FAHREDDİN ER-RÂZÎ’NİN TEFSİRİ KEBİRİNE GÖRE ZAN VE MAHİYETİ

2020

Türkçenin çok eskiliğinden kaynaklanan sağlam yapısı ve güçlü dil bilgisi onu her zaman ilgi ve cazibe odağı kılmıştır. Tarih boyu bu dili başka dilli halklara öğretmek için çeşitli sözlükler ve dil bilgisi eserleri yaratıldığı gibi İran sahasında da birçok Türkçe dil bilgisi ve sözlük meydana getirilmiştir. Bunlardan Farhad Rahimi tarafından yayımlanan Abdurrahim Şirvanî’nin dil bilgisi ve sözlükten ibaret Mazharu’t-Türkî adlı eseri ve Kaçar Türk hâkimiyeti döneminden önceye ait olan Fevaid-i Ahmedî adlı eseri sayabiliriz. Fevaid-i Ahmedî Farsça ile yazılan Türkçe dil bilgisi ve Türkçe-Farsça sözlük ve Türkçe atasözlerinden ibaret bir eserdir. Fevaid-i Ahmedî, Muhammed Mehdi Tebrizî tarafından Seyyid Ahmed Ali Han Bahadırlı Bahadır adına 1784 yılında kaleme alınmıştır. Bu çalışmada kısa bir girişten sonra “Fevaid-i Ahmedî” başlığı altında verilen “Eserin Tanıtımı ve Düzeni”, “Eserin Yazma Nüshaları”, “Eserin Üzerinde Yapılan Çalışma”, “Eserin Sözcük Bilimi ve Sözlük Bilimi Açısından Değerlendirilmesi” alt başlıkları ile bu eser hakkında bilgi verilip incelenmiştir.

ŞİFÂ ÂYETLERİNİN FAHREDDİN RÂZÎ TEFSÎRİNDEKİ YORUMLARI, 2021

ŞİFÂ ÂYETLERİNİN FAHREDDİN RÂZÎ TEFSÎRİNDEKİ YORUMLARI

Abdurrahîm Fedâî’s Treatise on Irâda Juz’iyya: Edition, Translation and Analysis, 2017

İnsan fiilleri meselesinin tarihin her döneminde düşünürlerin ilgisini çekmiş en önemli konulardan biri olduğu söylenebilir. Durum böyle olunca konuyla alakalı tarihi süreçte zengin bir düşünce birikiminin oluştuğu görülmektedir. İslâm düşüncesi özelinde konuya yaklaşıldığında ise özellikle kelâm âlimlerinin mensup oldukları düşünce okullarının sağladığı imkânlar dairesince meseleyi detaylarla derinleştiren düşünürler olduğu anlaşılmaktadır. Cebriyye’nin insan irâdesini mutlak bir biçimde olumsuzlayan yaklaşımı karşısında Mu’tezile’nin insana geniş bir alan tanıması, Ehl-i sünnet âlimlerini bu iki uç çizgi arasında bir sentez arayışına sevketmiştir. Kelâm sahasının önemli şahsiyetlerini bünyesinde barındıran Eş’ariyye belli esaslar çerçevesinde çözümler sunarken, Mâtürîdiyye âlimlerinin ilk dönemden itibaren son döneme kadar arayışlarını sürdürdükleri müşâhede edilmektedir. Son dönem Mâtürîdîler’i olan Osmanlı ulemâsı selefleri olan Mâtürîdiler’in yorumlarını, kaleme aldıkları risâle türü eserlerde yeni tâhkîklerle geliştirmeye çalışmışlardır. Hâkim olan düşünce Mâtürîdiyye olsa da yine Osmanlı muhitindeki bazı âlimlerin Eş’ariyye çizgisinde eserler verdikleri dikkat çekmektedir. Bu çalışmanın konusu olan İrâde-i Cüz’iyye Risâlesi’nde ilmiye mensûbu olmanın yanında aynı zamanda tasavvuf ehli olan Abdürrahîm Fedâî Efendi, esasen Eş’ariyye perspektifinden son dönem Mâtürîdiyye âlimlerinin irâde-i cüz’iyye anlayışına sert eleştiriler yöneltmektedir. Onun bu eleştirilerinin tespiti, müteahhirîn dönemde irâde merkezinde derinleşen Mâtürîdiyye-Eş’ariyye ihtilâfının mâhiyetinin anlaşılmasına katkı sağlayacaktır. Anahtar Kelimeler: Abdürrahîm Fedâî Efendi, Osmanlı Ulemâsı, Eş’ariyye, Mâtürîdiyye, İrâde-i Cüz’iyye. The question of human agency has been one of the fundamental problems that concerned scholars throughout history. This is testified by the observation that a rich intellectual literature has accumulated on the issue in the course of time. In the tradition of Islamic thought especially the Kalâm scholars appear to have brought depth and breadth to the question within the possibilities of the theological schools to which they belonged. Against the approach of the Jabriyya that absolutely negated human free will, the Mu’tazila assigned a broad room to human agency. This led the Ahl al-Sunna scholars to adopt a synthesis between the two extremes. While the Ash’ari school, which embodies prominent figures of Kalâm, has proposed solutions based on certain principles, scholars of the Maturidi school appear to have pursued a perpetuated quest, from the first period to the end. The Ottoman ulama, who were the Maturidis of the later period, tried, in their newly composed risâlas, to develop with fresh verifications the interpretations of their Maturidi predecessors. Although the Maturidiyya continued to be the dominant thought, it is noteworthy that some scholars in the Ottoman realm nevertheless composed works in the Ash’ari line. In his Risâlat al-Irâdat al-Juz’iyya, which constitutes the subject of this study, Abdurrahîm Fedâ’î Efendi, both a member of the ulema and a sufi figure, levels harsh criticism from an essentially Ash’ari perspective against contemporary Maturidi ulama’s understanding of irâda juz’iyya. The identification of his critiques will contribute to our apprehension of the nature of the deepening Maturidi-Ash’ari strife in the later (muta’akhkhirîn) period on the question of human agency (irâda). Keywords: Abdurrahîm Fedâ’î Efendi, Ottoman Ulama, Aş’ariyya, Maturidiyya, particular will (Irâda Juz’iyya).

Bir insanın günlük yaşamında kullandığı sözcük kadrosu kendisi hakkında fikir vermede belirleyici bir ölçüttür. Aynı şekilde bir dilin söz varlığı da o dil hakkında fikir verir. Söz gelimi, teknoloji terimlerinin yerli ya da yabancı kökenli oluşu o dili kullanan toplumun teknoloji üreticisi mi yoksa tüketicisi mi olduğu hakkında ipuçları verecektir. Bir bütün olarak bakıldığında, ele alınan bir metin de sözcük kadrosuyla varlık gösterir ve dilin küçük de olsa bir kesitini yansıtır. Metnin oluşturulduğu dönem ve ilgili olduğu konu bağlamında dilin o döneme ait kesitindeki durumu, gelişimi ve değişimi hakkında bilgi edinilmesine yardımcı olur. Özellikle belirli bir meslek diline ilişkin metinlerin sundukları özel dil malzemesi ve terimlere erişim imkânı, onları söz varlığı açısından daha da değerli kılar. Bu noktada tıp metinlerinin önemli bir yeri vardır. İçerdikleri anatomi, botanik, eczacılık ve çeşitli sağlık bilgisi terimleriyle; hastalık adları, bazı maden ve kimyasal madde adları açısından hem dil tarihi hem de tıp tarihi araştırmacılarına kaynaklık edip önemli bir malzeme sağlamaktadırlar. Bu çalışmada XVIII. yüzyılın ilk yarısında tercüme edilmiş bir tıp metni olan Terceme-i Kitâb-ı Ebûbekir Er-Râzî'nin söz varlığı ele alınmıştır. Metinde kullanılan sözcükler kökenleri, anlamları ve sıklıkları bağlamında ele alınıp değerlendirilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın Türk dili, kültür tarihi, tıp tarihi ve ilgili diğer alanların araştırıcılarına katkı sağlaması amaçlanmaktadır.

İran sahasında da "Alí Şír Nevāyí"nin eserlerini anlamak üzere birçok Çağatay Türkçesi sözlüğü düzenlenmiştir. Bunlardan bir tanesi Ferāġí'nin sözlüğüdür. Bu çalışma dört bölümden oluşmaktadır. Çalışmada önce "1642'de İran'da Muģammed bin Żiyā"u"d-dín el-Ģüseyní Ferāġí tarafından Safevi şahı Ŝafí bin Ŝafí adına yazılan Miftāģu"l-Luġat adlı Türkçe-Farsça Sözlüğü Türkçesi", "Safeviler Döneminde Çağatay Türkçesi" ve "Ferāġí" başlıkları hakkında; daha sonra "Ferāġí'nin Sözlüğü" başlığı altında eser hakkında bilgiler verilmiş; "Eserin Tanıtımı ve Sözlüğün Düzeni", "Eserin Yazma Nüshası", "Eserin Yazma Nüshasının Yazılış Özellikleri" ve "Eserin Üzerinde Yapılan Çalışma" başlıkları ele alınmıştır. Çalışma, İran-Tahran Milli Ktp., nr. 5-19055 el yazması nüshasına dayanmaktadır.

et-Tıbbu"r-rûhânî adlı eserinde ahlâk felsefesinin konusu olan haz ve eleme dair teorisini açıklayan Ebû Bekir er-Râzî doğal durumu haz ve acının olmadığını belirtmiş, hazzın kendi başına var olan bir şey olmadığı, yaşanan doğal duruma geri dönme olduğu kanaatine varmıştır. İnsan doğal durumdan uzaklaştığı zaman elem meydana gelir. Elem meydana geldiğinde ondan önceki duygunun haz olduğu anlaşılır. Fakat "doğal durum" tanımı Razi"ye göre ne haz ne de elemin olmadığı durum olarak tanımlamıştır. Yani doğal durum haz ve elem duygusunun bulunmadığı nötr durumdur. Bu yüzden de doğal durumdan ayrılma, elem duygusunun meydana gelmesi, tekrar geri dönme ise hazzın meydana gelmesidir. Farkındalık hissi ise doğal durumdan çıkmakla oluşur. Hazzın meydana gelmesi ise tekrar doğal duruma dönme ile gerçekleşir. Kısaca Râzî hazzın ve elemin var olmadığı durumu doğal durum, doğal durumdan uzaklaşma elemin meydana gelmesi, tekrar doğal duruma dönüş sürecini ise haz olarak nitelendirmiştir. Doğal duruma varıldığında ise haz alma sona erir. Haz ve elemin şiddeti ise doğal duruma uzaklaşma ve yakınlaşma anına göre hesaplanır. Uzaklaştıkça elem, yakınlaştıkça ise haz artar. ii GENERAL KNOWLADGE Name and Surname : Humay USUBBAYLI Field : Philosophy and Religion Sceinces Programme : Islamic Philosophy Supervisor : Doc. Dr. Omar TURKER Degree Award and Date : Master -June 2017

2019

Öz Savaşlarda kazanılan zaferlerin bahis konusu edildiği fetihnâmelerde galip gelen padişah ve komutanın kudreti övgü dolu ifadelerle anlatılır. Elde edilen galibiyetin halka duyurulmasında fetihnâme türündeki eserlerin ve mektupların önemi büyüktür. İslam devletlerinde gelenek olan fetihnâme yazımına Osmanlı Devleti zamanında da devam edilmiş; özellikle 16. asırdan sonra rağbet gösterilmiştir. Bu tür eserlerin edebî bir metin olmalarının haricinde tarihî birer belge niteliği de bulunmaktadır. Savaşa katılan şairler bu hadiselere hislerini de katarak gerçekleşen fethi nakletmişlerdir. Klasik Türk edebiyatı tarihi incelendiğinde fetihnâme türündeki eserlerin önemli bir yekun teşkil ettiği görülmektedir. Bu türde metin kaleme alanlardan biri de 18. asır şairlerinden Râzî'dir. Şair, Sultan III. Ahmed'in saltanatı zamanında 1715 yılında Mora'ya yapılan ve büyük bir zaferle sonuçlanan seferi mesnevi formunda nazma çekmiştir. Fetihnâmenin yazma nüshasında müellif hakkında herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak eserde Râzî mahlasını belirten şairin bu asırda yaşayan şiir ve inşada mahir, tarihleri beğenilen Abdüllatif Râzî (ö. 1146/1733-34) olması kuvvetle muhtemeldir. 162 beyit olarak kaleme alınan fetihnâmede şair sanat kaygısıyla hareket ederek Mora fethini tasvirî bir üslupla anlatmış, fethedilen yerler ile bazı kale ve beldeler hakkında bilgiler vermiştir. Bu çalışmada fetihnâmeler hakkında genel hususlara değinilmiş, hakkında net bir bilgi bulunmayan eserinin müellifi Râzî'nin kim olabileceği tartışılmış, Mora fetihnâmesi şekil ve muhteva yönünden incelendikten sonra eserin metni sunulmuştur. • Abstract The power of the winner sultan and the commander is expressed with praise in fetihname in which victories are mentioned. Works and letters qualifying as a fetihname have great importance on turning the winning into a victory and on publicizing. The tradition of writing fetihname in Islamic states was continued during the Ottoman Empire, especially after 16th century it was shown to it in demand. Besides the fact that such works are literary text, they also have the feature of a historical document. The poets who participated in the war transferred the conquest by adding their feelings to events. *

2. MEHMED ES'AD EFENDİ'NİN HAYATI 2.1. İsmi ve Unvanları XIX. asrın ünlü âlim ve şairlerinden, Sahaflar Şeyhizâde ismiyle tanınmış, kıymetli ilmî ve mülkî görevleri yerine getirmiş olan Mehmed Es'ad Efendi; şiirlerinde Es'ad mahlasını, çalışmaya konu olan eserinde ise Seyyid Hüseyin Hamdi ismini kullanmıştır. Kaynaklarda geçtiği üzere Es'ad Efendi, babasının Sahaflar şeyhi olması sebebiyle Sahaflar Şeyhizâde, 1 üstlenmiş olduğu görevlerden dolayı da Vak'a-nüvis, Nakîbü'l-eşrâf ve Ma'ârif Nâzırı gibi unvanlarla anılmıştır. 2 2.2. Doğum Yeri ve Tarihi Mehmed Es'ad Efendi, 18 Rebîülevvel 1204 (6 Aralık 1789) yılında İstanbul'da Ayasofya civarında bir evde doğmuştur. 3

Özet: Kavsî-i Tebrizî, XVII. yüzyıl Azerbaycan şairlerindendir. Bu çalışmada, XVII. Yüzyıl Azerbaycan Şairi Kavsî-yi Tebrizî'nin yaşamı ile ilgili kısa bilgi verildikten sonra bazı farklı özellikler barındıran divanının üzerine bir dil incelemesi yapılmıştır. Eski Türkçe, Eski Anadolu Türkçesi, Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesi temelinde artzamanlı çalışma yöntemiyle divanın ses ve biçim özellikleri göz önünde bulundurularak onun belli başlı özellikleri sıralanmış, böylece de Türk dili tarihi özellikle de Azerbaycan Türk dili tarihine bir katkı yapmak amaçlanmıştır. Abstract: Kavsî-i Tebrizî was an Azerbaijani poet in the 17 th century. In this paper, after giving some brief information about the life of Kavsî-yi Tebrizî, a linguistic analysis of his " divan " (poems) hosting some idiosyncratic features is aimed at. On the basis of Old Turkish and Old Anatolian Turkish, Turkish Language of Turkey and Azerbaijani Turkish have been compared using the diachronic method considering phonetic and morphological characteristics of his work. Thus, a probable contribution to the history of Turkish language, especially to the history of Azerbaijani Turkish language is intended.

Bilimname, 2021

THE FIRST REFUTATIONS IN THE HISTORY OF TAFSĪR: ON SHĀRIMSĀḤĪ’S AL-MAʾĀKHIDH ʿALĀ MAFĀTĪḤ AL-GHAYB Written with a view to revealing opposing ideas and evidence, refutations (raddiyya) are among the most popular works in the history of Islamic thought. This genre, predominant in theology, fiqh and linguistic disciplines during the formation period of Islamic thought, has in time come to be also visible in other fields, such as tafsīr. This occurred as continuation of the critical approaches towards different views in tafsīr, which had existed since the early periods and manifested itself more with the emergence of sects pertaining to the religious practices and dogmas. In particular, the exegetical position based heavily on personal opinion (raʾy) and reasoning has brought along opposing ideas in tafsīr as well as refutations as a new genre. However, while the occurrence of the first refutations in Islamic culture dates back to the second century of Hijrah, the earliest known refutations in tafsīr seem to have appeared in the seventh century. The most famous work of the genre is al-Intiṣāf authored by Ibn al-Munayyir (d. 683/1284) to refute Muʿtazilite ideas held in the renowned exegesis al-Kashshāf by Jār Allāh al-Zamahksharī (d. 538/1144), to be prominent particularly after seventh Islamic century. This work was followed by al-Inṣāf written by ʿAlam al-Dīn al-ʿIrāqī (d. 704/1304) as a critique to Ibn al-Munayyir and yet another refutation against Zamahksharī, alTamyīz by ʿUmar al-Sakūnī (d. 717/1317). Among the refutations against alKashshāf is Taqī al-Dīn al-Subkī’s (d. 756/1355) Sabab al-inkifāf, in which he explains the reason why he stopped using al-Kashshāf in his classes after having taught it for many years in madrasas. A refutation of al-Bayḍāwī, al-Itḥāf by Muḥammad b. Yūsuf al-Dimashqī (d. 942/1536), which was modelled on the glosses on al-Bayḍāwī by Jalāl al-Dīn al-Suyūṭī (d. 911/1505), is also one of the well-known works of this literature… [The Extended Abstract is at the end of the article.]