İslam Bilimi Üzerine Polemikler

Istanbul University - DergiPark, 2017

Öz Deizm, Batıda 17. ve 18. yüzyıllarda, temelde din-bilim çatışmasını bir çözüme kavuşturmak için ortaya çıkmış felsefi ve dini bir harekettir. Deizmin bulduğu çözüm, bilimin önünü açmış, ancak dinin aleyhine olmuştur. Deizm bu çerçevede, Tanrı'nın varlığını kabul etmiş; ancak Tanrısal inayeti, vahiy, nübüvvet ve mucize gibi olguları reddetmiştir. Deizm bugün başat bir felsefi ve dini hareket olmaktan çıkmıştır. Ancak akla duyduğu sarsılmaz güven, âleme müdahale etmeyen Tanrı anlayışı ve doğal din vurgusu gibi yönleriyle etkisini devam ettirmektedir. Bilimsel ve teolojik varsayımları, daha çok Sosyal Bilimler üzerinden İslam düşüncesini de etkilemiştir. Bu çalışma, deizm-bilim ilişkisinin İslam düşüncesi üzerindeki etkisini Müslüman düşünürleri de dikkate alarak açıklığa kavuşturmayı amaçlamaktadır.

Bu çalışmamızda Bilim’in en temel yöntem ve ayırtedici tanım ve ta’rifini ifade eden “Bilimsel(lik) İnancı”nın yapısını anlatmaya çalışacağız. Böylelikle “akıl mı – inanç ve iman mı; bilim mi – din mi, bilgi mi – inanç mı öncelikli ve asıl?” gibi soruların da yanlış ve eksiklik ve mantıksızlığı görülebilir. Başka vesilelerle önceki haftalarda dediğimiz gibi: Yanlış sorunun, doğru cevabı olmaz; bu sebepten önce bu yanlış soruları düzeltmek gerekiyor. Önceki haftalarda “bilgi” (ilim – veri – data – info – information – knowledge) ve “bilim”in (science) aynı şeyler olmadığını; dolayısıyle birbirine karıştırılan bu iki kavramın ayrılması, sanki eşanlamlılarmış gibi birbirleri yerine kullanılmaması gerektiğinden bahsetmiştik. Konunun devamında; objektif ve tarafsız, olgusal ve nesnel, inanç ve değer’den bağımsız; yani nötr “bilgi (ilim)” ve nötr “bilim (science)” olamayacağını; bunun en başta mantık ve dil açısından mümkün olmadığını belirtmiş ve birşeyi gözler ve gözlem sonuçlarımızı ifade ederken ya “Rabbi var(mış) ve fâili O(ymuş)” veya “yok(muş)” gibi Araştırma Yöntemi ve İfade Biçimi seçebileceğimizi; bunun ortası veya dışarıdan bakılacak eşit mes’âfeli başka bir orta ve dış noktası yok demiştik.

Din Pandemi ve Hayat Sempozyumu, 2022

Din ve Bilim Çatışması Bağlamında Pandemi ve Aşı Karşıtlığı: Batı Düşüncesinde Tarihsel Bir Soruşturma

Tarih ve Din Tarih ve din insanî iki olgudur. İbrâhimî dinler ve birtakım nazariyelerde ilk insanla başlatılan din olgusu, insanlığın kaydettiği evrelerle doğru orantılı bir şekilde çeşitlenerek devam etmiştir. Dinin kökeni üzerinde teoriler ileri süren “Din Antropolojisi”nin verileri ile Batı’da dinlerin eski çağlardan itibaren varlığını tespit için son zamanlarda başvurulan “body modification” yöntemi sonucu kemiklerine ulaşılan en eski insanlarda dinî inancın insan bedenine etkisini gösterir. İlkel toplumlardan modern uluslara kadar insanlığın değişmez olgusu din olduğundan “Dinler Tarihi” adı altında bir disiplin dinlerin gelişim safhalarını inceler. Din-tarih ilişkisi bununla sınırlı olmayıp tarihin olay örgüsünde doğrudan veya dolaylı dinin verileri bulunur. Modern tarih anlayışında tarihin asıl konusu insan olsa da dini tarihten ayrı tutmak mümkün değildir. İSLÂM BILIM TARIHI Bilim, medeniyet sahasında gelişme kaydeden toplulukların ortak birikimidir ve kültürler arası geçiş yaparak iltifat gördüğü toplumlarda kalır. Seçici yapısıyla bilim, ilk asırlarda uygarlık düzeyini yakalayan İslâm medeniyetine uğramış, İslâm dünyasında yetişen bilim adamları da bu nehre su taşımış ve hâlâ da taşımaktadırlar. Orta Çağ’da başlayıp çeşitli İslâm devletlerinin katkılarıyla inişli çıkışlı bir grafik takip eden İslâm bilimi aktif bir şekilde varlığını korumaktadır. Evrenin yapısını anlamak, doğa olaylarına vakıf olmak, hastalıkları/ musibetleri kontrol altında tutmak ve ilâhî hikmetleri çözmek niyetleriyle bilim insanları araştırmalarını sürdürmektedir. İslâm dünyasında yapılan bilimsel çalışmaların mahiyet, içerik ve özelliğini tespit için bilimin tarifine, tarihine kısaca göz attıktan sonra İslâm biliminin kaynakları, özellikleri, ilerleme yöntemleri ve tarihinin gelişim seyrine bakılmalıdır. İSLÂM TEKNOLOJI TARIHI Üreten bir varlık olma kabiliyetine sahip insan, bu niteliğini canlı tutmak için bilim ve teknolojiye yönelmiştir. Yunan dilindeki tekhne (sanat, alet üretimi) ile logos (bilgi) kelimelerinden mürekkep teknoloji kelimesi deney, gözlem ve düşünceyle üretilen pratik bilginin insan hayatını kolaylaştıran alet ve fikir üretimine tekabül eder. Bilginin alet, edevat ya da fikre dönüşmesinde belirleyici güç insandır. O halde hayatlarının tamamını veya bir kısmını bilime adayan İslâm âlemindeki bilim insanlarını yetişmesi, çalışma koşulları, bilime olan katkıları ve elde ettikleri birikimin başka milletlere tesiri genel hatlarıyla işlenmelidir.

Journal of Divinity, Faculty of Hitit University, 2013

Dini bilgi ve bilimsel yöntem arasında bir zıtlık ya da en hafif tabirle bir uyumsuzluk olduğunu düşünenler, dini konulara bilimsel bir yaklaşımın söz konusu olamayacağını sıklıkla ileri sürülmekte ve dini konuları bilimsel bir yaklaşımla inceleme çabalarını eleştirmektedir. Söz konusu itiraz ve eleştiriler, dini inançları rasyonel ve bilimsel görmeyen din karşıtı çevrelerden geldiği gibi, dindar düşünürler arasında da yaygın bir biçimde dile getirilmektedir. Öte yandan günümüzde, özellikle İlahiyat Fakültelerinin kürsülerinde "Din Bilimleri" ifadesinden sıkça bahsedildiğini duymaktayız. Bu noktada karşımıza çıkan en önemli felsefi sorun, ağırlıklı olarak değerler ve inanç alanına ait görünen dini konulara bilimsel bir yaklaşımın mümkün olup olamayacağıdır. Zikredilen bağlam çerçevesinde bu makale temelde şu iki soruya cevap aramaktadır: Birincisi: Dini konuları bilimsel bir yöntemle ele almak mümkün müdür? İkincisi: Dini konulara böyle bir yaklaşım gerekli ve istenen bir şey midir?

Özet* İslam'ın bilgi kaynakları Kur'ân, Sünnet ve icmâ'dır. Bunların tamamı aynı zamanda "haber" kategorisinde yer almaktadır. İslam âlimlerinin ittifakıyla bilgi kaynağı olarak kabul edilen haber kısmı ise "mütevâtir haber"dir. İlk dönemlerinden itibaren haberi bilgi kaynağı olarak kabul etmeyen ve bu konuda Müslüman âlimlerle çeşitli polemiklere giren bazı kesimler olmuştur. Bunların başında es-Sümeniyye fırkası gelmektedir. Bu fırkanın hangi kavim veya millet/milletler olduğu yönünde bazı araştırmalar yapılmıştır. Ancak bu çalışmaların söz konusu fırkanın hüviyeti ve bilgi kaynaklarına dair görüşleri hakkında yeterli düzeyde olduğu söylenemez. İslam âlimlerince bilgi kaynağı olarak kabul edilen mütevâtir haber karşıtlığının kimlik ve düşüncelerinin aydınlatılması, bilgi değeri açısından haber konusunun daha iyi anlaşılmasına katkı sağlayacaktır. Bu vesileyle çalışmamızda farklı şekillerde telaffuz edilen Sümeniyye, Şümeniyye veya Şemeniyye'nin hüviyetine dair tartışmalar ile bilginin kaynaklarına yönelik yaklaşımı incelenmiştir. Özellikle de Sümeniyye'nin İslam âlimlerinin ittifakıyla bilgi kaynağı olarak kabul edilen mütevâtir habere yönelik yaklaşımları üzerinde durulmuştur. Bununla birlikte Müslüman âlimler ile Sümeniyye arasında geçen konuyla alakalı tartışmalara da yer verilmiştir.

Bu çalışmanın neticelenmesinde, birçok hocamın ve dostlarımın katkısıyla olmuştur. Bu çalışmanın konusunun ve vasat seyrinin belirlemesinde, yazım sürecindeki teşvik, rehberlik ve katkılarından dolayı vakar ve ilmî duruşunu her zaman hayırla yâd edeceğim kıymetli danışmanım Prof. Dr. Alparslan AÇIKGENÇ'e bêhed teşekkür ederim. Bu çalışmanın yazım sürecince, ikinci meskenim olarak gördüğüm ve sürekli olarak istifade ettiğim İSAM kütüphanesinin kıymetli yönetimine ve çalışanlarına; olgunlaşmasında katkıları bulunan başta ortağım Arş. Gör. Emin SALİHİ, dostum Dr. M. Fatih KILIÇ, Arş. Gör. Kamuran GÖKDAĞ, Arş. Gör. Musa AZAK, Arş. Gör. Mirpenç AKŞİT'e ve diğer arkadaşlarıma da teşekkür etmek bir kul vazifesidir. Son olarak tez savunmam esnasında kendilerinden aldığım geri bilidirimlerden dolayı Prof. Dr. M. Sait ÖZERVARLI ve aynı zamanda derslerini zevkle takip ettiğim hocam Prof. Dr. Caner TASLAMAN'a teşekkür etmeyi bir borç bilirim. ix İÇİNDEKİLER Sayfa No.

Elis, 2021

İnsanoğlu, tarih boyunca kendisine bahşedilen akıl ve duyu organları ile doğayı anlama ve anlamlandırma çabası içerisinde olmuş, gördüğü olay ve olgulardan hareketle teoriler kurmayı ve yasalara ulaşmayı, bunu yaparken de bir takım teknik icatlarla yaşamını kolaylaştırıp daha konforlu bir hayat sürmeyi başarmıştır. Bilim adı verilen biriken, sürekli ilerleyen ve sadece insan özgü olan bu uğraşın tek bir tanımı olmasa da doğru düşünme ve sistematik bilgi edinme süreci olduğu konusunda genel bir yaklaşım söz konusudur. Bilim üreten ve icat yapan (homo faber) bir varlık olan insan, doğadaki en zayıf ve güçsüz varlıklardan biri olmasına rağmen, bilim ve teknikle yaşamını bugüne kadar sürdürebilmiş, her geçen gün yeni buluşlarla ihtiyaçlarını daha rahat karşılamayı, güvenliğini, konforunu artırmayı ve geleceğini güvence altına almayı büyük oranda başarmıştır. Bilimleri ilk defa sınıflayan ve bu yüzden “Muallim-i Evvel” (Birinci Öğretmen) unvanı verilen Aristoteles, bilim ve felsefe yapma çabasını öğrenme içgüdüsü, merak ve hayret duygusu ile açıklamaktadır. Entelektüel bir etkinlik olarak bilme tutkusu, pratik faydalarının yanı sıra bir bakıma insanın evrendeki varoluşunu gerçekleştirme ve aklındaki sorulara cevap bulma çabasıdır. Aristoteles’ten itibaren bilim yapmanın nedeni olarak görülen uyumlu evren önünde hayret ve şaşkınlık anlayışının aksine Stoacılar, bilimi ve felsefeyi insanın aklın rehberliğinde doğayla uyum içinde yaşaması olarak görmüşlerdir. Bu yönleriyle bilim, insanlığı birleştiren evrensel bir uğraş olagelmiştir. Bilimin din, mitoloji, sanat, edebiyat gibi diğer alanlardan belki de en büyük farkı, tartışılmaz ve mutlak olmayıp sürekli kendini yanlışlayarak ilerleyebilmesidir. Geçmişte mutlak doğru gibi görülen Batlamyus’un teorileri, Aristoteles’in kozmoloji anlayışı, hatta Newton’un mekanik evren tasarımı bugün geçerliliğini çoktan yitirmiş, tarihsel bir bilgi olarak kalmıştır. Bugün de doğru kabul edilen birçok bilimsel görüşün yarın yanlışlanacağı, hatta bir zamanlar böyle düşünülüp açıklama getirilmiş diye ironik bakılacağı da bir gerçektir. Bu görüşün aksi de mümkün olabilmektedir. Şöyle ki bir zamanlar irrasyonel, hatta bilimsel bulunmayan teoriler ya da önermeler, zamanla geçerli ve sınanabilir kuramlar hâline gelebilmektedir. Örneğin insanlık tarihi kadar eski olan atom düşüncesi (Leukippos, Demokritos vd.), Güneş merkezli evren (heliocentric) anlayışı (Sisamlı Aristarkhos, İbnü’ş-Şâtır, Bitrûcî vd.), evrim kuramı (Anaksimandros, Nazzâm, Câhız, İhvân-ı Safâ vd.), gökteki nesnelerin şeffaf küreler olmadığını düşüncesi (İbnü’l-Heysem, Harakî vd.) ya da görmenin nasıl oluştuğunu açıklayan nesne-ışın kuramı (Aristoteles, İbn Sînâ ve İbnü’l-Heysem vd.) buna örnek verilebilir. O dönemin şartları, deney ve gözlem araçlarının yetersizliği ya da baskın bilimsel otoritelerin görüşleri bu doğru yaklaşımların öne çıkmasına engel olabilmiştir. Bu yüzden bilimi zamanın ve mekânın dışında, olması gereken ideal bir anlayış yerine; olanın, bugünün teorisi şeklinde düşünmek daha doğru olacaktır. Bu ve benzeri konular son yüzyılda sıkça tartışılan bilim felsefesinin temel meseleleri olmuştur. Bilimin ilerleyip yeni açılımlar yapabilmesi, durağanlıktan kurtulabilmesi ancak felsefe ile mümkündür. Tarih boyunca bilimi olmuş bitmişlikten kurtarıp merak duygusuyla sürekli yeni arayışlara yönelten, bilimi parçalardan kurtulup bütünlüğe, yasaya ulaşmaya yönelten hep felsefe olmuştur. Çünkü felsefe olanı olduğu gibi kabul etmek yerine; eleştirel, sorgulayıcı, temellendirici yönüyle bilimsel bilgi, değer ve düşünce üretimine imkân sağlamaktadır. Batı’nın bilimsel gelişim evrelerinde, Orta Çağ’ın Patristik ve Skolastik dönem bilim anlayışı Karanlık Çağ olarak görülmekte, modern bilim Francis Bacon, Kepler, Galilei gibi isimlerle XVI. yüzyıl sonrasından itibaren başlatılmaktadır. Bu yüzyıldaki bilim anlayışının en büyük özelliği, bilimin Kilise’nin kontrolünden çıkması, deney ve gözleme önem verip tümevarım gibi yöntemlerin kullanılmasıdır. Batı’nın aksine aynı yüzyıllarda İslam dünyasında bilim ve teknoloji Altın Çağı’nı yaşamış, yeni bilimsel teoriler ve buluşlar ortaya konmuş, iki dünya arasında bilim, felsefe, sanat gibi alanlarda çok keskin farklılıklar yaşanmıştır. İşte bilimin tarihsel ve coğrafi şartlarda değişimi ve gelişimini konu edinen bilim tarihi, bu bağlamda insanlık tarihine tutulan bir ayna görevini görmektedir. Tarihi insanlık kadar eski olan bilimin geçirmiş olduğu serüveni, bilimsel düşüncenin doğuşu, gelişimi ve evrelerini, teknik bilginin oluşumunu, bilim insanlarının uğraşlarını, buluşlarını, izledikleri yöntemleri, bilimsel araç ve gereçleri konu edinen bilim tarihi son dönemde bilim felsefesi ile birlikte ilerlemekte, tarihsel bilgileri felsefi yorumlarla zenginleştirmektedir. İnsanlık tarihi kadar eski ve kapsamı oldukça geniş olan bilim tarihinin bağımsız bir akademik disiplin hâline gelmesi oldukça yenidir. George Sarton’un (1884-1956) Harvard Üniversitesi’nde 1936’da Bilim Tarihi Kürsüsünü kurmasıyla yeni bir bilim dalı olarak ortaya çıkmış, felsefe ve tarih alanlarından faydalanarak son yılların en popüler interdisiplini hâline gelmiştir. Akademik olarak bilim tarihinin kurucusu sayılan Sarton, kendisinden önce Auguste Comte (1798-1857) ve Paul Tannery’i (1843-1904) bilim tarihinin öncü isimleri olarak görmektedir. Bu isimleri takiple Pierre Duhem (1861-1916) ve Lynn Thorndike (1882-1965) gibi bilim insanları da bilim tarihinin kurumsallaşmasına katkı sağlamışlardır. Sarton’a göre bilim tarihi, bilimsel düşüncenin, yani insanın bilincinin gelişimini açıklamaktır. Ancak bu din ve felsefe gibi toplumsal yaşamda etkili kurum ve disiplinlerin ihmal edilmeden, değerlendirmelerde bunları da hesaba katarak yapılmalıdır. Bilim tarihi çalışmalarının hız kazandığı bu yüzyılda “Felsefe tarihi bilmeden felsefe yapılabilir mi?” sorusuna benzer şekilde “Bilim tarihi bilmeden bilim yapılabilir mi?” sorusu sorulmaya ve değişik cevaplar verilmeye başlanmıştır. Bu sorunun cevabı “Evet, mümkündür.” olsa da insanoğlu hem bilimin hem de felsefenin tarih içerisindeki serencamını, din, sanat, teknik gibi diğer düşünsel etkinliklerle olan ilişkisini hep merak edegelmiştir. Benzer şekilde “Bilim evrensel midir, değil midir?”, “Bilim mi teknolojiye yön verir, yoksa teknoloji mi bilime yön verir?” soruları ya da “Bilimin ilerleyişi lineer midir, yoksa -Thomas Kuhn’un iddia ettiği gibi- paradigmatik olarak devrimsel ve sıçramalı mı ilerler?” tartışmaları da hız kesmeden devam etmektedir. Batı dünyası, akıl ve bilimi öne çıkaran bir döneme girdiği Aydınlanma Çağında (XVIII. yüzyıl), Müslümanların geçmişteki bilimsel başarılarına gözlerini çevirmiş ve bu başarılar oryantalizmin ilgi sahasına girmiştir. Bu çağda Condorcet gibi Aydınlanmacı düşünürler, Müslümanların bilimsel başarılarını, Batı’da karanlık bir çağın hüküm sürdüğü bir dönemde, Aydınlanma’nın süregelen gelişiminin bir garantisi olarak görmüştür. Bu durumu Batı dünyasındaki Herder, Goethe, von Humboldt, Sarton gibi çok sayıda aklıselim düşünür ve oryantalist de itiraf etmektedir. Bu çalışmada, İslam bilim tarihi yüzyıllar şeklinde kronolojik olarak ele alınmış, her yüzyılın bir değerlendirilmesi yapılmış, ardından öne çıkan kuram ve kurumlarla önemli bilim insanları tanıtılmaya çalışılmıştır. Hâlid b. Yezîd (661-704) ile başlayıp Abdülkelam (1931-2015) ile son bulan İslam bilim tarihinin kısa bir özetini sunan bu çalışma, bilim tarihinde asıl anlatacak hikâyesi olan Müslüman bilim insanlarının küçük bir kesitini sunmaktadır. Çalışmada Arapça, Farsça ve Osmanlıca kitap isimlerinin secili ve kafiyeli ifadeler olmasından dolayı tam tercümesini yapmanın güçlüğüne rağmen, okuyucuyu bilgilendirmek için Türkçe karşılıkları verilmeye çalışılmıştır. İslam bilim tarihi ve felsefesi alanına küçük bir katkı olan bu eser, bu konulara ilgi duyanlara faydalı olması dileğiyle…

2011

Islam Tarihi, tarih bilimi gibi gecmiste meydana gelen olaylarla ilgili dog- ru bilgileri ortaya cikarir ve bu bilgilere dayali olarak dogru sonuclara ulasmaya calisir. Soz konusu isleviyle de ilahiyatla ilgili bilim dallari icin gerekli olan alt yapiyi hazirlar. Calismada genel tarihin bir parcasi olan “Islâm Tarihi”nin, cok dikkat edilmeyen akademik yonune deginilmistir. Bu yapilirken tanim, tarihce, icerik, metot, problemler, diger sosyal bilimlerle iliski ve kaynaklar gibi acik- layici alt basliklar tespit edilmistir. Sunulan icerik Islam Tarihi’nin basli basina bir akademik disiplin olarak onemini ortaya koymakta, alani tanimak isteyenle- re cok yonlu bilgi, literatur ve degerlendirmeler sunmaktadir