Yeni Uygur Türkçesindeki lAr Ekine Bir Bakış

Turk Dunyasi Dergisi, 2017

Türk dilinde çokluk kategorisi sözcükler, ekler ya da sözcük grupları ile sağlanmaktadır. +lAr eki, Yeni Uygur Türkçesinde çokluk anlamını karşılamak için kullanılan tek biçim birimi değildir, işteşlik eki de çokluk işlevi ile kullanılabilir. +lAr eki, sadece çokluk anlamını değil topluluk, grup, mensubiyet, saygı, kuvvetlendirme, o ve onun yanındakiler ya da onun ile bağı olan kişiler gibi pek çok anlamı da karşılamaktadır. Ekin sıralamadaki yeri, ifade ettiği anlama göre değişebilir. Ek çoğu zaman isim ile iyelik eki arasında, daha seyrek olarak iyelik ekinden sonra kullanılır. Yeni Uygur Türkçesinde bu ek +lar, +ler görünümündedir ancak bu ekten sonra başka bir ek gelip +lar/+ler eki açık orta hece konumuna geçerse +lir şekline dönüşür. +lAr eki kimi durumlarda büyük ünlü uyumu dışında kalmaktadır.

Karadeniz Araştırmaları, 2012

Suffix +lI that was considered as derivative suffix till now, is actually a case marker having a syntactic function. In this paper, the functions of +lI are analyzed in details with examples in Old Turkic Texts.

Tuna BEŞEN DELİCE 

BURANA -Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 2023

Altay Türkleri, Güney Sibirya bölgesinde yaşayan Türk topluluklarından biridir. Dil özelliği bakımından Güney Sibirya Türk lehçeleriyle ortak yanlarının bulunmasının yanında Kırgız Türkçesiyle de çok benzerlik göstermektedir. Özellikle fonetik yönden Kırgız Türkçesine yakınlaşmaktadır. Güney Sibirya Türk lehçelerinden Hakas Türkçesinde, Tuva Türkçesinde bulunmayan ikincil uzun ünlüler ve ünlülerde yuvarlaklaşma özellikleri bakımdan Kırgız Türkçesi ile hemen hemen aynı özellikleri göstermektedir. Çalışmanın konusu olan, isimden fiil yapım eki +lA-Eski Türkçeden itibaren kullanılan, varlığını günümüze kadar koruyan bir ektir. Ek birçok tarihi ve çağdaş Türk lehçesinde canlı ve işlek bir şekilde kullanılmaktadır. Yapı bakımından günümüze kadar bazı değişikliklere uğramıştır. Bu bağlamda baktığımızda ekin-n- ,-ş- ,-t-, fiilden fiil yapan çatı ekleriyle birlikte +lA-n-, +lA-ş-, +lA-t-genişlemiş şekillerine birçok lehçede olduğu gibi Altay Türkçesinde de rastlanmaktadır. Ekin işlevi isim kök ve gövdeleriyle isim soylu sözcüklere gelerek filler türetmektir. Çalışmada üzerinde duracağımız Altay Türkçesinde isimden fiil yapım +lA-ekinin isimlere gelerek "yapma, etme" bildiren fiiller türettiği görülmüştür. Ayrıntılı bir şekilde incelendiğinde ekin Altay Türkçesinde başka işlevleri ortaya çıkmaktadır. Çalışmada bu yönüyle dikkat çeken +lA-ekinin bilinen işlevinden ziyade farklı işlevleri üzerinde durulmuştur. Ekin işlevleri kelimeye kattığı anlam bakımından tasnif edilecektir. Örnekler Altay Türkçesindeki sözlükler taranmak suretiyle belirlenmeye çalışılmıştır. Ekin isimden fiil yapım özelliğinin Altay Türkçesindeki görünümü ve diğer lehçelerdeki görünümüne genel olarak değinilmiştir.

Özet: Çalışmada, Türkçenin tarihî seyri içinde birle, tünle, taŋla, basala, tirigle, yaŋıla gibi kelimelerde kullanılan +lA ekinin Çuvaş Türkçesindeki izleri üzerinde durulmuştur. Köktürkçeden bugüne kullanılagelen +lA, tarihî metinlerde ve lehçelerde örneklerine sıkça rastlanılan bir ektir. Geçmişte, çeşitli araştırmacılarca yapılan çalışmalarda +lA üzerinde durulmuş; onun partikel, ek, tekit, zarf yapan ek, ek/edat, sona gelen edat veya enklitik olabileceği yönünde görüşler öne sürülmüştür. +lA ekine Çuvaşçada da sıklıkla rastlanır. Çuvaşça sözlükte madde başı olarak yer alan ve eki taşıyan kelimelerden bazıları Abstract: The focus of the study is the traces of +lA suf-

Journal of Turkish Studies, 2013

ze enklitik edatı Yeni Uygur Türkçesi imlâsında bitişik yazıldığı için bir ek görüntüsü verir ancak ünlü uyumuna da uymaz. Bu özelliğiyle, ayrı bir leksik birim, bir enklitik edatı biçiminde olan bu yapı bazı Uygur ağızlarında ise kalınlık-incelik uyumuna uyan bir ek-edat durumundadır. ze enklitik edatı, i-ek-fiili + şart kipi eki kuruluşundan gelişmiştir. Yeni Uygur Türkçesi edebî dilinde, ayrı bir leksik birim olarak yer alan ze enklitik edatının Yeni Uygur Türkçesine özgü olduğu ve diğer Türk lehçelerinde bulunmadığı görüşü bazı araştırmacılar tarafından dile getirilir ancak bu enklitik yapısına şekil ve anlam bakımından yakın veya eşdeğer enklitiklere bazı Türk lehçelerinde kalıplaşmış birer morfolojik yapı veya leksik birim şeklinde, şu veya bu düzeyde, değişik fonetik varyantlarıyla birlikte rastlanır. ze enklitik edatı hemen hemen her kelime türü ile bütün cümle ögeleri ve cümle dışı unsurlara kelime ve kelime grubunun bir unsuru düzeyinde ulanabilir. Ulandığı cümle ögesini vurgulayarak konuşana mantıkî bir ara verme veya esas bir tavır alma imkânı sağlar. Edat, tavır almada dikkat çekilen duruma karşı konuşanın duygusunu ve öznel değerlendirmesini bildirmesini, kınama, vurgulama, sitem etme, olumsuz görüş bildirme veya tavır alma, küçümseme gibi değişik anlam nüansları katarak sağlayan bir leksik araç olarak görev yapar. Çalışmada, Yeni Uygur Türkçesindeki ze enklitik edatının şekil, anlam ve kullanım özelliklerinin incelenmesi amaçlanmıştır.

The article examines Old Turkic bound morpheme {-GAlIr / - KAlIr}, which serves as a proximative and supine marker. From grammaticalization point of view, we suppose that Old Turkic {-GalIr/- KAlIr} originally emerges from a postverbial construction including a vowel converb and auxiliary verb i.e A + kal-ir.

Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2018

Türk Dilinde çokluk ifadesi için; +An, +GUn, +t gibi kısa soluklu eklerin yanı sıra, yazılı ilk dönemlerden beri varlığını gördüğümüz ve günümüze kadar da varlığını sürdürmüş olan +lAr eki de kullanılmıştır. +lAr çokluk eki, çokluk işlevinin yanında buna bağlı olarak bazı farklı işlevler de üstlenmiştir. Ekin Türkiye Türkçesindeki işlevlerinden daha farklı olarak Yeni Uygur Türkçesinde nezaket formu ile birlikte grup oluşturduğu kelimelerin sonuna gelerek “ve” bağlacı görevini de yerine getirdiği örnekler mevcuttur. Dil içi aktarımlarda dikkat edilmesi gereken önemli bir özellik olan bu işleve kaynaklarda açıklık getirilmemiştir. Yeni Uygur Türkçesi ile yayımlanmış olan “Üç Padişahliq Heqqide Qisse” isimli tarihi romanın birinci (Guencung 2012a) ve dördüncü cildinden (Guencung 2012b) tarayıp aldığımız örneklerden hareketle sözü edilen “bağlama” işlevini ortaya koymaya çalışacağız.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE XXXVI KONONOV MEMORIAL LECTURES, 2022

In the Glossary of Grammar terms, “meaningless on its own; however, independent words with grammatical functions that come after the noun and noun-origin words and set up a semantic relationship between the word it comes to the end and other words in the sentence” are called prepositions [22: 79]. Prepositions, which are confirmed as morphemes in the language, enter into in Turkish as a result of stereotypes of nouns and verbs with some suffixes; because there is no suffix category for the preposition category in Turkish. The noun suffix +lIg, +lUg, which is used as a preposition in the Old Turkic nouns with the adjective form of belonging and affiliation, and the themes with the expression of belonging to something, is also used as a preposition in the texts of both the Uighur and Karakhanid periods, osuglug “as if, similar, like”, teŋlig “like this”, such”, yaŋlıg “like, like” appear as stereotypes in the structure of the words. In addition, while the word meŋizlig, which was used in the Uyghur period, was utilised as "faced, with a face, looking, beautiful", it completed its preposition process in the Karakhanid period and came into use as a preposition in the meanings of "like, similar, equal, equivalent". In this study, the structures, uses and functions of the prepositions meŋizlig, osuglug, teŋlig, yaŋlıg with +lIg, +lUg suffixes in the Old Turkic period (Uygur, Karahanlı) is to be included and the prepositional processes is to be examined based on the texts.