Bitlis Ermenileri: İzler ve Hatıralar

Askeri Tarih Bülteni Dergisi, 1988

Bitlis vilayeti, 1915'ten önce Anadolu' daki Ermeni nüfusunun en yoğun olduğu altı vilayetten (vilâyât-ı sitte) birisidir. 19. yüzyılın sonunda Bitlis, Muş, Siirt ve Genç sancaklarından müteşekkil olan vilayette Ermeniler, zikredilen sancaklar ve bunlara bağlı hemen hemen bütün yerleşim birimlerine dağılmış bir şekilde yaşamaktaydılar. Ermeniler, toplumsal hayatın birçok alanında etkin bir şekilde yer almanın yanı sıra, hem vilayetin yönetim merkezinde hem de bağlı sancak, kaza ve nahiyelerde üst düzey görevlerde bulunarak vilayetin idari hayatında da oldukça etkili bir konuma sahip olmuşlardır. Bu çerçevede Ermeniler, Bitlis vilayetinde; vali yardımcılığı, kaymakam yardımcılığı ve nahiye müdür-lüğü başta olmak üzere birçok idari kurum ve kurullarda ön planda yer almışlardır. Bu çalışmamızda; konunun daha iyi anlaşılabilmesi adına öncelikle Ermenilerin vilayetteki nüfusu ve Müslümanlarla münasebetleri gibi konular hakkında genel hatlarıyla bilgi vereceğiz. Daha sonra ise; Ermenilerin Bitlis vilayetinin idari hayatındaki konumları, idari hayatta yer alan Ermenilerin isimleri ve görev aldıkla-rı kurumlardaki idari pozisyonlarını inceleyeceğiz. Böylece Osmanlı İmparatorluğu'nda Ermeniler ile Müslümanların 1915'ten önceki döneme ait ilişkilerine ışık tutmaya çalışacağız. Bitlis province is one of the six provinces in Anatolia, commonly referred as six Armenian vilayets in which the Armenian population were located densely. By the end of 19th century, the Armenians were living dispersedly in this province composed of Bitlis, Muş, Siirt and Genc subdivisions or sanjaks, and in nearly all of its settlements. In addition to taking effective part in several sphere's of social life, the Armenians played an effective role in the administration of the province by holding top-level official positions in the provincial government and its subdivisions (sanjaks) and districts. In this context, the Armenians served in the forefront of several administrative institutions and commissions such as deputy governor, deputy district governor and sub-district governor etc. In this study, the Armenian population in the province and their relationships with Muslims shall be discussed generally in order to have a better understanding of the topic. Then, the status of Armenians in the Bitlis Province Administration and their administrative positions and names shall be examined. In this way, we shall put at effort to highlight the relationship of the Armenians and Muslims in the Ottoman Empire in pre-1915 era.

Ermenilerin Bağeş/Baghesh olarak isimlendirdikleri Bitlis, Ermeni tarihi içerisinde önemli bir yere sahiptir. Bölge, tarihsel süreç içerisinde belli dönemlerde Ermenilerin siyasi hâkimiyeti altında yer almıştır. Zaman içerisinde bölgedeki siyasi hâkimiyetlerini kaybeden Ermeniler, hem nüfus yoğunluğu bakımından hem de iktisadi açıdan bölgedeki etkinliklerini önemli ölçüde muhafaza etmeyi başarmışlardır. Bitlis Osmanlı İmparatorluğu yönetimi altına girdikten sonra da Ermeniler, buradaki varlıklarını korumuşlardır. Nitekim 19. yüzyılda Bitlis vilayeti, Anadolu’daki Ermeni nüfusunun en yoğun olduğu altı vilayetten (vilâyât-ı sitte) birisidir. Ermeniler bu dönemde, şehrin iktisadi ve idari hayatında oldukça etkin bir konuma sahiptirler. Buradan hareketle çalışmamızda, Bitlis’in kadim sakinleri olan Ermenilerin 19. yüzyılda şehirdeki nüfusları, ikamet yerleri, dini kurumları, eğitim kurumları, iktisadi faaliyetleri ve kamu hizmetinde üstlendikleri görevler ele alınacaktır. Yapılan bu çalışma ile Ermenilerin Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde Bitlis’in toplumsal hayatındaki konumları ortaya konulmaya çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Osmanlı, Bitlis, Ermeniler, Toplumsal Hayat, Vilâyât-ı Sitte. ARMENIANS in BİTLİS and THEIR STATUS in SOCIAL LIFE in 19th CENTURY Bitlis, which Armenians call Bages/Baghesh, has an important place in the history of the Armenians. The region was under Armenian political domination during certain periods in the historical process. Armenians, who lost their political dominance in the region over time has largely succeeded in preserving both their population density as well as their influence economically in the region. Armenians maintained their existence in Bitlis after it fell under the Ottoman Empire rule as well. Indeed, in 19th Century, Bitlis province is one of the six provinces (vilayat-i-sitte) where Armenian population is the densest in Anatolia. During this period, Armenians have a very active position in the economic and administrative life of the city. Starting from this, in our study, the ancient inhabitants of Bitlis, the Armenians' population in the city, places of residence, religious institutions, educational institutions, economic activities and the duties undertaken in the public service in 19th Century will be discussed. With this study, setting forth the status of the Armenians in the social life of Bitlis during the last period of the Ottoman Empire will be attempted. Keywords: Ottoman, Bitlis, Armenians, Social Life, Six Provinces (Vilâyât-ı Sitte).

2021

Arşiv Belgeleri Işığında Birinci Dünya Savaşı’nda Bitlis’te Rus ve Ermeni Mezalimi

Yeni Yasam Gazetesi, 2019

Tarihi ve Kültürel Yönleriyle Bitlis, 2019

Tarihi ve Kültürel Yönleriyle Bitlis CİLT 1, 2019

2019

2020

ORCID No: 0000-0003-4017-3689 Sakarya Üniversitesi Öz Bitlis, Osmanlı Devleti'nde planlı Ermeni olaylarının ilk başladığı yerdir. Hınçak Cemiyeti kurulduktan kısa bir süre sonra, Ermenilerin en yoğun yaşadığı bu vilayette Müslümanlarla Ermeniler arasında çatışma ortamı oluşturmak için harekete geçmiş ve bunda başarılı olmuştur. Bitlis vilayetindeki terörün amacı, Avrupalı devletlerin dikkatini Doğu Anadolu'daki Ermenilere çekmek ve Sultan II. Abdülhamid'e geciken ıslahat projelerini uygulatabilmekti. Osmanlı hükümeti bu ilk teşebbüslerden haberdar olunca Bitlis'e tecrübeli ve güçlü bir vali tayin etmek ihtiyacı hissetti. Hasan Tahsin Paşa, 1891-1895 yılları arasında bu vilayette valilik yaptı ve olayları planlayan Mihran Damadyan ve Hamparsum Boyacıyan gibi birçok Ermeni çete liderini yakalayarak, teşkilatın sırlarını çözdü. Vilayette sıkıyönetim uygulayan vali, kısa sürede bölgedeki ABD misyonerlerinin ve Avrupa Devletleri konsoloslarının da bu iş içinde olduğunu ortaya çıkardı. Onun bu faaliyetleri hem Ermeni komitelerinin ve hem de İngiltere başta olmak üzere Avrupa Devletlerinin Doğu Anadolu hakkındaki planlarını bozacak nitelikteydi. Bu yüzden valinin görevden alınması için Osmanlı hükümeti üzerinde büyük bir baskı oluşturuldu ve Batı kamuoyu vali Hasan Tahsin Paşa'nın şahsiyetinde bir Osmanlı imajı inşa ederek bütün kitlesel örgütleri "Osmanlı Devleti'nde Ermenilerin katledildiği" haberi üzerine çekti. Bu makalede, 1891-1895 yılları arasında Bitlis'te yaşananlar vali Hasan Tahsin Paşa ekseninde, Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi kayıtları ışığında, Avrupa'da propaganda basın merkezinde ele alınarak Ermeni Sorununun doğuşuna ve bunda Avrupa'nın etkisine dair bir sonuca ulaşılmaya çalışılacaktır.