SİVİL TOPLUM KURULUŞLARINA TARİHSEL BİR ÖRNEK: OSMANLI VAKIFLARI

Journal of Ebor Economics, Business & Organization Research, 2019

Civil society is a concept that emerged during the historical development of Western civilization. Autonomous social structures which operate between the state and the individual, can undertake the function of protection of individuals from state arbitrariness and have gained importance after totalitarian state experiences. The rise of civil society studies after World War II is the most obvious example of this. The damages of a state system that completely controls the individual and does not allow show up the autonomous structures from the society has been understood. Both academic and political studies about civil society has increased. After the dissolution of the USSR, the existence of civil society or structures similar to civil society in non-Western societies has been investigated. Firstly, the Eastern European societies have been examined in this respect. Then, inevitably, researchers faced to Islamic societies. In Muslim societies, foundations and religious orders could be noticed as structures similar to civil society. Therefore, this study mainly focuses on whether the orders in Ottoman society can be evaluated as structures similar civil society. In addition, within the historical process, the relationship between the orders and the state will determine that the orders converge or diverge to the structures similar to civil societies.

Ilbeylians were one of the Turkmen tribes who immigrated to Anatolia after the invasion of Mongols during the 13th century. Their original homeland is the geography of today's Turkmenistan. Although there is an other group of central Asian called Maraş Ilbeys, the subject of this study is the Ilbeylians of Sivas. This group who settIed in the southwest of Sivas lived a nomadic life about five centuries. Although sent to the southern region s by the administration, they turned back to their main regions. At the early 18th century in the area Ilbeylians lived, a kaza (town) administration was established. There was not a centrum for the town. Kadı used to live in one village each year and that village was thought to be the centrum of the town. Ilbeylians used to live on agriculture and animal feeding. The agricultural products grown consisted of wheat, barleyand oat. No industrial product was produced because of the harsh climatic conditions. They fed draft animals in order to plough the fields and smaIl and big animals for making use of their meat, milk and skins. The work of the tradesman and handcraft were at background. However, handwavings were developed extensively. The population of the town was about 5.000 during the 19th century. During the Tanzimat period some immigrations took place from some districts of Anatolia to this area due to trading purposes. On the other hand 'YrdDoçDr., Kafkas Üniversitesi Fen-Edebiyat Faküıtesi Tarih Bölümü.

Şehirlerin oluşumu ve gelişmesinde vakıf müesseselerinin önemli bir yeri olduğu bilinmektedir. Özellikle Türk-İslâm şehircilik geleneğinin bir parçası olan mahallenin, bir mescid veya câmii etrafında şekillenmesi ve bunların gelirlerini sağlayan vakıfların kurulması, ayrıca bu yerleşim birimlerinin bir şeyh veya dervişin önderliğinde zâviyeler oluşturulması, şehrin kurulmasında ve gelişmesinde başlıca âmiller olarak gözükmektedir 1. Anadolu'da kurulan Türk-İslam Devletlerinde ve özellikle Osmanlı Devleti'nde vakıflara gereğince önem verilmiştir. Beylikler ve Osmanlı döneminde Anadolu adeta bir vakıflar cenneti haline gelmiştir. Sul-tanların, ailelerinin, devletin ileri gelenlerinin ve varlıklı insanların mallarını vakıf yapmak suretiyle hiz-mete dönüştürerek ebedileştirmek artık bir gaye olmuştu. Anadolu'da kurulan beyliklere merkezlik yapan tüm şehirlerde, o beyliğin sultanı veya aileleri tarafından yapılan birçok vakıf esere rastlamak mümkündür. " Dulkadırlılardan Osmanlılara İntikal Eden Ayıntâb Vakıfları " adıyla anılan bu çalışmaya temel teşkil edecek kaynaklar, Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Tapu-Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-ı Kadime Arşivi, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi ve Kütüphanesi ile birlikte, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, İsam kütüphanesi'ndeki mevcut belge, kitap ve makaleler kaynaklık etmektedir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde başta Mühimme Defterleri olmak üzere bu konuda Dulkadır Eyâletine ait tahrir defterleri, Ayıntâb Evkaf Defterleri ve Cevdet-Evkâf tasniflerinden istifade edilmiştir. Dulkadır beyliği sınırları içerisinde Dulkadır Beylerine aid camii, medrese ve bunlara ait vakıflara rastlanmaktadır. Ancak bunların tamamını tesbit etmek mümkün gözükmemektedir. Çünki, bazı defterlerin çürümüş olması, bazılarının erken döneme aid olmaması bu durumu zorlaştırmaktadır. Fakat elde mevcut bulunan defterlerdeki kayıtlara göre Antep ve Maraş'ta bu şahısların eserlerine rastlanılmaktadır. Mesela: Alâüddevle medresesine aid vakıf kayıtlarında Maraş ile birlikte Antep'in birçok köylerinde rastgelinmiş-tir. Buralarda bulunan köylerin mahsûlünün bir kısmı bazı zaviyelerin vakıfları arasında yer almakta, aynı şekilde dinî müesseselere ayrılan vakıflar aynen devam etmekte olup, " Medine-i Münevvere " ye ait vakıf kayıtları da bu defterde görülmektedir. XIV. yüzyılın ilk yarısında Maraş ve Elbistan havâlisinde ortaya çıkıp, doğuda Harput'tan batıda Kırşehir'e, kuzeyde Bozok (Yozgat) ile Sivas'ın güneyindeki Gemerek ve Gürün'den başlayarak, güneyde Antep'i de içine alacak bir şekilde Hatay'a bağlı Hassa'ya kadar olan coğrafî alan içerisinde iki asra yakın hüküm süren Dulkadırlılar, Oğuzlar'ın Bozok koluna mensûp idiler 2. Dulkadıroğlu Zeyneddin Karaca Bey tarafından 1337 yılında kurulan Dulkadır Beyliği 3 , Anadolu'da büyük fetih hareketlerine girişerek 4 , çok geniş bir coğrafî sahada hâkimiyet kurmuştur. Bu hâkimiyetini de kendi içerisinde yetiştirmiş olduğu önemli şahsiyetler sayesinde sağlamıştır. Bu şahsiyetler arasında en önemli kişiliğin son Dulkadır Beyi Alâüddevle'ye ait olduğu söylenebilir. Alâüddevle'yi önemli bir şahsi-yet kılan nedenlerin başında, onun şahsî kişiliğinin yanısıra başında bulunduğu beyliğin coğrafî konumu ve yaşadığı zamanın hâdiselerinin seyrinin tekâmül yönü olsa gerektir.

OSMANLININ KURULUŞUNDA TASAVVUF VE DERVİŞLERİN YERİ VE ÖNEMİ

ABSTRACT At a time when the Mongols were destroying the Central Asian Turks and civilization and the Abbasid Islamic caliphate, the Oghuz tribes, who saw the entire world as their homeland, were flowing towards the West as a divine decree and were flocking to Anatolia. In particular, these raids and the Seljuk policy of settling the Turkish population in places close to Byzantium were intensifying the Turkish population on the fringes. Explaining the reason for the arrival of these Turkish tribes flocking to Anatolia as escaping from Mongol oppression is an understanding that does not comply with the Turks' historical homeland understanding and the historical Turkish state philosophy. Because the ancient Turks accepted the entire world as their homeland with the understanding of "the sky as a tent, the sun as a flag". It should be accepted as a very natural event that a nation that saw the entire world as their homeland and believed that it was assigned by God to govern the world spread to various places and directions of the world and established numerous states on the world. Indeed, before the Oghuz tribes that founded the Seljuks and the Ottomans, the Huns, Bulgars, Avars, Pechenegs, Cumans, Uzlar/Oghuzs also flowed to the west and founded great states in Europe. Along with these nomadic Turkmens flocking to Anatolia, sheikhs, dervishes and ghazis known to our people as “Khorasan Men” were also coming to Anatolia. These sheikhs and dervish ghazis flocking to Anatolia are accepted as disciples of Hoca Ahmet Yesevi. “According to the story. Known as the Pir of Turkestan, Hoca Ahmed Yesevi had twelve thousand disciples in his own region, ninety-nine thousand in distant countries, and many caliphs whom he appointed while he was alive in accordance with tradition” (TDV. Encyclopedia, p. 161; Köprülü, 1993, p. 34). In the 11th and 13th centuries, Khorasan -in the broad sense of the word at that time, including Northern Afghanistan- had become an Oghuz homeland in every respect; the material and spiritual ties between this area and Anatolia, which were much stronger than generally thought and which became even stronger during the Ilkhanate period -due to uniting under the same political domination- have kept this tradition alive among the Anatolian Turks to this day, and have given rise to the rumors that all the tribes and all the great Sufis in Anatolia came from Khorasan. (Köprülü; 1999, p71) Even today, some nomadic Turkmen tribes in Anatolia maintain the tradition that their ancestors came from Khorasan. The existence of some villages named Khorasanlı in various parts of Anatolia is also evidence of this. The oldness of the narrations about the coming of many Sufis, especially Hacı Bektaş Veli, who have lodges and graves in Anatolia and Rumelia, from Khorasan is well understood from the hagiographic books belonging to them and the statements found in almost every page of Evliya Çelebi. (Köprülü; 1999, p71) The Ahîs, who emerged from the dervishes of Ahmed Yesevi and the Khorasan Saints, played an important role in the Islamization of Anatolia by acting consciously (Kara, 1977: 105). According to Barkan; Madrasah teachers and Sufi sheikhs in Central Asia, Crimea, Iran and Khorasan directed their dervishes to Anatolia. They made Diyar-ı Rûm (Anatolia) a Muslim Turkish homeland under various names such as “Gâziyân-ı Rûm, Ahîyân-i Rûm, Bâciyân-i Rûm and Abdalân-ı Rûm” or “Horasan Saints” and in the form of organized groups (Barkan, (undated), p. 11-12).

OSMANLI DÖNEMİ SAMSUN VAKIFLARI, 2017

Gazi Akademik Bakış Dergisi, 2024

Osmanlı Devleti, “Osmanlı klasik çağında” üç temel kurumun üzerine oturtulmuştur. Bunlar; dirlik, devşirme ve vakıf müesseseleridir. Bu üç kurumun üzerinde de “Hanedân-ı Âl-i Osman”ın bir numaralı üyesi padişah oturmuştur. Bu sistem içinde padişah, Osmanlı Devleti’nin en temel idari birimi olan her sancakta teorik olarak “en büyük has” sahibi, devşirme sisteminin merkezinde “kapı kullarının [yâni yeniçeriler, süvariler ve enderunluların] efendisi”, nihayet ülkenin imâr ve iskânının dayandığı vakıf -imâret sitesinde de “en büyük vakıf kurucusu”dur. Osmanlı sisteminde “devlet aygıtı” bu üç kurum üzerinde dönüyordu. Dolayısıyla vakıflar, Ömer Lütfi Barkan’ın 1527-1528 yıllarına ait tahrirler üzerinde yaptığı hesaplamaya göre Anadolu, Suriye ve Irak eyaletlerinin toplam gelirlerinin % 14,103’ne, Rumeli eyaletlerinin ise % 5,492’sine sahipti. Bu gelirlerin oranı İstanbul, Edirne ve Bursa gibi pâyitahtlarda % 36’ya kadar çıkmaktaydı. Vakıflar, Osmanlı ekonomik düzenini Avrupa merkezli merkantilist üretimden ayıran ana etmenlerdendi. O halde Osmanlı ekonomik düzeninde vakıfların yeri neydi? Bu temel soru bu çalışmanın ana konusunu oluşturacaktır. The Ottoman State in the "Ottoman classical period" was based on three basic institutions. These were the institutions of dirlik (livelihood), devshirme and waqf (pious endowment). Above these three institutions was the Sultan, the number one member of the "Dynasty of the Ottoman Empire". Within this system, the sultan was theoretically the "largest hâss" owner in each sanjak, the most basic administrative unit of the Ottoman Empire; the "master of the slaves of the Porte (kapıkulu" [i.e., janissaries, cavalry and the Inner Service personnel]" at the centre of the devshirme system; and finally, " the largest waqf founder" in the waqf imaret, on which the construction and settlement of the country was based. In the Ottoman system, the "state apparatus" revolved around these three institutions. Thus, according to Ömer Lütfi Barkan's calculations based on the surveys of 1527-1528, waqfs accounted for 14,103 per cent of the total revenues of the Anatolian, Syrian and Iraqi provinces and 5,492 per cent of the those of the Rumelian provinces. In capital cities such as Istanbul, Edirne, and Bursa, the proportion of these revenues was as high as 36 per cent. Waqfs were one of the main factors that distinguished the Ottoman economic order from European-centred mercantilist production. So, what was the place of waqfs in the Ottoman economic order? This fundamental question will be the main subject of this study.

Bektaşi fermanları