Türkçede et- Katkısız Eyleminin Sözlüksel İşlevleri

Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir.

Journal of Turkish Research Institute, 2006

Bu makalede Türkmen Türkçesinde geçmişte ve günümüzde kullanılmış ve kullanılmakta olan-dAn eki ile edat görevini üstlenen sözcüklerin işlevleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Makalede incelenen edatlar, Türkmenistan'ın eski dönem şairi Mahtımkulu'nun şiirleri ve ünlü Türkmen yazarlarının eserleri taranarak belirlenmiştir.

2021

Sozluksellesme; genis anlamda sozcuklerin veya eklerin diger eklerle ya da birlikte kullanildigi diger sozcuklerle anlamsal farkliliklara ugrayarak ayri ve farkli bir anlami isaretlemesi, kodlamasi sonucunda sozluk birimi hâline gelmesidir. Sozluksellesmenin bir turu olan bicimbirimsel sozluksellesme ise, bicimbilgisel donuklasma, degisme, ornekseme, ekleme, sozcukbirimsel sinifa gecme, dilbilgisellesme, eksiltme vb. yollarla gerceklesmektedir. Bu tur sozluksellesme, bicimbilgisel acidan seffaf gorunen, yapisal acidan cozumlenebilir olan ancak donuklasmis olan yapilar olarak degerlendirilmektedir. Cati bicimbirimlerini alan eylemlerin sozluksellesmesi de bu turden bir sozluksellesmedir. Cunku cati eki alan yapilara eszamanli bakildiginda cozumlenebilirliklerinin yuksek, yapiyi olusturan unsurlarin anlam acisindan seffaf oldugu gorulmektedir. Ancak yine de cati bicimbirimi almis eylemlerin bir kismi metaforik olarak farkli anlami isaretlediklerinden sozluk icerisinde ayri bir birim o...

HİKMET-Akademik Edebiyat Dergisi (Journal Of Academic Literature), 2018

Ahlak ve etik göstergelerinin işaretledikleri kavramsal değer hemen her millet için hayati önem arz etmektedir. Hayati değerdeki bu tür kavramları işaretleyen göstergelerin söz varlığına katılma süreçleri, tarihi arka planları, aileleri ve kavramsal alanları ile bilinmesi, gerek söz konusu kavramları bilinçli kullanma gerekse onları özümseme açısından önemlidir. Bu çalışmada Türkçenin genel sözlüğünde yer alan ahlak ve etik göstergelerinin Türkçenin söz varlığına katılma süreçleri, müteradifleri ve günümüz Türkçesindeki kullanım keyfiyetleri işlenmiştir. Bu bağlamda ahlak ve etik göstergelerinin dil bilgisel bağlamları, kullanılış anlamları ele alınmış, konuyla ilgili kavram karmaşası tartışılmıştır.

Bu çalışmada eşdizim kavramı Türkçe üzerinden ele alınarak hem anlambilimsel hem de istatistiksel bir bakış açısıyla Türkçede yaygın olarak kullanıldığı varsayılan ad(nesne)-eylem eşdizimleri saptanmaya çalışılmıştır.

ÖZET İnsan yaşamının en vazgeçilmez parçalarından biri olan dil, toplumdaki değişmelere paralel bir şekilde tarihsel olarak çeşitli değişimler yaşar. Bu değişimler; şekil, kurallar, yazım, noktalama gibi hususlarda ve sözcüklerin anlamlarında yaşanabilmektedir. Çalışmamızın konusuna temel oluşturan anlam değişmeleri, bir göstergenin daha önce gösterdiği kavrama göre bütünüyle başka bir kavramı göstermesi olarak gerçekleşebileceği gibi, o göstergenin gösterdiği kavramın yanında çokanlamlı duruma gelerek (ya da çokanlamlı özelliğini yitirerek) yeni kavramları da karşılaması (ya da karşıladığı başka kavramları artık karşılamıyor olması) durumlarında gerçekleşebilir. Anlamlar değişirken farklı evreler geçirirler ve farklı yollarla içeriklerinde bazı değişiklikler söz konusu olur. Bu da her anlam değişmesinin bir anlam olayı yoluyla gerçekleştiğini göstermektedir. Bu çalışmanın amacı, Kâmûs-ı Türkî (1901) ve Türkçe Sözlük (2011)’teki sözlükbirimlerin anlamlarının karşılaştırılarak bu sözlükbirimlerde var olan anlam değişmelerini ve bunlarının temelinde yer alan anlam olaylarını ortaya koymaktır. Çalışmanın girişinde anlam, anlam değişmeleri ve anlam olayları hakkında birtakım genel bilgilere yer verilmiş ve Kâmûs-ı Türkî’de tespit edilen eylem türündeki sözlükbirimlerdeki anlam ve anlambirimciklerin Türkçe Sözlük’teki anlam ve anlambirimciklerle eşleşmeleri gösterilmiş, bu anlamlar ve anlambirimciklerdeki anlam değişmeleri ve anlam olayları incelenmiştir. Değerlendirme bölümünde ele alınan sözlükbirimlerdeki anlam eşleşmeleri, anlam değişmeleri ve anlam olayları tablolar halinde verilmiş; bunlarla ilgili istatistiksel bilgiler aktarılmıştır. Sonuç bölümünde elde edilen bilgilere dayanılarak KT ile TS arasında geçen yüz on yıllık süreçte eylemlerin anlamlarında çeşitli faktörlerle gerçekleşen anlam değişmelerinin genel bir değerlendirilmesi yapılmıştır.

DERLEM-TEMELLİ VE DERLEM-ÇIKIŞLI ÇÖZÜMLEMELER, 2023

Katkısız eylemler tümce içerisinde kendi başına bulunamayan ve başka bir eylem ya da adsıl ile birlikte kullanılan eylemlerdir (Butt, 2004; Karimi-Doostan, 2005; Kearns, 2002). Çokanlamlı eylemlerin hem sözlüksel hem de katkısız eylem olarak dillerde kullanımı vardır. Derlemlerde çokanlamlı eylemlerin katkısız eylem olarak kullanımları aynı eylemlerin sözlüksel olarak kullanımlarından daha fazla olma eğilimindedir (Gilquin, 2008; Mehl, 2021; Sinclair, 1991; Werner ve Mukherjee, 2012). Bu çalışmada, çokanlamlı at- eyleminin sözlüksel ve katkısız eylem olarak kullanım sıklıkları Türkçe Ulusal Derlem (TUD) v3.0 (Aksan ve ark., 2016) üzerinden belirlenmiş ve hem derlemde en sık kullanılan sözlüksel anlamı hem de Uçar (2009)’daki anlam üretimi testinde anadili konuşucularının ilk akıllarına gelen anlam olarak verdikleri yanıtlardan yola çıkılarak sırasıyla derlem sıklığına dayalı ve bilişsel belirginlik olarak öntiplik tanımları yapılmıştır. Eylemin katkısız eylem yapıları derlemdeki eşdizimlilik örüntülerine dayalı olarak tanımlanmıştır. Derlemde at- eyleminin katkısız eylem olarak kullanımının sözlüksel eylem olarak kullanımından daha sık olduğu belirlenmiştir.

Yönergesi hükümlerine göre hazırlandığını; bana ait, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama analiz ve bilgilerin sunumu aşamalarında bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; bu çalışmanın Eskişehir Osmangazi Üniversitesi tarafından kurulan bilimsel intihal tespit programıyla taranmasını kabul ettiğimi ve hiçbir şekilde intihal içermediğini beyan ederim. Yaptığım bu beyana aykırı bir durum saptanması halinde ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm. Muharrem YILDIZ ÖZET ESKİ TÜRKÇEDE İŞLEVSEL BAĞLAMDA ÇATI EKLERİ YILDIZ, Muharrem Yüksek Lisans-2014 Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı Danişman: Doç. Dr. Ferruh AĞCA Araştırmada Eski Türkçedeki çatı eklerinin yüklendiği farklı görevler ile çatı eklerinin yeniden tanımlanması ve kategorize edilmesi konu edinilmiştir. Türk runik harfli çevreden, Maniheist ve Budist çevreden, Karahanlı, Eski Anadolu, ve Türkiye Türkçesinden seçilen örnekler ile çatı eklerinin Eski Türk dili alanında işlevlerine göre tanımlanması amaçlanmıştır. Birinci bölümde çatı kavramının dilbilimsel açıdan izahına çalışılmıştır. İkinci bölümde klasik dilbilgisi anlayışına göre Türkiye Türkçesi alanında çatı kavramının işlenişi konu edinilmiş ve bu anlayışa göre konunun izaha muhtaç yönleri belirlenip, dilbilgicilerin konuyla ilgili farklı görüşleri üzerinde durulmuştur. Üçüncü bölümde, her bir çatı ekinin Eski Türkçede ve günümüz Türkiye Türkçesindeki işlevleri hakkında bilgi verilmiştir. Çatı eki almış olan fiiller, belirlenen eserlerden taranmış ve bu eklerin çatı içerisinde ve çatı haricindeki işlevleri veya işlevsiz durumları beş başlık altında tasnife çalışılmıştır. vi Eski Türkçede çatı eklerinin bazı örneklerde çatı değişimine sebep olmayıp sadece türetimlik işlevi gördüğü, -(X)n-ve -(X)t-ekli pek çok örnekte bu eklerin pekiştirme amaçlı kullanıldığı, günümüz Türkiye Türkçesinde ettirgenlik işlevi ile kullanılan -(X)t-, -DXr-eklerinin Eski Türkçede işlev kaymasına uğrayarak edilgenlik işlevi gördüğü, günümüz Türkiye Türkçesinde çatı eklerinin üst üste gelebilme durumu belirli kaidelerle sınırlandırıldığı halde Eski Türkçede bazı fiillerin bu kaidelere aykırı biçimde şekillendiği vb. sonuçlara ulaşılmıştır. ABSTRACT VOICE SUFFİXES İN FUNCTIONAL CONTEXT İN OLD TURKİSH YILDIZ, Muharrem

RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi/RumeliDE Journal of Language and Literature Studies , 2018

One of the criterion held while classifying the sentences in Turkish is the class of the word used as predicate. Parts of speech can be determined by using morphological, syntactik or semantic criterions; but there’s name and verb parts which is a absolute characteristic for Turkish. When we use this two basic parts, it seeems correct to determine the sentence classes as nominal and verbal sentences; but predicate should be the word that denotes action, occurrence or situation. In this condition is it possible to classify any sentence as nominal sentence? It’s clear that paying attention to functions and interpreting the verb er-(>+i-) which is refered as predicative verb, copulla or main auxiliary verb may give us an opportunity to explain the problem in another way. If the verb -i- is considered as suffix it can be claimed that it functions a derivational suffix; but in our conventional notion, a derivational suffix must change the main meaning. In this condition we will have to review our derivational suffix description. Although it’s an suffix, based on conventional acceptance, if we evaluate the -i- morphem as an predicative verb/auxiliary verb, calling the sentences that we set up with the words that we evaluate as auxiliary verbs such as et-, kıl-, ol-, verbal and others we set up with the predicative verb nominal sentences, causes a contradiction. Whether it is considered as a suffix or an auxiliary verb, it will not be accurate to mention a nominal sentence in Turkish, considering that the morphem mentioned sets a name on the predicate task in the syntax. Türkçede, tümcelerin sınıflandırılması konusunda kullanılan ölçütlerden biri de yüklemdeki sözcüğün türüdür. Sözcük türleri ise morfolojik, dizimsel ya da semantik ölçütler uygulanarak değişik sınıflandırmalara tabi tutulabilir; ancak üçünde de özellikle Türkçe için kesin olan ad ve eylem ayrımı bulunur. Bu iki temel sınıf açısından bakıldığında tümcenin ad tümcesi ve eylem tümcesi olarak sınıflandırılması doğru görünür; ancak yüklemin iş, oluş ya da durum bildiren bir sözcük olması nedeniyle ad olması mümkün müdür? Ek eylem, cevheri fiil, kopula, ana yardımcı eylem gibi terimlerle anılan er-(> +i-) eyleminin işlevine dikkat etmenin ve tekrar yorumlamanın sorunu başka bir şekilde açıklamaya olanak tanıyacağı açıktır. Eğer +i- bir ek olarak kabul edilirse bir addan eylem yapma eki gibi işlediği iddia edilebilir; ancak geleneksel kanımız yapım eklerinin eklendiği sözcüğün temel anlamını değiştirdiği yönünde olduğundan yapım eki tanımımızı gözden geçirmek zorunda kalabiliriz. Yine geleneksel kabule dayanarak bir ek olduğu halde, +i- biçim birimini ek eylem/ yardımcı eylem olarak kabul edersek adlara uladığımız et-, kıl-, ol- gibi yardımcı eylemlerle kurup birleşik eylem olarak değerlendirdiğimiz sözcüklerin yüklem olduğu tümceleri eylem tümcesi; ek eylemle kurulanlara ad tümcesi demek de bir çelişki doğurmaktadır. İster ek ister yardımcı eylem olarak değerlendirilsin söz konusu biçim birimin bir adı eylemleştirdiği ve söz diziminde yüklem görevine soktuğu düşünülürse Türkçede bir ad tümcesinden söz etmek doğru olmayacaktır.

Söylem Filoloji Dergisi, 2022

Dilde niyet, istek, olasılık, yeterlilik, gereklilik vb. ifadelerin alıcıya ulaşmasını sağlamakla görevli çeşitli birimler bulunmaktadır. Dildeki bu birimlerden biri de-(y)A ekidir. Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde temel işlevi istek bildirmek olan-(y)A ekinin bu işlevi dışında gereklilik, yeterlilik, şart, zaman, amaç, durum gibi farklı anlam alanlarını karşılayacak biçimde kullanıldığı görülmüştür. Bu doğrultuda elinizdeki çalışma,-(y)A ekinin Yunus Emre Divanı'ndaki işlevlerini tespit etmek amacıyla hazırlanmıştır. Çalışmada işlevsel dil bilgisi kuramının "dildeki her birimin birden fazla işlevi olabilir" ve bağımsal dil bilgisi kuramının "cümleyi fiil yönetir" ilkelerinden hareketle ekin işlevleri ana cümle ve bağımlı cümle yöneticisi olarak iki ayrı başlık altında ele alınmıştır.