İslam İktisat Düşüncesinin Kur'ân'daki Temelleri

Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2019

Müstakil bir bilim dalı olarak tarihi çok eski olmasa da İslâm iktisadının düşünce köklerini İslâm’ın doğduğu zamanlara kadar götürmek mümkündür. Hayatı tüm yönleriyle kuşatan İslâmiyet, ticarî faaliyetlerin yoğun olduğu bir coğrafyada yaşayan ilk muhataplarına iktisadî içerikli çok sayıda ilke ve kural belirlemiştir. Klasik İslamî ilimler geleneğinde iktisadî konulara tahsis edilmiş özel bir ilim dalı bulunmamasına rağmen başta fıkıh olmak üzere bazı İslamî ilimlerin bünyesinde bu konuların ele alındığı görülmektedir. Bu bağlamda nassların doğru anlaşılmasını ve yeni durumlara uygulanmasını amaçlayan fıkıh ilmi, iktisadî anlayışın gelişmesine büyük katkı sunmuştur. On dört asırlık zengin fıkıh birikiminin yakından incelenmesi, birçok bilim alanı gibi İslâm iktisat düşüncesine dair sağlam bilgilere ulaşılmasına da vesile olacaktır. Klasik fıkıh eserlerinde iktisadî düşüncenin yerinin tespiti bu bakımdan da önem arz etmektedir. Bu makalede İslâm iktisat düşüncesinin mahiyeti, kaynakl...

Marife Dini Araştırmalar Dergisi, 2021

++ Türkçe’ye çevrilen bu çalışma, Rachel M. McCleary ve Robert J. Barro tarafından yazılan ve 2019 yılında Princeton University Press tarafından ABD, New Jersey’de yayınlanan The Wealth Of Religions: The Political Economy of Believing and Belonging (Dinlerin Serveti: İnanmanın ve Ait Olmanın Ekonomi Politiği) isimli kitabın Islam and Economic Growth (İslâm ve İktisadi Büyüme) başlıklı dördüncü bölümüdür. Metnin Türkçe’ye çevrilmesi ve çevirinin yayınlanması için yayıncıdan yazılı resmî izin alınmıştır. Metnin takip edilmesini kolaylaştırmak adına başlıklar tarafımca numaralandırılmıştır; metindeki dipnotlar ve dipnotlardaki kaynaklar çeşitli konuları açıklamak amacıyla tarafımca çeviriye eklenmiştir. Metinde parantez içindeki atıf bilgileri ve çevirinin sonunda yer alan notlar McCleary ve Barro’ya aittir. Yazarların atıf yaptığı kaynaklar, Kaynakça’da gösterilmiştir. ++ İslâm, inananların dünya ve ahiret hayatında felaha ermesini gaye edinir. Müslümanların dünya hayatında makul bir iktisadi refah içinde hayatlarını idame ettirmeleri, kişilerin kulluk bağlamında kendilerinden beklenen sorumlulukları yerine getirebilmeleri açısından gerekli bir şart olarak telakki edilir. Makul iktisadi refahtan kasıt ise servetin belirli kesimlerde toplanmaması ve tüm kesimlerine adilâne bir şekilde dağılması suretiyle toplumdaki herkesin ortalama bir hayat standardını haiz olmasıdır. Nitekim bu gayenin yerine getirilebilmesi için, İslâm hukukunda bir takım kural ve kurumlar ihdas edilmiş; İslâm tarihi boyunca hüküm icra etmiş olan İslâm devletleri de bu kural ve kurumlara uymaya çalışarak, kendilerine tabi olanların makul refah içinde yaşamalarını sağlamaya çalışmışlardır. Tabiidir ki İslâm’ın iktisadi düzeni, insanı merkez edinmiş olması nedeniyle, sermaye birikimini ve kâr etmeyi nihai gaye olarak hayatın merkezine koyan ve insanı bu nihai gayeye varmada sadece bir vasıta olarak telakki eden ve adeta onu metalaştıran Batılı (konvansiyonel) iktisadi sistemlerden ayrışmaktadır. Çevirimize konu olan eserlerinde Barro ve Cleary, esas ve üstü kapalı olarak İslâm'ın makul refah yaklaşımını Batılı iktisadi büyüme doktrinlerinin bakış açısından sorgulamakta ve İslâm'ın, iktisadi faaliyetleri durağanlaştıran, statükocu ve dolayısıyla iktisadi büyümeyi yavaşlatan bir iktisadi doktrine sahip olduğunu iddia etmektedirler. Bu bağlamda yazarlar giriş kısmında GSYH cinsinden ölçülen iktisadi büyüme oranlarını iddialarına temel olarak almakta ve tarihî süreçte Osmanlı İmparatorluğu’nu teşkil etmiş olan günümüzün Müslüman ülkeleri ile geçmişte ve günümüzde büyük ölçüde kapitalizmin bayraktarı olan Avrupa’yı teşkil eden OECD ülkelerinin GSYH büyümelerini mukayese etmekte; geçmişte geride olan Avrupa ülkelerinin günümüzde iktisaden neden ve nasıl daha ileri duruma geçmiş olduklarını irdelemektedirler. Birinci bölümde yazarlar, İslâm’ın zuhuru ile Arap siyasi sisteminin ne şekilde değiştiğini kısaca anlatmakta ve Müslümanlığa geçişin ancak ikna yoluyla olabileceğinden bahisle bu durumun, dönemin Müslüman yöneticilerini daha az tutucu olmaya sevk ettiğini ifade etmektedirler. İkinci bölümde ise medreselerin İslâm’ın yükseliş dönemlerindeki önemine ve rolüne vurgu yapılmakta; ancak zamanla, medreselerin ve onların destekçisi olan vakıfların daha az hoşgörülü hâle geldikleri ve özellikle medreselerin aklî bilimlerin eğitiminden uzaklaşmak ve dinî bilimlere odaklanmak suretiyle siyasi yönetimler için bir meşrulaştırma vasıtasına dönüştüğü ifade edilmektedir. Üçüncü bölümde ise Avrupa’da çeviri faaliyetlerinde özellikle XII. asır ile birlikte bir patlama yaşanırken, aynı dönemde Müslüman ülkelerde eleştirel düşünmenin baskılandığı ve bu durumun araştırma şevkini ve İslâm’ın haricindeki dünyaya duyulan merakı azaltmak suretiyle bilimsel ilerlemelere set çektiği iddia edilmektedir. Dördüncü bölümde, genel olarak İslâm hukukunun, miras sistemi ve fâiz yasağı gibi hükümler vasıtasıyla iktisadi gelişmeye engel teşkil ettiği ifade edilmektedir. Beşinci bölümde Müslüman ülkelerin siyasi ve askerî güçlerindeki değişmelerin Avrupa üzerinde ciddi etkileri olduğu, Reformasyon süreci bağlamında ele alınmaktadır. Altıncı bölümde, hac ve ramazan tartışılmakta, haccın dinî hoşgörüyü arttırdığı, ramazan saatlerindeki uzama ve kısalmanın iktisadi büyüme ve verimlilik üzerinde bir etkisi olduğu vurgulanmaktadır. Yedinci bölümde Hristiyanlık, Yahudilik ve Budizm’in iktisadi söylemleri kısmen ele alınmakta, sekizinci bölümde ise İslâm’ın iktisadi uygulamalarının diğer dinlerdeki benzer uygulamalar ile mukayesesi yapılmaktadır. Yazarlar, nihayetinde, Hristiyanlığın kendi bünyesinde bir iç dönüşümü başarabildiği, yani Protestanlığı ortaya çıkarabildiği için, Yahudiliğin ise manevi değerler yerine bu dünyadaki başarıya odaklandığı ve beşerî sermayeye büyük önem verdiği için bilimsel ve iktisadi açıdan gelişebildiği; İslâm ülkelerinin ise mezkûr dönüşümü gerçekleştiremedikleri ve beşerî sermayeyi yeterince geliştiremedikleri için diğer dinlere tabi ülkelere göre bilimsel ve iktisadi açıdan geride kaldıkları yorumunda bulunmaktadırlar. Yazarların, sadece iktisadi büyümeye odaklı, siyasi ve askerî bağlamları ve konjonktürel gelişmeleri kapsam dışı bırakan bu bakış açıları İslâm iktisadı, fıkıh, İslâm ve Osmanlı siyasi, askerî ve iktisat tarihi, İslâm kültür ve medeniyet tarihi cihetinden ve her birisi kendi alanlarında uzman araştırmacılar tarafından değerlendirilmeye muhtaçtır. Zira genel olarak İslâm, özel olarak İslâm’ın iktisadi söylemlerine ve uygulamalarına yönelik bu ve benzeri tarizlere ancak böyle ihatalı çalışmalar ile nitelikli cevaplar verilmesi mümkündür. Bu bağlamda bizim bu çalışmayı çevirmedeki temel amacımız, İslâm'ın ihdas ettiği iktisadi/finansal düzen hakkında, özellikle gayrimüslim dünyada ve İngilizce akademik literatürde serdedilmiş menfi yaklaşımları Türk akademisyen ve araştırmacıların dikkatine sunmak ve bu tür menfi iddialara ve tarizlere karşı Türk akademi camiası tarafından bilimsel vasıtalarla mukabelede bulunulmasına zemin hazırlamaktır.

Journal of Humanity and Society (İnsan & Toplum Dergisi), 2018

Öz: Timur Kuran, İslam ekonomisi eleştirisi gerçekleştiren önemli bir teorisyendir. Kuran, çalışmalarının çoğunda İslam ekonomi söyleminin gerçekçi bir zemine oturup oturmadığını tartışmaktadır. İslam ekonomisinin tutarlı bir teorisinin bulunmadığını ve İslam hukukunun Orta Doğu'yu ekonomik olarak geri bıraktığını iddia etmektedir. İslam ekonomisine ve Orta Doğu'nun gelişimine dair araştırma yaparken genel olarak iktisadı, özel olarak da İslam ekonomisini, iktisadi olmayan hukuk, ahlak, kimlik gibi unsurlarla ilişkilendirmeye çalışmaktadır. Bu yaklaşımıyla Kuran'ın temel metodolojisinin, ekonomik faaliyetleri, kurumsal sosyal yapılarla açıklamaya çalışan kurumsal iktisat olarak belirtilebilir. Kuran, kurumsal iktisat çerçevesini kullanarak İslam ekonomisini ve Orta Doğu'nun ekonomik gelişme sürecini açıklamaya çalışmaktadır. Ancak analizindeki temel sorunu, hem kurumsal iktisadı hem İslam ekonomisini hem de Orta Doğu'nun gelişme sürecini kendi öz varlığıyla değil Ortodoks iktisadın kabul edeceği sonuçlara göre değerlendirmesidir. Kuran'ın İslam ekonomisine yönelik eleştirileri de Ortodoks iktisatçıların özelde kurumsal iktisada genelde de heterodoks iktisada yaptığı eleştirilerin benzeridir. Aslında Kuran'ın İslam ekonomisine yönelik eleştirilerinin birçoğu modern Ortodoks iktisadın da sorunlarıdır ve aynı eleştiriler modern iktisat için de geçerlidir. Gerçeklikten uzaklaşan formalistik ekonomi söylemi, bedavacılık sorunu, piyasa başarısızlığı teorisi, modern iktisadın karşılaştığı önemli sorunlardır ve bunlar sadece İslam ekonomisine ait sorunlar değildir. Dolayısıyla söz konusu sorunlar üzerinden İslam ekonomi söyleminin eleştirilmesi yerinde değildir.

Mütefekkir, 2014

İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2020

Islâm iktisadinin ayri bir bilim dali olarak ortaya cikmasi yaklasik son bir asri bulmasina ragmen dusunce olarak Islâm’in ilk yillarina kadar goturulmesi mumkundur. Kur’an ve Sunnetin iktisadi hayata dair getirdigi ilkeler, canli bir ekonomik hayatin icinde olan ilk Muslumanlarin uygulamalariyla ete kemige burunmustur. Bu cercevede Islâm ilim geleneginin yazili kaynaklarina bakildiginda zengin bir muhteva ile karsilasilmaktadir. Islâm iktisat dusuncesinin kaynaklari olarak incelenmesi gereken bu eserler genel ve ozel olmak uzere ikili bir tasnifle ele alinmaktadir. Sabri Orman tarafindan “Kur’an-i Kerim - Hadis Mecmualari ve Şerhleri - Tefsir, Fikih, Fikih Usulu, Kelâm, Tasavvuf ve Edep Literaturleri - Felsefe - Tarih ve Cografya” seklinde siralanan bu genel kaynaklar arasinda Fikih ve Fikih Usulu eserlerinin de yer aldigi gorulmektedir. Islâm iktisat dusuncesinin ozel kaynaklari, “harâc, emvâl, kesb, hisbe” turu eserler ile daha ozelde muhtelif bazi konulara hasredilmis literaturd...