sinds de klassieke oudheid zoekt men naar verklaringen voor de herkomst van woorden en namen. De klassieke auteurs verstonden onder etymologie het recon- strueren van de oorspronkelijke vorm en betekenis van woorden. Ieder woord bezat volgens hen een ware betekenis, vandaar de naam etymologie, die de Grieken hadden gevormd voor de wetenschap die het etumon 'het werkelijke, het ware' zocht. De klassieken zochten dus de oorsprong van woorden binnen de eigen taal: ze bekeken de relaties en afleidingen van woorden binnen het Latijn of Grieks. In de middel- eeuwen werd deze lijn voortgezet, met name in de beroemde Etymologiae van Isidorus van Sevilla. In het voetspoor van Isidorus wordt bijvoorbeeld in de Middelneder- landse vertaling van De proprietatibus rerum van Bartholomeus Anglicus de volgende etymologie gegeven van het woord sal: 'Sal dat is sout ende is gheseit van saliendo dat is van springen want alsmen soute int viere werpt so springet vten viere'. In de renaissance ging men de etymologie ook gebruiken om verbanden te vinden tussen woorden in verschillende talen: men verbond de oorsprong van woorden met de oorsprong van de talen. De meeste geleerden deden hun best om Nederlandse woorden te herleiden tot de drie heilige bijbeltalen: Hebreeuws, Latijn of Grieks. Zo gingen de vertalers van de Statenbijbel uit 1637 ervan uit dat ellende afkomstig was van het Griekse eleos 'medelijden', en daarom spelden ze con- sequent elende (het woord is echter samengesteld uit Middelnederlands el 'ander(s)', dat nog in elders schuilt, en land). Men legde verbanden op grond van toevallige klankovereenkomsten of toevallige betekenisrelaties, en men probeerde door het verplaatsen van de letters van een woord verbanden met andere woorden te leggen, waaruit de oorspronkelijke of ware betekenis van het woord zou blijken. De lexicograaf Cornelis Kiliaan herleidde bijvoorbeeld in 1599 God tot goed, want in de