Kâşgarlı Mahmud’un Kayıtlarında İdil Boyu Türk Lehçeleri

Öz Kaşgarlı Mahmut'un Divanu Lügati't-Türk adlı eseri, Türk topluluklarının dilini, tarihini, yaşantısını anlatan eşi benzeri olmayan bir çalışmadır. Sözlük bilimi üzerine çalışan araştırmacılar tarafından bu eser, pek çok bilim dalının yaptığı çalışmalarda çeşitli konularda yararlandığı bir referans kaynağı olarak görülürken eserin bünyesinde daha da incelemesi gereken pek çok konu olduğu değerlendirilmektedir. Bu konulardan biri de Türk dilinde eserin vücut bulduğu dönemde kullanılan ölçüleri bildiren kelimelerdir. Sözlükte eski ve orta yüzyıllarda kullanılan ölçü isimleri hakkında dikkate değer birçok bilgi mevcuttur. Biz bu makalemizde ölçü isimlerini boyut kategorisi kapsamında araştırarak onların leksik-semantik özelliklerini ve görevini belirtmeyi amaçladık. Makalede ölçü isimleri ağırlık, mesafe, ücret gibi farklı semantik gruplara ayrılarak her dildeki semantik özellikleri belirtilerek tahlil etmeye çalışacağız. Ayrıca vücut organları adlarının ölçü birimlerine dönüş sürecinin ve bu dönüşümün tabii yollarının konuya destek olacağı kanaatindeyiz. Modern Kazakça ile orta yüzyıl (10. ve 12. yy.) Türkçesinin tarihi sürekliliği, genetik bakımından akrabalığını ispat etmektedir. Ayrıca kendi zamanında orta Türkçe döneminin boyut-ölçü anlamlarını bildiren dilsel birimlerce zengin, kuvvetli bir dil olduğu görülmektedir. Sözcükleri incelerken başvurulan boyut kategorisi de orta Türkçe dönemini önemli bir bölümü olarak bu çalışma ile ortaya konulmaya çalışılacaktır. Böylece Türk dili ve Türk kültürü üzerine yapılan pek çok araştırmada referans kaynak olarak kullanılan Divanu Lügati't-Türk'ün dil bilim çalışmalarında da önemli bir kaynak olduğunu yeni bir vesile ile ortaya koymuş olacaktır. Anahtar Kelimeler: boyut kategorisi, Kaşgarlı Mahmut, Divanu Lügati't-Türk, ölçü birimleri Abstract Mahmud al-Kashgari's Divanu Lügati't-Türk is a unique study of the language, history and life of Turkish communities. This work is considered as a reference source for many branches of science by researchers working on dictionary science, while it is also argued that there are a lot of subjects within the work need to be examined further. One of these issues is the words that indicate the measures used in the period when the work was writeen in the Turkish language. The dictionary contains remarkable information about the metric units used in the old and Middle Ages. In this article, we aimed to investigate dimension names within the scope of dimension category and to specify their lexico-semantic characteristics and functions. In this article, we tried to analyze the names of measurement by separating them into different semantic groups such as weight, distance, wage and specifying semantic characteristics in each language. In addition, we believe that the process of returning to the measurement units of body organs names and the natural ways of this transformation will support the issue. The historical continuity of Modern Kazakh and the middle Century Turkish (10. and 12.

Kaşgarlı Mahmut ve Divan-ı Lügati't Türk Kaynak; http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/TR,78485/karahanli-devri-turk-edebiyati.html

Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2021

Öz Bu makale, İslam metafiziğinin Türkçe imkânı hakkında yapılan çalışmalardan birisidir. Özgün adıyla bir meta-varlık çalışmasıdır ve Kaşgarlı Mahmut'un Dîvânu Lügâti't-Türk adlı eserine odaklanmaktadır. Eser, bir sözlüktür ve grameri barındırmakta, Arapça örnekliğinde Türkçeyi anlatmaktadır. Onun bu anlatımları, içinde felsefî bakıştan izler barındırmaktadır. İşte bu çalışmada, eserde yer alan felsefî izler ile ontoloji kavramları tespit edilmektedir. Kaşgarlı Mahmut'un dile bakışı, düalizmden monizme yükselen, oradan metafiziğe ulaşan bir bakıştır denilebilir. Onun meselesi, dil, dilin ilkeleri ve unsurlarıdır. Kaşgarlı, dili düalist bir ilkeyle temellendirir. Bu iki ilkeden biri isim, diğeri fiildir. Fiil, isme verilen bir sıfattır. İsim ise kendisinden fiil ortaya çıkan (hudûs) kimsedir. Buna göre fiil, etkin öznedir, teknik Arapça terimle el-ismü'l-fâildir. İsm-i mefûl, fiilden tesir almış isimdir. Zaman, alet, mekân isimleri, etkin özneyle ilişkili olarak var olan isimlerdir. Kaşgarlı Mahmut isim monizmi içerisinde ontik kavramlara da yer vermektedir. Var (bar), öz'ün fiilidir. Bu fiil, öz'ün sıfatıdır. Arapça mukabili kâne'dir, zıddı olan leyse'nin Türkçe mukabili 'yok'tur. Bir diğer dilci Endülüsî'ye göre bar, "mevcûd"un, yok "madûm"un mukabilidir. Kaşgarlı ontolojisinde bir diğer varlık fiili turur fiilidir. Bu fiil,-dır,-dur bağ fiilidir. Kaşgarlı'nın monizmini ortaya koyan kavramı ise "ol" kavramıdır. Ol hem ismin, yani etkin-öz'ün hem yüklemin yani özfiilin yerine kullanılan bir kavramdır.

Folklor-Edebiyat Dergisi, 2020

Öz Bu çalışma, Divânü Lügâti't Türk ve Kâşgarlı Mahmud üzerine Kazakistan'da yapılan çalışmalar hakkında açıklamalı bir kaynakça denemesidir. Makalede, kitaplar, süreli yayınlar, tez çalışmalar taranmış, elde edilen bilgiler açıklamalı bibliyografya şeklinde verilmiştir. Çalışmada, Divânü Lügâti't Türk üzerine Kazakistan'da hangi konularda daha çok çalışmalar yapıldığı da tespit edilmiştir. Kazakistan'da Divânü Lûgati't-Türk üzerine yapılan çalışmalarda Askar Kurmaşulı Egeubay'ın Türik Sözdiği ve Kanapiya Beketaev ile Ärsen İbatov'un yazdığı Tübi Bir Türki Tili, (Divani Lüğat it-Türk) kitapları daha çok kaynak eser olarak kullanıldığı çalışma esnasında tespit edilmiştir. Aynı zamanda Divânü Lügâti't Türk'ün Kazakça çalışmalarının yanında Türkçe, Azerice, Özbekçe, Uygurca, Rusça ilk çevirileri hakkında da bilgiler verilmiştir. Bir kültür hazinesi olan Divânü Lûgati't-Türk, bir taraftan XI. yüzyılın söz gücünün etkisini ve çeşitliliğini ortaya koymakta, bir diğer taraftan da o dönemde halkın yaşamını yansıtan, söz varlığıyla maddî ve manevî kültürümüzü ortaya koyan, Türk kültürünün tarihe kaynaklık eden önemli bir eserdir. Bu dil ve kültür zenginliğini barındıran Türk halklarından birisi de Kazak toplumudur. Türk kültürünün temel kaynağı niteliğindeki bu eser Kazak bilim adamları tarafından da çeşitli konularda inceleme ve araştırma konusu olmuştur.

Kaşgarlı, Uygurların konuştuğu dili öz Türkçe olarak nitelerken aynı zamanda kendi aralarında “başka bir dil” konuştuklarını da belirtiyor. Bu bildiride, Divan’daki bu tespitin ne anlama geldiği üzerinde duruluyor ve Kaşgarlı’nın bu önemli tespitinin Koço Uygur Devleti sınırları içerisindeki Toharların ve Toharcanın 11. yüzyılın sonlarında hâlâ yaşadığına bir kanıt teşkil edip edemeyeceğini inceleniyor. Sonuç olarak Divan’da belirtilen “öteki dil”in Toharcadan başka bir dil olamayacağı kanısına varılıyor. Yani kendi aralarında başka bir konuşanlar aslında Uygurlar değil, Uygurlaşmakta olan ve bu nedenle Uygurcayı da mükemmel derecede konuşan ve iki dilli olan Toharlar idi. Uygurcayı dış dünya ile temaslarında ve Toharcayı sadece kendi aralarında kullandıklarından, dışarıdan bir gözlemcinin Toharları hem temiz bir Türkçe‖kullanan, hem de kendi aralarında başka bir dil kullanan Uygurlar‖olarak görmüş olması gerektiği, Kaşgarlı’nın tespitinin ise bu durumu yansıttığı ileri sürülüyor. Bu görüş başka olgular ve kanıtlarla da destekleniyor.

Coğrafya, önemli medeniyet havzalarında ilim olarak değer görmüş ve ilk olarak eski Yunanlılar tarafından sistematize edilmiştir. 6./11. yüzyıl Müslüman ilim adamları, sosyal ve beşerî bilimler alanında eserler kaleme aldılar. Bu alanlardan biri de coğrafya ilmidir. 4./10. ve 5./11. yüzyılda âlimler seyahatler sonucunda önemli eserler ürettiler. Bu seyahatler de çoğu zaman devrin ilim merkezi Bağdat'tan geçmekteydi. Belki de seyahat neticesinde eser üreten en önemli Türk-Müslüman ilim adamlarından biri Kâşgarlı Mahmud'dur. 6./11. yüzyılın önemli simalarından olan Kaşgârlı Mahmud'un Dîvânü Lügâti't-Türk adlı eseri, tarih, Türkoloji, coğrafya ve toponimi gibi ilim dalları açısından ön plana çıkmış, yazıldığı dönem itibariyle ünik bir eserdir. Türk kültür ve tarihi ile ilgili orijinal bilgiler içeren bu eser, içinde barındırdığı Türk dünya haritası ile oldukça dikkat çekmektedir. Aynı zamanda yaşadığı dönemde Türklerin gücünü, kültürünü ve dilini, devrin ilim merkezi olan Bağdat'ta tanıtmak için gösterdiği gayret açısından da önemlidir. Kâşgarlı'nın bu eseri ile ilgili yurtiçi ve yurtdışında birçok çalışma yapılmıştır. Birçok ilmî disiplin için bilgiler içeren bu eser, Türk boylarının ve bazı ülkelerin yer adlarından ve coğrafi özelliklerinden söz etmektedir. Bu çalışmada, Dîvânü Lügâti't-Türk'ün coğrafya ve toponimi özellikleri ve bu ilim sahalarına sağladığı katkılar çerçevesinde ve dönemin şartlarında yazılan bu eserin verdiği ilmî ve siyasi mesajlardan bahsedip, eserin önemi üzerinde duracağız.

2016

Her milletin bilim, kultur dunyasina damgasini vurmus eserleri vardir. Bu anlamda Turk dunyasinin dil, ilim, kultur, medeniyet, orf ve adetlerini ele alan eserlerinden birisi de Kâsgarli Mahmud’un Divânu lugâti't-Turk adli kitabidir. Arapca olarak kaleme alinan bu eserde Turk boylari, kullandiklari kelimeler, deyimler ve atasozleri, siirler, gramer kurallari enine boyuna ele alinarak incelenir. Turkler ve Cumul, Kay, Yabaku, Tatar, Basmil, Kirgiz, Kifcak, Oguz gibi Turk boylari ile ilgili boyle hacimli bir eserin ilk defa kaleme alindigini belirtebiliriz. Boyle bir eser uzerine cok cesitli calismalar yapilmis; paneller, sempozyumlar, konferanslar duzenlenmis ve bir o kadar makale yazilmistir. Biz de bu calismamizda Divânu lugâti't-Turk’u once icerik, daha sonra dilbilimin alt dali sozluk bilim acisindan incelemeyi amacladik.