DIVANU LUGATI T-TURK VE KUTADGU BILIG&#39;DE TIP TERİMLERİ

Zafer Önler

DIVANU LUGATI T-TURK VE KUTADGU BILIG'DE TIP TERİMLERİ

Anadolu öncesi Türklerin denizcilikle olan ilgileri zaman zaman tartışma konusu olmaktadır ve konuya ilişkin yeterli veriye sahip olmadığımız söylenir. Ancak, milletlerin, ilgilendikleri konularla ilgili terim türetmelerinin kaçınılmaz oluşundan hareketle, Anadolu öncesi Türk dilinin taranması, bize yeterli veriyi sağlayabilir. Bu konuda elimizde çok yeterli ve değeri tartışılmaz bir eser bulunmaktadır: Divânü Lugâti't-Türk. Kâşgarlı Mahmûd'un bu dev eseri, 11. yüzyıl öncesi Türklerin hangi konularla ilgilendikleri, hayatlarında neye öncelik ve değer verdiklerinin açık kanıt ve izlerini taşır. Bu bağlamda, Türk denizcilik tarihinin Anadolu öncesi bölümü de, yine Türk dilindeki izler takip edilerek aydınlığa kavuşturulabilir. Türklerin Anadolu'ya gelmeden önce, denizcilikle ilgilendiklerine ve ilgilenmediklerine dair iki karşıt görüş vardır. Her ne kadar bu görüşlerden biri (Türklerin Anadolu'ya gelmeden önce denizcilikle ilgilendikleri tezi), diğeri kadar kanıta sahip değilse de, konu üzerinde önyargılı davranmadan, serinkanlılıkla çalışmak gerekir. Peşin hükümlerle hiçbir fikir desteklenemez. Dil, bir milletin ortak hafızasıdır. Bir milletin nelerle uğraştığını anlamak, ancak dilini incelemekle mümkün olur. Bir dile ait iyi bir sözlüğü (lügati) alıp incelediğimizde, o dilin ait olduğu milletin uğraşları, dertleri, bilgisi hakkında bilgi ve fikir sahibi oluruz. Çünkü dil, istikrarlı bir şekilde ilgilendiği her konuda terim/sözcük üretir. İstikrarlılık, kısa dönemlerle ilgilenilmiş, gelip geçici uğraşların dışarıda bırakılması gereğini ortaya koyar. Zira kısa süre (tarihsel açıdan kısalık görelidir) ilgilenilmiş konularda dil sözcük üretmez, üretse de kalıcı olmaz, bunun yerine başka bir dilden veya dillerden ödünç sözcük almayı tercih eder. Bazen de tercüme yoluyla sözcük ve terimler alınmaya çalışılır ancak terim tercümesi, hayli zor ve çoğunlukla anlamın kaybolmasına sebep olan bir eylemdir. İstikrar eğer süreklilik arz etmez, konuyla ilgili uğraş belirli bir süre sonra biterse, toplum hafızası bir zamanlar üretilmiş terimleri unutur. Terimler sözlüklerde kalır belki ama aktif hafızada kalmaz, toplumsal yaşamda kullanılmaz. Buna bir örnek olarak, bu incelemede ele aldığımız Divânü Lugâti't-Türk'te de göreceğimiz gibi Türk dilinde atlar ve atçılıkla ilgili çok sayıda terim vardır. Yüzlerce yıl atlarla birlikte çok zaman geçirilmiş, atçılıkla çok yakından ilgilenilmiş ve dolayısıyla ata ve atçılığa dair en küçük ayrıntılar bile terimleşerek Türk diline yerleşmiştir. Konuya ilişkin birkaç örnek, makale içinde verilecektir. Ancak bugün söz konusu terimlerin pek azı dilimizde varlığını korumaktadır. Bunun nedeni, hiç kuşkusuz ki artık hayatımızda atın sadece spor veya turistik amaçlı kalmış olmasıdır. Bir zamanlar hayatın olmazsa olmazı niteliğindeki at, varlığını bugün çok sınırlı bir yaşam alanında korumaktadır. Dolayısıyla atçılık terimleri de dilimizden uzaklaşmıştır. Bu çok tipiktir. Bir milletin uğraşı, diline yansır. İşte bu bakış açısı ve açık kanıtlarla Türk milletinin denizle olan ilgisinin izini süreceğiz.

Öz: “Divanü Lügati't-Türk”te 11. yüzyılda Türk topluluklarının yaygın olarak kullandığı kelimelere yer verilmiştir. Döneminde yazılan diğer Türkçe eserlere göre tamamına yakını Türkçe kökenli kelimelerdir. Bu eserin yazıldığı dönem Türklerin kitleler halinde İslam’a geçtiği bir dönem olma özelliğine sahiptir. Bu sebeple Divan’da İslami birçok kavrama da yer verilmiştir. Tasavvuf, Türklerin İslam’ı kabul ettiği bu dönemde İran ve Arap ülkelerinde yaygınlık kazanmış ve Türk coğrafyasının İran’la komşu olduğu bölgelerde etkisini göstermeye başlamıştır. 11. yüzyılın başında Farsça ve Arapça olarak ilk tasavvuf eserleri verilmeye başlanmıştır. Divan’da yer alan Türkçe kelime ve metinlerde de tasavvuf düşüncesinin etkisini görmek mümkündür. Bu da Türklerin tasavvuf öğretisine çok erken dönemlerde ilgi duyduğunu ve ona dâhil olduğunu göstermesi bakımından önemlidir. Divan’da dinî, tasavvufî ve ahlaki birçok konuda örnekler vardır. Bunlar: Tanrı, peygamber, ahret, nefis ve akıl, ibadet, Allah dostları, hayatın faniliği, sabır, dünyanın aldatıcılığı, bilge insanlara yakın olmak, yumuşak huy, iyilik ve cömertlik gibi konulardır. Bu ve benzeri birçok malzemeyi içinde barındıran “Divanü Lügati't-Türk” o dönemki Türklerin tasavvuf konusunda hiç de azımsanamayacak bir söz varlığına sahip olduklarını göstermektedir. Anahtar Kelimeler: Divanü Lügati't-Türk, tasavvuf, ahlak, din. MYSTICISM AND MORAL ELEMENTS IN DIVANU LUGATI'T-TURK Abstract: In Divanü Lügati't-Türk, the words commonly used by Turkish society in the 11th century are included. According to other Turkish works written in the period, almost all of them are words of Turkish origin. The period in which this work was written also has the characteristic of being a period when Turks converted to Islam en masse. For this reason, many Islamic concepts are also included in the Divan. Sufism gained prevalence in Iran and Arab countries in this period when Turks accepted Islam and started to show its influence in the regions where Turkish geography is neighbor to Iran. At the beginning of the 11th century, the first Sufi works began to be given in Persian and Arabic. The influence of Sufi thought is also seen in the Turkish words and texts in the Divan. This is very important in terms of showing that the Turks were interested in and included in the Sufi teaching in very early periods. There are many examples of religious, mystical and moral issues in the Divan. These are: God, the prophet, the hereafter, the soul and reason, worship, the friends of Allah, the transience of life, patience, the deceitfulness of the world, being close to wise people, mild disposition, goodness and generosity. Divanü Lügati'tTürk, which contains this and many similar materials, shows that the Turks of that period had a notable vocabulary on Sufism. Keywords: Divanü Lügati't-Türk, sufism, morality, religio

Kaynağını doğadaki seslerden alan ikilemeler, tarihî ve çağdaş Türk yazı dillerinde pek çok örneği bulunan ve sıklıkla kullanılan söz varlığı ürünleridir. Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki sözlük birimlerin bir bölümünü de ses yansımalı ikilemeler oluşturmaktadır. Bu çalışmada, Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki söz konusu ikilemeler belirlenmiş ve ses kaynakları bakımından sınıflandırılmıştır. Örneklerin anlamları ve metindeki kullanımları verilmiş, ölçünlü Türkiye Türkçesinde ve ağızlarda bulunan benzer veya yakın sayılabilecek kullanımlar ile karşılaştırma yapılmıştır. Bu doğrultuda Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki ses yansımalı ikilemeler, 12 alt bölümde gruplandırılmıştır. Bu ikilemelerin Türkiye Türkçesindeki karşılıkları dikkate alındığında, ağızlardaki örneklerin ölçünlü dilden daha fazla olduğu görülür. Nesnelerin birbirine çarpması, sürtmesi, dokunması ya da vurması; suyun akması, yağması ya da dökülmesi; yüksek sesle konuşma ya da bağrışma gibi kaynaklara dayalı ikilemeler, ölçünlü dilde ve ağızlarda pek çok örneğe sahiptir. Çalışmada, ölçünlü Türkiye Türkçesinde ve ağızlarda yer alan ikilemelerin belirlenmesi için Türkçe Sözlük (TDK 2011) ve Derleme Sözlüğü (TDK 1993) kaynak alınmıştır. Reduplications that take their source from the sounds in nature are the vocabulary products that have many examples and frequently used in historical and contemporary Turkish written languages. Onomatopoeic reduplications generate some of the lexeme as well in Dīvānu Lugāt at-Turk. In this article, the relevant reduplications have been identified and classified in terms of the sound sources they based on. The meanings of the examples, their usage in the text have been given, the uses that can be considered similar close, or identical in terms of sound sources or concepts they represent in Turkey Turkish standard language and dialects are shown. Accordingly, the onomatopoeic reduplications in Dīvānu Lugāt at-Turk are grouped into 12 sub-sections. When these reduplications are taken into consideration in Turkey Turkish forms, it is seen that the examples in the dialects are more than that of the standard language. Reduplications based on the sources such as objects crashing, rubbing, touching or hitting each other, flowing, pouring or spilling water; loud speech or shouting, have more samples in the standard language and dialects than the other groups. In the study, The Turkish Dictionary (TDK 2011) and the Compilation Dictionary (TDK 1993) were used as a source for determining the reduplications in Turkey Turkish standard language and dialects.

Log In

DIVANU LUGATI T-TURK VE KUTADGU BILIG'DE TIP TERİMLERİ

Sign up for access to the world's latest research

Related papers

Related topics