“Латвійскі” перыяд дзейнасці Мікалая Дзямідава (1922-1942)

Запісы БІНіМ, t. 42, 2022

Уводзіны Латвійская Рэспубліка, якая ўзьнікла на палітычнай мапе Эўропы пасьля Першай сусьветнай вайны, мела шматнацыянальны склад. Да ліку найбуйнейшых нацыянальных меншасьцяў трэба залічыць беларусаў, якія належалі да аўтахтоннага насельніцтва краіны й кампактна жылі ў адной з правінцыяў-Латгаліі. Статыстычныя зьвесткі наконт колькаснага складу беларускага насельніцтва ў міжваеннай Латвіі адлюстроўвае наступная табліца:

Беларускі гістарычны агляд, 2018

Адным з найбуйнейшых асяродкаў беларускага нацыянальнага жыцця ў міжваенны час была Латвійская рэспубліка. Латвійскія беларусы кампактна жылі ў паўднёва-ўсходняй Латгаліі і часткова Земгаліі. Яны былі пятай па колькасці групай сярод нацменаў (пасля рускіх, яўрэяў, немцаў і палякаў). Колькасць жыхароў Латвіі, якія дэкларавалі сябе беларусамі, змянілася ад 79 529 чал. (у 1920 г.) да 26 867 (у 1935 г.). Такая значная розніца ў лічбах не была вынікам міграцыйных ці натуральных працэсаў. Галоўная прычына хавалася ў саміх беларускамоўных жыхарах Латгаліі, нацыянальная самасвядомасць якіх тады яшчэ знаходзілася ў стадыі фармавання. Маючы праблемы з нацыянальнай самаідэнтыфікацыяй, адны і тыя ж людзі ў розны час і пад уплывам разнастайных сацыяльных і палітычных чыннікаў дэкларавалі розную нацыянальнасць. Несвядомая і маласвядомая ў нацыянальным сэнсе беларускамоўная латгальская вёска на пачатку ХХ ст. стала прадметам нацыянальнакультурнай экспансіі з боку мясцовых нацыянальных рухаў. За душы і сэрцы "тутэйшых" змагаліся рускія, польскія, латгальскія і беларускія дзеячы. Ліберальнае заканадаўства Латвійскай рэспублікі (да 1934 г.) спрыяла нацыянальнакультурнаму развіццю прадстаўнікоў нацыянальных меншасцяў. Дэмакратычная канстытуцыя давала нелатышам шырокія магчымасці нацыянальна-культурнай аўтаноміі, аналогію якой цяжка знайсці на карце тагачаснай Еўропы. Гэта выкарысталі таксама беларусы. Пачаткам арганізацыі беларускага нацыянальнага руху ў Латгаліі было стварэнне Культурна-асветнага таварыства "Бацькаўшчына", якое Удзел беларусaў у парламенцкіх выбарах у Латвіі (1922-1931)

„Запісы БІНіМ” 2016, т. 38, , 2016

Праблематыка, зьвязаная зь беларусамi ў Латвii ў першай палове ХХ ст., да сёньня знаходзiцца ў сьпiсе тэмаў, якiя найменш ведамыя чытачам i найменш дасьледаваныя ў гiстарыяграфii. Найчасьцей гэтая тэматыка закраналася ў працах, непасрэдна альбо ўскос на прысьвечаных Кастусю Езавiтаву, знакамiтаму беларускаму дзея чу Латвii ў вышэйзгаданы пэрыяд. Пра беларускую актыўнасьць у латвiйскай дзяржаве ў мiжваенны час вельмi павярхоўна й абагульняльна, пiсаў Язэп Найдзюк у сваёй працы "Беларусь учора i сяньня" 1. Варта таксама згадаць апрацаваньне "Беларусы ў Латвii" 2 аўтарства Кастуся Езавiтава, якое сучасным дасьледнiкам належыць разглядаць перадусiм як гiстарычную крынiцу. Часткова белую пляму ў гiстарыяграфii за паўняюць дзьве вельмi грунтоўныя публiкацыi праф. Эрыкса Екабсонса 3. Iх каштоўнасьць заключаецца мiж iншым у тым, што аўтар абапiраўся на няведамыя дасюль архiўныя крынi цы. За выняткам вышэйзгаданых публiкацый, у гiстарыяграфii, па сутнасьцi, адсутнiчаюць навуковыя працы, якiя тычылiся б беларускага жыцьця ў Латвii ў мiжваенны час, як i ў гады Другой сусьвет най вайны. Такi стан дасьледаваньняў ня можа не засмучваць, тым больш калi ўзяць пад увагу той факт, што ў мiжваенны пэрыяд Латвiйская рэспублiка была адным з асноўных асяродкаў беларускага грамадзкапалiтычнага руху. У гэтай краiне дзейнiчалi беларускiя арганiзацыi й таварыствы, у тым лiку палiтычныя, функцыянавала школьнiцтва, выдавалася прэса. Сярод найбольш актыўных лiдараў тамтэйшага беларускага руху былi Кастусь Езавiтаў, Мiкалай Дзямiдаў, Уладзiмер

Сторінки історії, 2019

Białoruskie Zeszyty Historyczne, 2020

“Беларускі гістарычны агляд”, nr 30,, 2023

Адным з буйных цэнтраў беларускага нацыянальнага жыцця ў міжваенны час была Латвія. Месца кампактнага пражывання латвійскіх беларусаў-паўднёва-ўсходняя частка краіны, Латгалія і часткова Земгалія. У адміністрацыйным плане гэта тры латгальскія (Дзвінскі, Люцынскі і Рэжыцкі) і адзін земгальскі (Ілукштанскі) паветы. Акрамя таго, значная колькасць беларусаў жыла ў Рызе. Беларусы лічыліся пятай па колькасці групай сярод нацыянальных меншасцяў (пасля рускіх, яўрэяў, немцаў і палякаў). Колькасць жыхароў Латвіі, якія дэкларавалі сябе беларусамі, была няўстойлівай і вагалася ў межах ад 79 529 чал. (у 1920 г.) да 26 867 (у 1935 г.). Такія значныя разыходжанні не былі вынікам міграцыйных працэсаў або натуральнага прыросту. Галоўную прычыну трэба шукаць у стане самасвядомасці гэтай супольнасці. Нацыянальная ідэнтычнасць беларускамоўных жыхароў Латвіі знаходзілася ў стадыі фармавання. Маючы праблемы з нацыянальнай самаідэнтыфікацыяй, адны і тыя ж людзі ў розны час і пад уплывам разнастайных сацыяльных і палітычных чыннікаў дэкларавалі розную нацыянальнасць. Маласвядомая ў нацыянальным сэнсе беларускамоўная латгальская вёска ў першай палове ХХ ст. была прадметам нацыянальна-культурнай экспансіі з боку мясцовых нацыянальных рухаў. За душы і сэрцы "тутэйшых" змагаліся рускія, польскія, латгальскія і беларускія дзеячы.

“Запісы БІНіМ”, T. 40,, 2018

Przegląd Środkowo-Wschodni, 2019

Utworzenie i działalność Zrzeszenia Białoruskiego w Okręgu Generalnym Łotwa (1941-1944) W wyniku ofensywy wojsk niemieckich latem 1941 r. Łotwa dostała się pod okupację III Rzeszy. Struktura narodowościowa Łotwy cechowała się różnorodnością. Wśród najliczniejszych grup mniejszościowych znajdowali się Białorusini. Niemieckie władze okupacyjne, stosując zasadę "dziel i rządź", były skłonne przyznać Białorusinom pewną autonomię kulturalno-oświatową. Miejscowa inteligencja białoruska upatrywała w tym szansę na umocnienie własnych wpływów w Łatgalii, którą traktowano jako część tzw. białoruskiego obszaru etnografi cznego. W związku z tym, kierując się zimną polityczną kalkulacją, podjęto współpracę z okupantem. W 1941 r. w Rydze i Dyneburgu utworzono Białoruski Komitet Narodowy (od wiosny 1942 r. Zrzeszenie Białoruskie) w Okręgu Generalnym Łotwa. Głównym kierunkiem działalności tej organizacji była działalność społeczna i kulturalno-oświatowa wśród mieszkańców Łatgalii. Prowadzono chóry i zespoły artystyczne, działalność wydawniczą i kulturalno-oświatową. Ponadto podejmowano próby wprowadzenia języka białoruskiego do świątyń katolickich i prawosławnych. Dążono do obsadzenia administracji cywilnej i samorządów na szczeblu niższym i średnim w niektórych gminach Łatgalii osobami narodowości białoruskiej. Za priorytet w działalności Białorusinów należy jednak uznać organizację szkolnictwa w języku ojczystym. Aktywność białoruska wywołała zaniepokojenie wielu Łotyszy, ponieważ przywódcy łotewskich Białorusinów liczyli się z możliwością przyłączenia w przyszłości Łatgalii do Białorusi. Z wielu powodów "akcja białoruska" na Łotwie pod okupacją niemiecką nie odniosła większego sukcesu. S ł o w a k l u c z o w e : Łotwa, Białorusini, II wojna światowa, okupacja, kolaboracja This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution 3.0 PL

2019

У артыкуле разглядаюцца адукацыйныя, дабрачынныя, культурныя, палітычныя праекты беларускай дыяспары ў Літве як асноўныя кірункі дзейнасці нацыянальнай супольнасці. Аўтар у дэталях апісвае характарыстыкі культурных і адукацыйных цэнтраў у Літве ў міжваенны перыяд, сярод якіх «Беларуская хатка», Беларускі дзіцячы садок, Беларускі народны тэатр. Асаблівае значэнне нададзена Беларускаму Цэнтру ў Коўна як асноўнаму выдавецкаму цэнтру беларусаў замежжа. Аўтар падрабязна разглядае ролю Беларускага культурна-асветніцкага таварыства для сацыяльна-псіхалагічнай адаптацыі беларусаў. У даследаванні апісана дзейнасць беларускай студэнцкай арганізацыі Універсітэта Вітаўта Вялікага. Прааналізаваны праблемы працы Беларускага таварыства Чырвонага Крыжа. Значная ўвага надаецца Беларускаму народнаму ўніверсітэту як праграме дадатковай адукацыі дарослых. Аўтар прыходзіць да высноў, што беларусы Літвы вылучаліся сваім высокім узроўнем грамадскай актыўнасці. На аснове сучасных навуковых даследаванняў можна сцвярджаць, што дзейнасць адукацыйных, культурных і грамадскіх арганізацыі дыяспары была важным механізмам для развіцця нацыянальнай ідэнтычнасці беларусаў замежжа.

"Запісы БІНіМ”, nr 43, 2023