Reji Dönemi Tütün Kaçakçılığının Toplumsal Anlamı ve Temsilleri

Bursa Günlüğü, 2022

Bu dergide yer alan yazı ve görsellerin tüm hakları saklıdır. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir. Yazıların hukuki sorumluluğu yazarlarına aittir.

Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2021

Osmanlı Devleti’nin 19. yüzyılda başlayan mali çöküşünün bir tezâhürü olan Düyûn-ı Umûmiyye teşkilatı, yalnızca Osmanlı Devleti’nin mali kontrolünü sağlamamış ayrıca devlet içerisinde kurduğu yapılanma ile sosyal hayatta da önemli tesirler bırakmıştır. Bu teşkilatın, Osmanlı Devleti tütün gelirlerini kontrol etmek amacıyla kurmuş olduğu bir alt kolu hüviyetindeki Reji idâresi, tütünü inhisar altına aldığı gibi kendisine verilen görev icabı tütün kaçakçılığını da engellemek adına “kolcu” adıyla silahlı bir yapılanma oluşturmuş ve ülke içindeki tütün kaçakçılığını engellemeye çalışmıştır. Bu bağlamda tezimizde öncelikle Reji ve kolcularının kurulmasına giden süreç aktarılmış, ardından Reji kolcularının yapılanması ve idari örgütlenmesine değinildikten sonra tütün kaçakçılığını engellemek için tütün kaçakçıları ile yaptıkları mücadeleler yansıtılmıştır. Son kısımda ise Reji kolcularının halka karşı uygulamaları ile devlet kurumları ve Osmanlı güvenlik güçleriyle girift ilişkileri değerlendirilmiştir. Bunun yanında Osmanlı basınının Reji kolcularına yaklaşımı ve Reji kolcularının folklor ve edebiyata yansımaları da yine son bölümde ele alınmıştır.

Osmanlı’da Tütün Kaçakçılığı Reji Kolcuları ve Uygulamaları, 2022

Tütünün Osmanlı Devleti’ne girişi ile Osmanlı coğrafyasına yayılışı arasında geçen kısa süre, ülkede tütün tiryakilerini, ekilen yeni bir metayı ve yeni bir vergi türünü ortaya çıkardı. Tütünün ekimi ve kullanımıyla, vergi vermek istemeyen kişilerin tütün kaçakçılığına girişmesi ise bu süreden daha kısa sürdü. Tütünün devlet kanalıyla tekelleşmesi ve devletin ödeyemediği borçlar neticesinde tütün vergileri üzerinde kurulan Reji tahakkümü, öteden beri devam eden tütün kaçakçılığını artırdı ve bu kaçakçılığa engel olmak için Reji idaresinin kurduğu silahlı birlikler olan Reji kolcuları ile kaçakçılar ve halk arasında işin içinden çıkılamaz bir kördüğüme dönüşen çatışma ortamına dönüştü. Burak Altunsoy Osmanlı’da Tütün Kaçakçılığı adlı kitabında tütün kaçakçılığını engellemek için kurulan bu birliği; Reji idaresi, tütün kaçakçıları ve devlet görevlileri bağlamında inceliyor. Arşiv belgelerinden kolcuların izini süren yazar, günümüzde tarih ders kitaplarında ve türkülerde adı ölüm ve işkence ile özdeşleşen Reji kolcularının uygulamalarını ele alıyor.

Düzce Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2022

Bu çalışmada, 19. yüzyılda Urfa Reji Müdürlüğü döneminde bölgede meydana gelen tütün kaçakçılığı ve müdürlüğün bu gibi kayıt dışı ekonomi girişimleriyle mücadelesi değerlendirilmiştir. Osmanlı İmparatorluğu, geniş sınırlara sahip olmanın yanı sıra verimli arazilere, ticari potansiyeli olan pek çok limana, önemli ticaret güzergâhlarına ve geniş bir ticari pazara sahiptir. Bundan dolayı kaçakçılık faaliyetleri devlet yöneticilerini meşgul eden önemli bir sorun idi. 19. yüzyılda Osmanlı’da yaşanan bu durumun bir örneği Urfa Reji Müdürlüğünde meydana gelmiştir. Çalışmanın amacı, Urfa Reji Müdürlüğünün bölgedeki kaçakçılık faaliyetlerinin engellenmesi doğrultusunda almış olduğu önlemleri tespit etmeye çalışmaktır. Bu bağlamda, özellikle sancak genelinde meydana gelen kayıt dışı ekonomi faaliyetleri üzerinde durmaktır. Bilhassa Urfa Reji Müdürlüğünün teşkilat yapısı, idari kadrosu, bölgedeki kaçakçılık faaliyetleri ve bu tür faaliyetlerin önlenmesi hususunda belirlenen tedbirler ele alınmaya çalışılacaktır. Bu çerçevede arşiv belgeleri ve vilayet salnameleri çalışmanın ana kaynaklarını oluşturmuştur.

Journal of Balkan and Black Sea Studies, 2023

İşkodra’da tütün ziraatının ve ticaretinin tarihi 17. yüzyıla değin uzanmaktadır. Osmanlı Arnavutluk’undaki tütün üretim merkezlerinden biri olan şehir, bu ürünün yetiştirildiği ve iç ve dış pazarlara pazarlandığı bir bölge hâline gelmiştir. 1884 yılında Avrupa sermayesiyle kurulan Tütün Rejisi Şirketi’nin bölgeye gelmesi İşkodra’da ciddi bir toplumsal muhalefetle karşılaşmıştır. İrili ufaklı tütün üreticileri ve tüccarları Reji’nin uygulamalarına şiddetle karşı çıkmış ve tekel usulünün bölgeye uygulanmaması için çeşitli girişimlerde bulunmuşlardır. Tarihsel bir olgu olarak tütün kaçakçılığı da Reji Şirketi’nin bölgedeki faaliyetlerinden sonra hızla artmıştır. 1885-1910 yılları arasında İşkodra’da Reji Şirketi ile yerli üretici arasındaki ilişkileri inceleyen çalışma, Osmanlı Arnavutluk’undaki bu spesifik tarihî sürecin bir manzarasını sunmaya çalışmaktadır.

Reji şirketi faaliyetine başlamasından sonra uygulamaya koyduğu politikalarla kendi ekonomik çıkarını gözetmeye başlaması sonrasında tütün üreticileri, tüccarlar ve tüketicileriyle bir takım sorunlar yaşamaya başlamıştır. Osmanlı Devleti’nin tütün üretilen diğer bölgelerinde olduğu gibi İzmit Sancağı’nda da Reji idaresi ile tütün üreticileri karşı karşıya gelmiştir. Ortaya çıkan sorunların en önemlileri, herhangi bir bedel alınmadan verilmesi gereken tütün ekim ruhsatları için para talep olunması, şirkette görev yapan muhamminler için “muhammin masrafı” adı altında üreticiden kıyye başına para talep edilmesi17, tütünlere değerinin altında fiyat verilmesi ve tüccarın üreticilerden tütün alıp ihraç etmesinin engellenmesi gibi sorunlardır

Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2021

Bu çalışmada, 19. Yüzyılda Adana Reji İdaresi döneminde bölgede Hemavend Aşireti’nin tütün kaçakçılığı ile ilgili iddiaları değerlendirilmiştir. Osmanlı İmparatorluğu, geniş sınırlara sahip olmanın yanı sıra verimli arazilere, pek çok limana, önemli ticaret güzergâhlarına ve geniş bir ticaret pazarına sahip olmasından dolayı kaçakçılık olgusu devlet yöneticilerini meşgul eden bir sorun olarak karşımıza çıkmıştır. Bu durum İmparatorluğun yabancı devletler ile olan ticaretini etkilediği gibi yerel ticareti de etkilemiştir. XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşanan bu durumun bir örneği Adana Reji İdaresi’nde meydana gelmiştir. Osmanlı İmparatorluğu’nda meydana gelen kaçakçılık faaliyetlerinin pek çok nedeni vardır. Ancak bizim bu çalışmadaki amacımız, Hemavend Aşireti’nin XIX. Yüzyılın ortalarından itibaren Adana vilayetine yerleşmeleriyle birlikte vilayet genelinde ekonomik sıkıntıların yanı sıra bölgede kaçakçılık faaliyetlerin neden olduğu asayiş sorunlarını tespit etmeye çalışmaktır. Bu bağlamda özellikle vilayet genelinde Hemavend Aşireti’nin tütün kaçakçılığı iddiaları üzerinde durmaktır. Bilhassa Hemavendlilerin Adana’ya yerleşme süreçleri, bölgedeki kaçakçılık faaliyetleri ve bu tür girişimlerin önlenmesi amacıyla alınan önlemler ele alınmaya çalışılacaktır. Bu çerçevede Adana Reji İdaresi, kaçakçılık ve Hemavend Aşireti’nin faaliyetlerine dair bu çalışmada arşiv belgelerinden ve vilayet salnamelerinden istifade edilmiştir.

Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2021

19. yüzyılın son çeyreğinde Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu siyasi ve askeri sorunlar, beraberinde mâli bir darboğaz oluşturdu. Devletin bu sorunu aşmak adına ilk etapta iç borçlanmaya gitmesi ihtiyaç duyulan para teminini sağlayamayınca 1853-1856 Kırım Savaşı esnasında ilk kez İngiltere’den dış borç alındı. Zaman içerisinde alınan dış borçlara yenilerinin eklenmesi bir süre sonra Osmanlı ekonomisinin iflasını doğurdu ve alacaklı devletler borçlarının teminini sağlamak için Düyûn-ı Umûmiye İdaresi kurarak Osmanlı Devleti’nin çeşitli vergi gelirlerine el koydu. Bu vergiler içerisinde yer alan tütün vergisinin gelirleri Reji İdaresi denilen kuruma bırakıldı ve Reji ülke içerisinde tekel (yed-i vâhid) şeklinde bütün tütün vergilerini toplamakla görevlendirildi. Fakat zamanla Reji ile tütün üreticisi arasında yaşanan sorunlar tütün kaçakçılığının artmasına yol açtı. Kaçakçılığı engellemek adına Reji’nin silahlı birliği olan kolcular ile kaçakçılar arasında çatışmalar yaşandı. Çalışmamızda yaşanan bu çatışmalara, Reji kolcularına destek için kurulan Kordon bölüklerinin teşkilat şemasına ve faaliyet alanlarına değinilecektir.

Ed.: Emine Gürsoy-Naskali, Tütün Kitabı, Kitabevi Yayınları, 2003