Eski Uygur Türkçesi Manzum Metinlerde Baş Kafiye Usulleri

The Journal of International Social Research, 2021

ESKİ UYGUR TÜRKÇESİ MANZUM METİNLERİNDE "BAŞ KAFİYE" USULLERİ PER-LINE RHYME METHODS OLD UYGHUR TURKISH VERSE TEXTE Nurdan BESLİ * Öz VIII-XIII yüzyıllar arasında yazılmış veya tespit edilmiş Eski Uygur Türkçesi manzum metinleri, belli bir din ve kültür muhiti çevresinde şekillenmiş eserlerdir. Büyük çoğunluğu Budist anlayışla yazılmış şiirlerin bir kısmı Manihaist karakterde diğer bir kısmı ise din dışı konularla ilgilidir. Eski Uygur Türkçesi şiir metinleri çeviri, uyarlama ve telif eserlerden oluşmaktadır. Çeviri ve uyarlama eserleri genellikle mısra başı kafiyesiz şiirler oluştururken, telif eserler mısra başı kafiye düzeni ile yazılmıştır. Mısra başı kafiyesiz şiirler başka dillerdeki metinlerden çeviri ve uyarlama olup muhteva, sözcük tekrarları çeşitli aliterasyonlar bakımından şiir anlayışına uymaktadır. Mısra başı kafiyeli şiirler ise şairin bizzat estetik unsurlara bağlı kalarak yazdığı, ses uyumlarını önemsediği şiir türüdür. Telif ya da uyarlama şeklinde karşımıza çıkan bu metinler, okuyucu ve dinleyici üzerinde edebi zevk uyandırabilecek niteliktedir. Şairlerin belirli bir düzen dâhilinde yazdıkları bu edebi mahsüller, geleneksel şiir anlayışı olan "mısra başı kafiye" düzeniyle şekillenmiştir. Eski Uygur Türkçesi manzum metinleri denildiğinde ilk akla gelen bu baş-kafiyeli şiirler, şairlerin kullandığı çeşitli yöntemlerle klasik şiir formunu almıştır. Mısra başı kafiye düzenini sağlamak adına en çok kullanılan yöntemlerden olan ikilemelerin yerlerini değiştirme, sözcük tekrarlarına başvurma, aynı kökten sözcük kullanma, yakın ünlü ile dönüşümlü kullanımlar, terimlerden faydalanma vb. usuller, şairlerin sıkça başvurdukları metotlar olmuştur.

Eski Uygur Türkçesi, Türk dilinin ve edebiyatının çeşitli ürünlerinin hemen hemen ilk örneklerinin verildiği dönemdir. Bu dönemde Maniheizm ve Budizm inanışlarından dolayı pek çok eserin Türkçeye çevrildiği bilinmektedir. Kimi zaman özgün eserlerin de verildiği bu dönem yoğun çeviri faaliyetlerinin yapıldığı dönemdir. Budizm inanışının anlatım tekniği daha çok hikâye etmeye dayandığı için bu eserlerde pek çok masal, hikâye ve destan örnekleri ile karşılaşılır. Jataka ve avadana adı ile bilinen bu edebi eserlerde pek çok metamorfoz (şekil değiştirme) örneklerine de rastlanmaktadır. Çalışmada jataka ve avadanalarda yer alan metamorfoz örnekleri, metamorfozun nedenleri, kimler tarafından gerçekleştirildiği, metamorfoz süreci ve metamorfozun sonuçları üzerinde durulmuştur.

Kadim Uygur Türkleri tarafından yazılan ve birçoğu Maniheist ve Budist çevreye ait olan metinlerin yazılış tarihleri genellikle belirsizdir. Yazılış tarihleri ifade edilmiş metinlerin ise, hangi yılda yazıldıkları tam olarak bilinememektedir. Bu yazıda, Uygur Türkleri tarafından 8-14. yüzyıllar arasında yazılan ya da tercüme edilen metinlerin kolofon kayıtları ve dil özelliklerine göre tarihlendirilişi ile ilgili görüşler ifade edilmiştir. Bu çerçevede Eski Uygurca metinler, dil özellikleri bakımından yeniden tasnif edilmiştir.

Esengü Bitig: Doğumunun 60. Yılında Zühal Ölmez Armağanı, 2021

Kiplik, konuşurun bir olay veya durumla ilgili tutum, tavır ve bilgisini yansıttığı dilsel işaretleyicilerdir. Kipliğin alt kategorilerinden biri olan olasılık kipliği; şüphe, tahmin, varsayım, olasılık, kesin olmama, belirsizlik gibi durumları gösteren kiplik türüdür. Bu çalışmada, Eski Uygur Türkçesi metinlerinden İyi ve Kötü Prens Öyküsü, Kuanşi İm Pusar, Irk Bitig, Huastuanift, Çaştani Bey Hikâyesi, Uygurca Üç Hikâye ve Üç İtigsizler olmak üzere yedi eserde kullanılan olasılık bildiren kipsel işaretleyiciler incelenmiştir. Eski Uygur Türkçesinde olasılık kiplikleri sayı bakımından azımsanmayacak ölçüdedir. –sA/birök…erser, -gAy, bolgu kergek gibi olasılık kipliklerinin kullanıldığı Eski Uygur Türkçesinde olasılık anlamının daha çok bağlamdan beslendiğini söylemek mümkündür.

Eski Türk Runik Yazılı ile Uygur Yazılı Sosyokültürel Metin Örnekleri Üzerine Bir Karşılaştırma, 2024

In this article, a Turkic runiform inscription and a Uyghur written letter will be examined comparatively from a linguistic perspective. The research question is to what extent are the Yenisey inscriptions and the letters from the Old Uyghurs similar? Hemçik-Çırgakı (E 41) from the Yenisei Inscriptions was chosen as the sample text for the Turkish Runic written document, and letter numbered Or. 8212 (180) was chosen as the sample text for the Uyghur written text. Care has been taken to ensure that both texts bear the general characteristics of their genres. These texts, which reflect the sociocultural life of their period, were examined in terms of morphology, syntax and semantics. An evaluation was made on some common features identified as a result of comparing the texts.

Doktora tezi olarak hazırlanan bu çalışma Manihaist Uygur edebiyatına ait metin parçalarını ihtiva etmektedir. Çalışma esas olarak Jens Wilkens tarafından kataloğu hazırlanan ve Berlin Turfan Koleksiyonu’nda muhafaza edilen yazmaların bir kısmının neşrine dayanmaktadır. Bu çalışmada katalog numarası 1 ile 125 arasında olan yayınlanmış ve yayınlanmamış yazmalar ele alınmaktadır.

V. Uluslararası Toplum ve Kültür Araştırmaları Sempozyumu (12-14 Ekim 2023), Tam Metin Bildiriler Kitabı. Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları: 306-318.

Dil ve Edebiyat Araştırmaları/Journal of Language and Literature Studies, 2020

Manihaizm ve Manihaist metinler hem İran hem de Türk dilleri araştırmacıları için önemli bir çalışma sahasıdır. XX. yüzyılın ilk yarısında Çin'deki Uygur Özerk bölgesinin doğusunda bulunan Turfan Vadisi'nde özellikle Alman arkeoloji ekiplerince yapılan keşiflerde Eski Uygur Kağanlığı döneminden kalan son derece değerli, sayısız el yazması ve arkeolojik parça bulunmuştur. Bulunan bu eserlerin büyük bir bölümü Avrupa'daki müze ve araştırma merkezlerine getirilmiştir. Günümüzde, Manihaist metinlerin saklandığı en büyük arşivler Berlin Brandenburg Bilimler Akademisindeki Turfan Araştırmaları Merkezi ile Berlin Asya Sanatları Müzesinde yer almaktadır. Bu oldukça çeşitli eserlerin bulunduğu büyük arşivlerde Manihaist İran ve Türk külliyatına ait hem dinî hem de din dışı içerikli pek çok yazma eser mevcuttur. Makalemizde, Mani yazısının kökeni, Mani harfleri, sayılar ve diğer işaretlerin metinlerdeki görünümü genel olarak anlatılmıştır. Ayrıca, yazı geleneğinin nasıl geliştiği ve değiştiği hem İran hem de Uygur metinlerinden alınan örneklerle karşılaştırmalı olarak sunulmuştur. Makalede çalışılan eserler temel olarak Berlin Brandenburg Bilimler Akademisi, Turfan Araştırmaları Merkezinin koleksiyonundaki parçalardan oluşmaktadır. Bu çalışmada incelenmiş olan metinler şu şekildedir:

BABUR Research, 2024

Bu çalışmada, Dunhuang Mağarası’nda bulunan Eski Uygurca Manihaist el yazmalarının 5 tanesinin neşri sunulmuştur. Neşri yapılan el yazmaları şunlardır: Or. 8212/124, Pelliot Chinois 2961V, Pelliot Chinois 3407V, Pelliot Chinois 3072V, Pelliot Chinois 2969V. Yazmaların hem dinî hem de din dışı içeriklere sahip olması, Eski Uygurların inanç sistemleri, ritüelleri ve diğer dinî uygulamaları hakkında önemli bilgiler sunmaktadır. Makalede, Uygurca Manihaist metinlerin çevirileri, dilbilimsel analizleri ve kültürel bağlamlarıyla ilgili bilgiler yer almaktadır. İncelenen beş el yazmasının detaylı bir incelemesini sunulmuştur. Bu yazı, dâhil edilen el yazmalarının yazı çevrimi, harf çevrimi ve Türkiye Türkçesine aktarımını içermektedir. Ayrıca, metne ilişkin açıklamalara da yer verilmiştir.