Türkiye Türkçesi Atasözlerinde Renkler ve Duygu Değerleri

Erkan Hirik

Türkiye Türkçesi Atasözlerinde Renkler ve Duygu Değerleri

Abstract

Türk kültüründe renkler en eski dönemlerden itibaren önemli kavramlar olmuştur. Gerek inanışlarda gerek sosyal hayatta gerekse şahıs ve yer adlarında oldukça sık kullanılan renkler, çeşitli inanışların ya da doğrudan kültürün etkisiyle gerçek anlam değerlerinin dışında yeni anlam alanları kazanmışlardır. Bu bağlamda renk adları da bazı duygu değerlerinin dildeki temsilcisi olmuştur. Renk adlarının kazandığı bu duygu değerleri kültürün aktarımında da önemli rol oynamıştır. Atasözleri Türk toplumunun geçmişten bugüne yaşadığı tecrübeleri ve bu tecrübeleriyle birlikte öğütlerini yansıtan dil öğeleridir. Bu çalışmada Türkiye Türkçesindeki atasözleri taranmış ve renk adlarının geçtiği sözler tespit edilmiştir. Bu sözler duygu değeri bağlamında ele alınarak Türk düşünce dünyasında renklerin yansıması tespit edilmeye çalışılmıştır. Bununla birlikte renk adlarının birbirleriyle olan ilişkisi de değerlendirilmiştir. Böylece atasözleri özelinde renklerden hareketle kültürdeki renk dünyası anlaşılmaya çalışılmıştır.

Key takeaways

Dolayısı ile bu düşünceyle gök mavisine bir duygu değeri yüklendiği görülmektedir.
Türkiye Türkçesinde yer alan atasözleri incelendiğinde al renginin duygu değeri olarak genelde olumlu bir yapıya sahip olduğu "istenen, arzulanan" ya da "dikkat çeken" olgulara karşılık kullanıldığı görülmektedir.
Türkiye Türkçesi atasözleri içerisinde geçen ala renginin duygu değeri olarak olumsuz bir yapıya sahip olduğu görülmektedir.
Duygu değeri bakımından bu renk adının olumlu, istenen anlamında olduğu görülmektedir: Gökçe boncuk kimde ise benim gönlüm ondadır.
Duygu değeri bakımından değerlendirildiğinde karaca renk adının olumsuz olduğu görülmektedir: Abdal alacayı, isli karacayı sever.

Tabiatla iç içe yaşayan ve Orta Asya'dan dünyanın pek çok yerine savaş, göç vb. nedenlerle göç eden zengin bir medeniyet ve kültüre sahip Türkler bozkır kültürüne bağlı olarak avcılıkla geçinmiş bunun yanı sıra aynı zamanda yerleşik hayatın bir gereği olarak tarım ve hayvancılıkla uğraşmış, konargöçer hayatın bir gereği olarak hayvanlarla iç içe yaşamış, onları evcilleştirmiş onlardan çeşitli şekillerde faydalanmıştır. Türkler bazı hayvanları sevmiş, hürmet ve sevgi göstermiş, inançlarının bir gereği olarak dini ve kutsal bir misyon yüklemiş hatta sembolleştirmiş, bazı hayvanlara ise mesafeli yaklaşmış, bazılarını dışlamış, bazılarını hem övmüş hem eleştirmiş, bazılarına olumlu duygu değeri yüklerken bazılarına da olumsuz duygu değeri yüklemiştir. Türkçenin ilk yazılı kaynaklarından Göktürk Yazıtlarından Karahanlı dönemi eserlerinden Kutadgu Bilig, Atabetü'l-Hâkâyık ve Divanü Lügati'-t Türk'den başlayarak Dede Korkut Hikâyeleri ve Velet İzbudak'ın Kitâb-ı Atalar (Süleymaniye Ktp. Fatih nr. 3543, vr. 115b-136a) adlı eserden yola çıkarak hazırlamış olduğu 15. yüzyıla ait 697 atasözünü kapsayan Atalar Sözü adlı kitaptan günümüze Türklerin sözlü edebiyat ürünlerinden atasözlerinde evcil ve vahşi hayvanlara yaklaşımlarını ve yükledikleri duygu değerlerini ölçünlü Türkiye Türkçesi ve ağızlarda ortaya koymayı amaçlayan bu çalışmada mesele art ve eş zamanlı yöntemle tasvirî bir şekilde ele alınmış ve değerlendirilmiştir. Çalışmada ölçünlü Türkiye Türkçesine ait 1510 ve ağızlara ait 994 olmak üzere toplam 2504 atasözü üzerinde durulmuş ve değerlendirme yapılmıştır. Anahtar Kelimeler: Türkiye Türkçesi, atasözü, evcil hayvan, vahşi hayvanlar, duygu değeri. Giriş Dil içi dünya görüşünün bir tezahürü olarak atasözleri ait oldukları milletin kültürünü, karakterini, dünya görüşünü, mizah duygusunu, ahlaki görüşünü, töre ve geleneklerini, gözlem gücünü, düşünme tarzını, ifade gücünü ve deneyimlerini ortaya koyar ve yansıtır. Türkçenin ilk yazılı belgelerinden Göktürk Yazıtları'nda yazıtların amacına, içeriğine ve kısıtlı yer imkânına göre sınırlı olarak yalnızca 3 atasözüne yer verilmiştir (Aksan, 2014b: 148). Tonyukuk yazıtında yer alan ve uzaktan bir işin içine girilmeden gerçeğin anlaşılamayacağını, dış görünüşün yanıltıcı olabileceğini anlatan atasözünde boğaya yer verildiğini görüyoruz (Aksan, 2014b: 149). Toruk būkalı semiz būkalı ırakda bilser semiz būka, toruk būka tiyin bilmez ermiş. (T 5-6) (Anlamı: Zayıf boğa ile semiz boğayı uzaktan bilseler (bilmek zorunda kalsalar) semiz boğa mı zayıf boğa mı diye bilemezlermiş) (Ercilasun, 2016: 596-597). Dîvânu Lugâti'-Türk'te genel olarak hayvanla ilgili olarak yer verilen kişi alası içtin yılkı alası taştın (kişi(nin) alacası içte, hayvan(ın) alacası dışta) ve kişi sözleşü, yılı yıdlaşu (kişi konuşarak, hayvan koklaşarak) atasözleri günümüze anlamlarını koruyarak küçük ses ve şekil bilgisi değişiklikleri ile ulaşmıştır (Ercilasun, 2020: 178, 198). Tekrar edilenler hariç 266 saw'a yani atasözüne yer verilen Dîvûnu Lugâti't-Türk'te Türklerin 11. yüzyılda atasözlerinde pek çok hayvan adına yer verdikleri görülmektedir (Ercilasun, 2020: 53).

S iv a s C um huriyet Ü n iv e r site si E d eb iy a t F akültesi Türk H a lk b ilim i B ö lü m ü ÖZET Türk Dil K urum u'na ait güncel Türkçe sözlükte "U zun deneme ve gözlem lere dayanılarak söylenmiş ve halka mal olmuş, öğüt verici nitelikte söz, deme, mesel, sav, darbımesel." şeklinde tanım lanan atasözü, milletlerin yüzyıllar boyunca edindikleri tecrübelerini, deneyim lerini ve kendilerine has dünya görüşlerini, yaşayışlarını görmemizi sağlayan önemli kültürel kaynakların başında gelir. Atasözleri bir taraftan ait oldukları milletlerin sosyal, kültürel, dinî ve dünyevî görüşlerini yansıtırken diğer taraftan m illetlerin geçmişi ile bugünü arasında bir köprü durumundadırlar. Ortak bir tarihî geçm işe sahip toplumların, yaşadıkları ortak kültürel değerler ve hissettikleri milli duygular; birbirlerinden ne kadar uzaklaşırlarsa uzaklaşsınlar her şekilde ortak sözlerle ve benzer anlatılarla karşım ıza çıkmaktadırlar. Dünya üzerinde millî duyguları, vatan ve yurt kavramlarını derinlemesine yaşayan ve onlara sahip çıkan milletlerin başında Türkler gelir. En küçük bir egem enlik baskısına boyun eğmeyen, asim ilasyona karşı durup bağım sızlık için yüzyıllar boyunca at sırtında öm ür sürmeye razı olan atalarımız, nesillerine ateşi hiç sönmeyecek vatan, millet, yurt ve birlik duygularını miras bırakmışlardır. Türk boylarının sahip oldukları destanlar, halk hikâyeleri ve şiirler bu duyguları en iyi şekilde yansıtm alarına rağmen, hacim ce büyüklükleri verilm ek istenen mesajın, dersin, öğüdün doğrudan verilmesini zorlaştırmaktadır. Bu noktada ciltlerce tarihi, sosyal ve kültürel bilgiyi tek bir cümlede özetleyen atasözleri dikkati çeker. Perçinlenerek günüm üze kadar ulaşm ış atasözleri, gerek iyi birer eğitim aracı olmaları gerekse ortak duygu ve düşünüş ekseninde buluşan toplum ların beraberliğini kam çılam adaki önemlerini her daim koruyacaklardır. Bu çalışm am ızda ortak duygu ve düşünce üzerine hemhal olmuş Türk dünyasına mensup boyların atasözleri arasında karşılaştığım ız vatan, yurt, birlik, beraberlik kavramları ile milli duyguları öne çıkaran ortak atasözleri tanıtılacaktır. Bu sayede Türk dünyasında kaybettirilm eye çalışılan ortak tarihi ve milli hislerin canlandırılm asına, tarih öncesi devirlerden beri sahip olduğumuz birlik ve beraberliğin atasözleri ile yeniden gündeme getirilm esine katkı sağlanacaktır.

ÖZET Kültür toplumun değerlerini kuşaktan kuşağa aktaran bir hafıza niteliğindedir. Kökleri aynı olan toplumlar her ne kadar çeşitli nedenlerle farklı coğrafyalarda yaşasalar da ortak geçmişin izlerini kültüründe yaşatırlar. Kültürde yer alan ögeler yüzyıllar boyu bazı küçük değişikliklere uğrasa da toplumun hafızası içerisinde yaşamaya devam eder. Bu bağlamda atasözleri Türk dünyası için oldukça önemlidir. Türk dünyasının ortak geçmişinin izlerini bu sözlerde bulmak mümkündür. Atasözleri dil içerisinde pratik faydalarının yanısıra en önemli işlevini kültürü saklayıp aktarmasıyla yapmaktadır. Kısaca Atasözleri Türk toplumunun geçmişten bugüne yaşadığı tecrübeleri ve bu tecrübeleriyle birlikte öğütlerini yansıtan dil ögeleridir. Atasözleri içerisinde kültüre ait farklı ögeleri bulundurur. Bu ögelerden birisi de sayılardır. Bu sözler içerisinde yer alan sayı adları sıradan matematiksel ögeler değillerdir. Her bir sayının bir anlam alanı ve bu kültüre sahip kişiler tarafından bilinen değeri bulunmaktadır. Atasözlerinde yer alan sayı adlarındaki anlamlar yüzyılların birikimini gösteren önemli delillerdir. Bu çalışmada Türkçenin farklı lehçelerinden tespit edilmiş olan atasözleri ele alınarak bu atasözlerindeki sayılar ve onların anlam alanları ve duygu değerleri incelenecektir. Abstract: Culture is like a memory that transfers the social value between generations. Societies that are from same root sustain the common scars in their culture much as live in different places because of various reasons. Even though the different elements in culture have undergone some minor changes for centuries, they continue to live in the memory of society. Proverbs are important for Turkish world in this context. It is possible to find common scars in Turkish proverbs. The proverbs, in addition to their practical benefits in language, do their most important function by storing and transmitting the culture. Shortly proverbs are language items that contain advices and experiences from past to present. Proverbs contain the several culture elements. One of these elements is Numbers. The Numbers in Turkish proverbs are not ordinary mathematical elements. Each number has semantic field, and a value known by people who are in this Culture. The meanings of the numbers in the proverbs are important evidence showing the accumulation of centuries. In this article proverbs that are from different dialects in Turkish will be analysed and their semantic fields will be evaluated.

Tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de de halk biliminin bir disiplin olarak kabul edilmesi ilk olarak “halkın kim olduğu” sorusunu ve tanımlama çabasını beraberinde getirmiştir. 19. yüzyıldan itibaren, milleti oluşturan toplumsal gruplar halk olarak tanımlanırken halkın fiziksel olarak köylerde olduğu yönündeki kabul halk bilimcileri araştırma alanı olarak köylere yöneltmiştir. Türk halk bilimi tarihinde halkın kim olduğu birçok araştırmacı tarafından tanımlanmıştır. Atasözleriyle ilgili referans kaynaklarının büyük bölümünün tarandığı bu çalışma, içinde köy, köylü, şehir, şehirli sözcüklerinin geçtiği Anadolu sahası Türk atasözlerine odaklıdır. Yazılı kaynaklardan tespit edilen örneklerden hareketle, yazının temel amacı sözlü bellekte halkın iki temel dinamik olan “köylü” ve “şehirli” kimliği üzerinden nasıl tanımlandığını ortaya koymaktır. Mekân olarak köy ve şehirdeki imkânlar, fiziksel şartlar ile sosyal, kültürel ve ekonomik ilişkiler kaçınılmaz olarak toplumsal rol, sorumluluk ve kimlikleri de etkilemektedir. Sözlü anlatım türlerinden biri olan atasözlerinin uzun gözleme dayanması, halkın deneyiminin ürünü olmasının yanı sıra bilgece söylenmiş özlü anlatımlar olması yönüyle atasözlerinde köylü ve şehirli algısının tespiti önemlidir. Bu bakımdan köy, köylü, şehir ve şehirlinin nasıl tanımlandığı, köylü ve şehirli arasındaki ilişkinin olumlu veya olumsuz bakış açısıyla nasıl vurgulandığı ve atasözlerinde niceliksel olarak hangisinin ön planda olduğu gibi sorular yanıtlanmıştır. Çalışmanın neticesinde, atasözlerinde fiziksel, mecazi veya temsilî bir mekân olarak köyün şehre göre bariz biçimde öne çıktığı görülmüş; olumlu, olumsuz ve nötr özellikleriyle köy algısının çok boyutlu bir görünüm taşıdığı anlaşılmıştır. Bu sınıftaki atasözlerinin halk biliminin araştırma konularını ve Türk kültürünün kodları ile köy arasındaki yakın ilişkiyi yansıttığı tespit edilmiştir. Öte yandan, “şehir” veya “kent” sözcüklerinin geçtiği az sayıdaki atasözü, sözlü bellekte şehrin yaşam kalitesi ve düzeniyle hiyerarşik olarak köyden daha yukarıda konumlandırıldığını göstermiştir. Diğer taraftan, “köylü” kelimesinin; başta cehalet olmak üzere terbiye veya anlayış noksanlığı, manipülasyona açıklık, sosyal statüde düşüklük, sahtekârlık ve güvensizlik gibi durumlarla ilgili mesajlar vermek amacıyla sıkça kullanıldığı ve bu açıdan “köylü”den; insanların karakter, kimlik, tutum ve dünya görüşüne dair olumsuzluk veya eksiklikleri ifade etmede sıkça yararlanıldığı anlaşılmıştır. Bu görünümün, 19. yüzyılda halk bilimi araştırmalarındaki köye yönelen dikkatle ve halkın nasıl tanımlandığıyla da örtüştüğü belirlenmiştir.

ÖZ: Söz edimleri kuramı J. L. Austin tarafından ortaya koyulmuş bir dil felsefesi kuramıdır. Bu kurama göre bir şey söylendiğinde aynı zamanda bir şey yapılmış olur. Söylenen her söz muhatabının duygu ve düşünce dünyasında birtakım değişiklikler gerçekleşmesine neden olur. Bu değişiklikler ise düzsöz edimi, edimsöz edimi ve etkisöz edimi adı verilen üç boyutta gerçekleşir. Atasözleri ve deyimler farklı boyutlardaki toplumların/toplulukların kendi kültürlerini yaşattıkları ve bunları geleceğe aktardıkları dil unsurlarıdır. Bu sözler içerisinde toplumların/toplulukların hayata bakış açılarını ve düşüncelerini bulmak mümkündür. Bu sözler aynı zamanda ait oldukları toplumların kendilerini ve diğer toplumları tanımlama araçlarıdır. Bu nedenle toplum ifade eden kelimelerde birtakım duygu değeri bulunmaktadır. Yine atasözleri ve deyimlerde söylenen sözlerle bu toplumlar tanımlanmakta, bu toplumlarla ilgili çeşitli öğütler verilmektedir. Dolayısıyla bu sözler içerisinde toplum ya da topluluk ifade eden kelimeler sıkça kullanılır. Atasözleri ve deyimlerin bu özelliklerine söz edimleri bağlamında bakıldığında ne türden edimlerin gerçekleştiği buna bağlı olarak hangi duygu ve düşünce değişimlerinin gerçekleştiği önem dikkate değerdir. Atasözleri ve deyimlerde geçen toplum/topluluk adlarının duygu değerleri de bu edimlere anlamsal katkı sağlamaktadır. Bu çalışmada öncelikle Türkiye Türkçesi atasözleri ve deyimlerinde geçen toplum ve topluluk bildiren adlar tespit edilmiştir. Daha sonra bu kelimelerin duygu değerleri olumlu/olumsuz ya da yansız/nötr bağlamında ele alınmıştır. Duygu değerinin etkisiyle Austin'in söz edimleri kuramı bağlamında bu sözlerdeki edimler incelenmiş, bunların toplumun kendisini ve ötekisini tanımlamadaki konumu gösterilmiştir. Bu sözlerde geçen düzsöz edimleri, edimsöz edimleri ve etkisöz edimleri ele alınmıştır. Anahtar Kelimeler: Söz Edimleri Kuramı, Austin, atasözleri, deyimler, duygu değeri. ABSTRACT: The theory of speech acts is a theory of language philosophy introduced by J. L. Austin. According to this theory, when something is said, something is done at the same time. Every word that is said will cause some changes in the addressee's emotions and thoughts. These changes take place in three dimensions, namely the locutionary act, the illocutionary act and the perlocutionary act. Proverbs and idioms are the elements of language in which societies/communities of different sizes sustain their own cultures and transfer them to the future. In these proverbs and idioms, it is possible to find the perspectives and thoughts of societies/communities. They are also the * Dr. Öğretim Üyesi-Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü/Nevş[email protected]

Atasözleri, sözlü edebiyattan günümüze kadar korunarak ulaşan sözlü kültürün kıymetli bir parçasıdır. Bir ulusun milli değerlerinin bir göstergesi olarak kabul edilen atasözleri, kendi içinde büyük bir miras arındırmaktadır. Dedelerimizden, atalarımızdan gelen bu nasihat dolu sözlerde ifade edilen hikmetle, bir milletin, bir ulusun ve nesillerin zekâ ışığında ortaya çıkan ahlâk, değer, felsefe, milli idrak ve düşünce ile tanışırız. Milletin tarihini, kültürünü, örf-adet ve geleneklerini yansıtması açısından atasözleri oldukça büyük önem taşımaktadır. İnsanlar, günlük yaşamlarını, geleneklerini, etik ve estetik değerlerini poetik biçimde atasözlerine yansıtmışlardır. Tarihi geçmişimizin ruhunu kendisinde barındıran atasözleri, bir hikmet hazinesidir. Hayat, yaşam, doğa, hayvancılık gibi çeşitli konularda ele alınan bu öğüt verici sözler, dil zenginliği ve anlatım gücüyle de dikkat çeker. Eski Türk yapıtlarından başlayarak günümüze kadar gelen atasözleri, Türk coğrafyasında zaman zaman kullanım ve anlam değişimine uğramıştır. Ama genel anlamda, bu hikmet dolu sözlerin ortak şekilde kullanıldığı görülmektedir. Zengin bir kültüre sahip olan Türk Dünyasının büyük tarihi geçmişinin öğrenilmesi açısından atasözlerinin araştırılması, öğrenilmesi ve gelecek kuşaklara aktarılması bu büyük coğrafyanın sosyo-kültürel hayatının nasıl geliştiğini ortaya koyan önemli göstergedir. Atasözleri, bir milletin milli kimliğinin, zekâ birliğinin aydın bir tezahürüdür. Bu çalışmada Azerbaycan ve Türkiye sahasında ortak kullanılan atasözleri ele alınmış, anlam bakımından tahlil edilmiştir. Çalışmada dağ kavramı, hayvan isimleri, nasihatlerle ilgili atasözlerine yer verilmiştir. Çalışmanın amacı Türkiye ve Anadolu sahasında ortak kullanılan atasözlerinin anlam bakımından taranması ve tahlil edilmesidir. Araştırma sonucunda Türklerin benzer coğrafyada yaşayarak ortak geçmişe ve kültüre sahip oldukları tespit edilmiştir. Çalışmada Ömer Asım Aksoy’un “Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü” (1995), Celal Beydili’nin “Atalar Sözleri” (2004), Ebülgasım Hüseynzade’nin “Atalar Sözleri (1985) ve Metanet Yakupkızı’nın “Atalar Sözleri” (2013) kitaplarından derlemeler yapılmıştır.

Log In

Türkiye Türkçesi Atasözlerinde Renkler ve Duygu Değerleri

Sign up for access to the world's latest research

Abstract

Key takeaways

Related papers