Türk ve Rus Mitolojisinde Hayvan Mitleri

Arteoloji Dergisi, 2024

Orta ve iç Asya’da Paleolitik Çağ’dan bu yana bozkır coğrafyasında gelişim göstermiş olan Türk Mitolojisi, ‘din’ ve ‘gelenek’ unsurlarından beslenmiştir. Türklerin, tarihsel süreç boyunca Totemist, Şaman ve Gök Tanrı inanç sistemlerince şekillenmiş olan mitolojileri, aynı zamanda tören ve büyü uygulamalarından beslenerek günlük yaşantı ve kültürleri hakkında da bilgiler vermiştir. Doğaüstü olayları, birlikte yaşadıkları hayvanları ve yaşantılarını akılcı bir yaklaşımla ele alan Türk Mitolojisi, öğüt vermek, günlük yaşantısını dilden dile ulaştırmak amacıyla oluşum göstermiştir. Birlikte yaşadıkları hayvanlardan biri olup kutsiyet, bereket, türeyiş ve önem arz eden balık unsuru mitolojik açıdan bu çalışmamızın konusu olmuştur. Balık Türk Mitolojisi için önemli bir unsur olmakla birlikte Altay Yaratılış Destanı’nda dünyayı taşıyan üç balık, Türk kozmolojisinde ise yeniden doğuş, bereket ve huzurun sembolüdür. Etkileşim halinde oldukları inanış ve geleneklerden de hareketle biçimlenen Türk efsanelerinde balık, derin sulardan çıkıp dünyanın yaratılmasında rol oynayan Akana olarak aktarılmıştır. Çalışmada Türk Mitolojisinin ana hatlarından kısaca bahsedilecek olup Türk Mitolojisinde yer alan hayvanlardan biri olan Balık unsuru çerçevesinde konu sınırlandırılmıştır. Bu bağlamda Türk Mitolojisinde Balık unsuru kapsamında incelenen konu, efsane, masal ve mitlerle örneklendirilerek desteklenmiştir. Bu çalışmada, Türklerin inanç, kültür, yaşayış ve ortak alanı paylaştıkları hayvanları anlamlandırışları çerçevesinde bizlere bilgi veren mitolojileri literatür tarama yöntemi ile araştırılmış ve incelenmiştir.

Söylem Filoloji Dergisi, 2022

Toplumların kültürel kodlarına, değer yargılarına ve inanç sistemlerine ayna tutan masallar, kendisini meydana getiren motif adlı en küçük ögeler aracılığıyla çeşitli sembollerin aktarımında kullanılan en etkili araçlardan biridir. İnsanların zihinlerinde idealize edilen dünya düzeninin tesis edilmesi ve düzensizliğin sona erdirilmesi, masallarda kahramana yardımcı motifler aracılığıyla gerçekleştirilir. Bu amaçla masallarda kaos durumunu sona erdirmekle görevli kahramana yolculuğunda yardımcı olup iyiliğin, bilgeliğin ve vefakârlığın sembolü olarak sıklıkla kullanılan kuşlar, konumlandığı mekân ile sahip olduğu özellikleri itibarıyla mitolojik izler taşıyan olağanüstü varlıklardır ve metin içerisinde her biri geleneği bilen anlatıcı tarafından bilinçli olarak işlenir. Bu çalışmada Türkmen ve Azerbaycan masallarından seçilen toplam on iki metin üzerinden kahramanın yolculuk epizotunda karşısına çıkarak olay örgüsünün şekillenmesinde önemli rol oynayan Simurg / Zümrüd motifinin şekilsel ve işlevsel çözümlemesi yapılmıştır. Olağanüstü kuşun yaşadığı mekân, fiziksel özellikleri, işlevleri ve karşısındaki en büyük engel olarak işlenen ejderha, yılan, dev gibi kaotik varlıklar üzerinde durularak motifin her iki sahadaki kullanım durumu değerlendirilmiştir.

Akademik Tarih, 2019

Edebî Eleştiri Dergisi, 2023

Divan şiirinde kullanılan efsanevi unsurlar başlı başına bir inceleme konusudur. Anlam katmanı yaratmak ve hayal dünyasını zenginleştirmek isteyen şâirler yüzyıllar boyunca, tahayyül ettikleri bu dünyayı tasvir ve tahrirde bu sembollerden faydalanmışlardır. Klasik Türk edebiyatı, özellikle Arap ve Fars kültürlerinden etkilenen bir edebiyattır. Bu sebeple etkilendiği kültürlerin mitolojik unsurlarına da şiirde sıkça yer verilmiştir. Kanûnî Sultan Süleyman'ın oğlu Şehzâde Bayezid (Şâhî), şiirlerinde mitolojik kavramlara sıkça yer veren şâirlerdendir. Divan'da yer verilen bu mitolojik ögeler genellikle Arap, Fars ve Yunan kökenlidir. Bu durum klasik Türk şiirinin kültürel zenginliğini de göz önüne sermektedir. Bu çalışmada önce divan şiirinde mitolojik unsurların yeri ve önemine değinilecek, ardından Şâhî kısaca tanıtılarak, divanında yer bulan mitolojik unsurlar şu iki ana başlık altında ele alınacaktır: Efsanevi şahıslar ve efsanevi hayvanlar. Divan şiirinin dünyasını örnekler üzerinden yorumlamak, kullanılan kavramları anlamak için bu tür çalışmalara daha fazla ihtiyaç duyulmaktadır. Günümüze kadar, araştırmacılar tarafından farklı divanlarda bu unsurların kullanımı incelenmiş ve bazı sonuçlar ortaya koyulmuştur. Bu çalışma da bu alana bir katkı olması düşünülerek yapılmıştır.

2005

Çift başlı kartal, ejder, simurg, siren başta olmak üzere mitolojik kaynaklı hayvan figürlerinin Türk mimari süsleme sanatlarında uygulama alanlarını inceleyebilmek için öncelikli olarak hayvan üslubunun çıkış noktasını, özelliklerini bilmemiz gerekir. Göçebe bir toplumun yaşam tarzını yansıtan bu üslup İslamiyet öncesi ve sonrasında Orta Asya’dan Anadolu Selçuklu Döneminin sonuna kadar geniş bir uygulama alanı bulmuş, Anadolu Beylikleri Döneminde azalarak Osmanlı Döneminde yok olmuştur. Bozkır dini olarak adlandırılan ve Hayvan Üslubuyla yakından ilişkilendirilen Şamanizmde insanların hayvanlar ile yakın ilişki içinde olduğuna inanılır. Yine mitolojik kaynaklı hayvan figürleri içerisinde yer alan ejder; bozkır kültüründen çıktığı kabul edilen On İki Hayvanlı Türk Takvimi Hayvanlarından biri olup, Türk Sanatında en sık kullanılan motiflerden biridir. Ejder koruyuculuk, ahenk, hareket, gökyüzü, evren, bereket, bolluk verici, hükümdarlıkla ilgili olarak, kudret, güç, iktidar gibi çeşi...

Hayvanlar insanlığın ilk dönemlerinden beri insanoğlunun beslenme, ulaşım, korunma gibi birçok temel ihtiyacının karşılanmasına yardımcı olmuştur bunun için de hayatımızda önemli bir yere sahiptirler. Özellikle göçebe bir toplum olan Türklerin hayatında oldukça önemlidir. Türklerin, göç sırasında yanında getirdikleri at, keçi, koyun, köpek vs. gibi hayvanlar yüzlerce yıl hep en yakınlarında olmuştur. Hatta çoğu zaman evin bir bireyi olarak görülmüşlerdir, bu sebeple de insanlar bu hayvanlara rengine, huyuna, cinsine ve görevlerine göre çeşitli isimler vermişlerdir. İnsanlar yaşadıkları yerlere, kişilere, bitkilere, hayvanlara kısaca benimsedikleri her şeye kendi kültürlerine ve dil yapısına göre özel isimler vermişlerdir. Bunlardan özellikle yer ve kişi adları inceleme alanı oluşturmaktadır. Hayvan adları ise tür üzerinden değerlendirilmektedir. Bu bildiride Ahıska, Kazak, Kırgız ve Türkiye Türklerinin at, köpek, inek gibi evcil ve kartal gibi vahşi hayvanlara verdiği özel isimler üzerinde durulacaktır. Bu Türk topluluklarının seçilme sebebi, Kıpçak grubundan Kazak Türkçesi ve Kırgız Türkçesi; Oğuz grubundan ise Ahıska Türkçesi ve Türkiye Türkçesinin birbirlerine ağız yakınlığında olmasıdır. Çalışmamızda hayvanlara verilen özel adlar; dış görünüşüne göre adlandırılanlar, görevine göre adlandırılanlar, karakterine göre adlandırılanlar ve rengine göre adlandırılanlar olmak üzere dört ana başlık altında sınıflandırılacaktır. Sonrasında ise destanlardaki hayvanların özel isimleri verilecektir. Bu araştırma neticesinin dilbilim, halkbilim, toplumbilim gibi araştırma alanlarına da katkı sağlayabileceği düşüncesindeyiz.

CANAN’ın Falname Serisi’nde Yer Alan Hayvan Tasvirlerinin Türk Mitolojisindeki Kökenleri, 2023

Paleolitik dönemlerden itibaren inanç sistemleri ve mitolojilerle sanatsal üretimler arasında bağlantı olmuştur. Sözlü bir gelenek olan mitlerin aktarımı çeşitli sanat dalları ile sağlanmıştır. Böylelikle toplum, sanat ve mitler beraber gelişmişlerdir. Tüm inanç sistemleri kendi mitolojilerini ve buna bağlı olarak sanatlarını oluşturmuşlardır. Türk mitolojisi de bu durumdan bağımsız değildir. Orta ve İç Asya’da gelişmeye başlayan Türk mitolojisi kendi efsanelerini, destanlarını, tapınma kültlerini, tören ve ayinlerini yaratmıştır. Türk mitolojisinde gerek gerçek gerekse efsanevi hayvanlar her zaman önemli birer imge ve simge olmuşlar; efsane ve destanlarda önemli roller oynamışlardır. Süreç içerisinde Şamanizm’in de etkisiyle hayvan ve doğa kültleri daha ön plana çıkmıştır. Türklerin İslamiyet’i kabulünden sonra da Türklerin İslam öncesi inanç sistemleri gelenek-görenek, örf-adet, batıl inanç vb. formlarda ya da İslamiyet’le harmanlanarak Türklerin yaşayışından etkisini göstermiştir. Türk mitolojisinin bu etkisi modern ve çağdaş Türk sanatında da kendisini göstermektedir. CANAN’ın Falname Serisi bu devamlılığın en güncel örneklerinden birisidir. Kendisini aktivist feminist bir kültür işçisi olarak tanımlayan sanatçı, eserlerinden birden çok medyumu kullanmaktadır. Kökleri İslam öncesi Türk kültürüne dayanan minyatür, sanatçının sıklıkla kullandığı bir yöntemdir. Minyatür 2.0 isimli sergi için 2020 yılında üretilen Falname Serisi’nde, Türk ve İslam mitolojilerinden kaynak alınarak hayvan, yaratık, efsane vb. temalar “modern” minyatür sanatı kullanılarak tasvir edilmiştir. CANAN; kadının sanat sahnesindeki yok sayılmasına karşı duran, görünürlüğünü arttıran ve Batı temelli sanat tarihi kanonundan ötekileştirilen Doğu sanatının yok sayılmasına tepki gösteren işler üretmektedir. Falname Serisi kullandığı mecra (minyatür) ve dayandığı temalarla bu amaçlara hizmet eden önemli bir örnektir. Bu bağlamda çalışmamız kapsamında Falname Serisi’nde yer alan hayvan tasvirlerinin Türk mitolojisindeki kökenleri ve anlamları incelenecektir. Anahtar Kelimeler: CANAN, Falname Serisi, Türk mitolojisi, hayvan tasvirleri

The 2nd International Congress of Exercise and Sport Sciences, 2024

Geleneksel oyunlar, mitsel öyküleri içinde barındıran ve kültürün tarihsel süreçlerinde yinelenen eylemler bütünü olarak varlığını sürdürmektedir. Toplumların yaşamı anlamlandırma ve öykülemeleriyle oluşan mitler, eylemlere de dönüşmekte ve geleneksel oyunların alt metinlerinde bu öykülemelerin sembolik izlerine rastlanmaktadır. Mitolojik izlerin Türk kültüründeki yapısı, geçmişten günümüze önce sözlü daha sonra yazılı kaynaklarla aktarılmış ve bu kaynakların alt metinleri incelendiğinde mitik yapıların varlığı tespit edilmiştir. Bu bağlamda yazılı kaynaklardan biri de Türk kültürünün ilk yazılı kaynaklarından olan Dîvânu Lugâti’t-Türk’tür. Dîvânu Lugâti’t-Türk’te yer alan oyuna dair fiillerin yanı sıra on bir oyun/spordan biri de Müngüz Müngüz oyunudur. Müngüz Müngüz oyunu, etimolojik olarak boynuz demek olup Türk mitolojisindeki kutsal sayılan boynuzlu hayvanları işaret etmesi sebebiyle önemli bir mitolojik yapıyı barındırmaktadır. Eski Türklerin yaşamı anlamlandırma ve var olan canlıları yaşamlarının belirli dönemlerinde kutsallaştırmalarıyla köklü bir heyvan kutsallığı ortaya çıkmıştır. Devlet sisteminden dini inanışlara, yaşamsal ihtiyaçlardan eğlenceye değin kutsal hayvanların ve özellikle de boynuzlu hayvanların ve boynuzun Türk kültüründeki yeri zengin bir mitolojik perspektif sunmaktadır. Bu çalışmada ilk yazılı kaynaklarda yer alan oyunların, oyun kültürü açısından önemine değinilecektir. Diğer yandan Müngüz Müngüz Oyunu temelinde geyik, keçi, koç, boğa vb. boynuzlu hayvanların hayvan kutsallığı bağlamında Türk kültüründeki yeri ve önemi üzerinde durulacaktır. Aynı zamanda Türk mitolojisinin kutsal hayvan ve bu hayvanların geleneksel oyunlara yansıyan yapısı hakkında incelemelerde bulunulacaktır. Sonuç olarak geleneksel oyunların Türk kültürü ve mitolojisindeki önemi, boynuzlu hayvanların kutsallığının somut bir örneği olan müngüz müngüz oyunu üzerinden ortaya konulmuş ve geleneksel oyunların alt metinlerinde yer alan mitolojik semboller çeşitli oyun örnekleriyle tespit edilmiş olacaktır. Sonuç olarak oyunun mitolojik morfolojisine dair değerlendirmede bulunulup oyunun alt metnindeki işlevlerinin yanı sıra eğitim yönünden işlevselliğinin gerekliliğine ve oyunun kültürel aktarım aracı olarak kullanılabileceği üzerinde durulmuş ve önerilerde bulunulmuştur.