Dîvânu Lugâti’t Türk’te Araç Gereçlere Ait Söz Varlığı

ÖZET Türk diliyle ilgili ilk Türk sözlüğü olan Dîvânu Lügâti't-Türk (DLT), bize Karahanlı dönemi-nin söz varlığı hakkında büyük ölçüde bilgi vermektedir. Bir dilin gerçek söz varlığını, yalnızca sözlüksel unsur olan isim ve fiiller oluşturmaz; o dile ait birleşik kelimeler, ikilemeler, deyim ve atasözü gibi kalıp sözler, terimler vb. anlatım kalıplarının hepsi birlikte oluşturur. Onun için bu çalışmada, dilbilgisinin daha çok söz dizimi bölümünü ilgilendiren DLT'deki ikileme konu-su ele alınmıştır. DLT'de en çok eş anlamlı ikileme kullanılmıştır. DLT'nin gerçek söz varlığı-na katkı yapan ikilemenin sayısı 157'dir. • ANAHTAR KELİMELER Dîvânu Lügâti't-Türk (DLT), söz varlığı, ikilemeler. • ABSTRACT Dîvânu Lugâti't-Turk (DLT), which is the first dictionary regarding Turkish language, informs us substantially about the vocabulary of the Karakhanlı period. The original vocabulary of a language is not constituted just by the nouns and verbs that are the lexical...

Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Tekrarlı Atasözleri-Emrah Bozok, 2022

The Journal of Academic Social Sciences, 2020

Türk dilinin bilinen ilk sözlüğü olan Dîvânü Lügati't-Türk 11. yüzyıl Türk dünyasının söz varlığını son derece kavramsal bir çeşitlilikle ortaya koyar. Kâşgarlı Mahmud'un derlediği sözlük aynı zamanda o dönemin Türk boylarının dilleri ve kültürleriyle ilgili de önemli bir dil malzemesini içerir. Bu yazı Dîvân'da geçen özellikli bir söz varlığının bugünkü modern Türk dili alanındaki durumunu tarihîkarşılaştırmalı yöntemle değerlendirmeyi amaçlamıştır. Buna göre ilk olarak Dîvânü Lügati't-Türk'te 'dikiş dikmek' kavramı ile ilgili hepsi birbirinden farklı 'dikiş dikme' biçimini gösteren 8 ayrı fiil ve bunların müştak biçimleri tespit edilmiştir. Tespit edilen bu fiiller tarihî Türk dili alanı da göz önünde tutularak Kazakçadaki durumları, değişimleri, gelişimleri, yansımaları değerlendirilecektir.

Ayagka Tegimlig Bahşı: Festschift in Honor of Marcel Ercal, 2021

Eski Türkçe Üzerine Filolojik Araştırmalar, 2021

Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21(Divanu Lügati’t Türk’ün 950. Yıl Dönümü), 2024

Öz: Dil ile toplum karşılıklı olarak birbirini etkileyen bir ilişki içerisindedir. Bu sebeple toplumdaki değişme ve gelişmeler doğrudan dile yansımaktadır. Toplumdilbilimin inceleme alanınını da temel olarak dil ile toplum arasındaki bu karşılıklı ilişkiler oluşturur. Söz varlığı ise dil açısından bu inceleme alanının en değişime açık ve somut kaynağıdır. Kaşgarlı Mahmud'un 11. yüzyılda Araplara Türkçe öğretmek maksadıyla yazdığı, aslında bir sözlük olan Dîvânu Lugâti't-Türk, yazıldığı dönemin yaşam biçimini yansıtması ve sahip olduğu zengin söz varlığı açısından Türk kültürünü gözler önüne seren en önemli eserler arasındadır. Kültürümüzün bir parçası olarak temel söz varlığı içerisinde yer alan erkek ile ilgili kavramlar, bu çalışmada Divânu Lugâti't-Türk taranarak tespit edilmiştir. Çoğunlukla toplumda kadından hep bir adım önde tutulan erkek söz konusu olduğunda tercih edilen söz varlığı ve anlam alanları sadece erkeğe yönelik algının değil, toplumsal cinsiyetin göstergesi olduğu için de tercih edilmiştir. Bu çalışmada erkek kavramı ve erkekle ilgili söz varlığı üzerinden erkeklere yüklenen toplumsal rol ve değerler tespit edilmeye çalışılmış, o dönemki Türk toplum hayatında erkek kavram alanının nasıl karşılandığını belirlemek amaçlanmıştır.

2017

Today we can access to information in Dīvān Luγāt at-Turk about almost all of the common structures in dialects. Also we find the oldest information in this source as well about cognate verbs which is seen as a common feature of today’s Turkic languages. Many of studies on cognate verbs touched on examples of this structure in historical periods. All examples in Dīvān Luγāt at-Turk were not given in these researches. Generalization was preferred by using more sampling method. The extent of changes in usage areas of cognate structures complement elements was not handled much. In this study, cognate verbs examples which shows a different aspect of predicate and complement connection in Turkish language syntax (with another name as “verbs with internal objects”) in Dīvān Luγāt at-Turk yaqiγ yaq -, bitig biti -, bar i γ bar -, asin as -, asin asna -, tugun tug -, tosak tosa -, burma burus -, qopuz qopuza -, yuk yukla -, tupi tupir - etc. will be detected and evaluated within the framewo...

18. Ubak Uluslararası Bilim Ve Araştırmalar Kongresi (16-18 Aralık 2023) Bildiri Kitabı, Asos Yayınevi, Ankara, S. 227-239., 2024

Türk düşünce tarzının geçmişi hakkında bilgiler veren atasözleri, geleceğin şekillenmesinde de kültür aktarıcısı vazifesiyle önemli rol üstlenir. Türkçe atasözleri söz konusu olduğunda ise akla ilk gelen kaynak eser şüphesiz Divânu Lugâti’t-Türk’tür. Kaşgarlı Mahmud, 11. yüzyılda Araplara Türkçe’yi öğretmek maksadıyla sözlük şeklinde yazdığı eserinde maddelerin açıklama kısmına örnek cümleler olarak Türk illerini gezip derlediği metinlerden parçalar eklemiştir. Bu durum eserin önemini daha da arttırmaktadır. Söz konusu örneklerden kimisini de atasözleri oluşturmaktadır. Türk kavram dünyası ile düşünce yapısını ortaya koyabilmek amacıyla bu çalışmada, söz konusu atasözlerindeki mental fiiller taranmıştır. Tespit edilen mental fiiller bilişsel psikoloji temelinde sınıflandırılmış ve mantıksal, semantik ve söz dizimsel istem potansiyelleri açısından incelenmiştir. Taranan 266 atasözünden elde edilen verilere göre en fazla biliş fiilleri tespit edilmekle birlikte duygu fiillerinin de sayıları biliş fiillerine çok yakındır. Semantik kategorilerde istemler ise DENEYİMCİ ve İÇERİK’ten oluşmakta olup bu roller büyük çoğunlukta yüzey yapıda verilmeyerek sezdirilme yolu seçilmiştir. Bu tespitler Divânu Lugâti’t-Türk’teki atasözlerinin metaforik anlatımı ve derin anlamlar içermesi ile örtüşmektedi

YAZILIŞININ 950. YILINDA ULUSLARARASI DÎVÂNU LUGÂTİ’T-TÜRK VE TÜRK DÜNYASI SEMPOZYUMU, 2024

Dîvânü Lugâti’t-Türk, Kâşgarlı Mahmud tarafından XI. yüzyılda yazıldığı bilinen ve Türk dili, kültürü, edebiyatı üzerine derin bilgiler sunan ilk Türkçe sözlüktür. Türkçeyi Araplara öğretmek amacıyla hazırlanan bu eser, sadece bir sözlük olmakla kalmamış, Türk halklarının o dönemdeki lehçelerini, sosyal yapılarını ve coğrafi bilgilerini de toplamıştır. Eserin içeriğinde önemli bir yere sahip olan atasözleri, toplumun yüzyıllar boyunca biriktirdiği tecrübeleri ve ortak düşünce yapısını yansıtır. Kâşgarlı Mahmud, Türk boylarının dillerini incelerken, o dönemde kullanılan atasözlerini de derleyerek bu kültürel mirası gelecek kuşaklara aktarmıştır. Eserde, toplumların yaşam biçimi, gelenekleri ve inanışlarını kısa ve özlü ifadelerle dile getiren atasözlerinin karşılığı olarak “anlatım, söz, hikâye” gibi anlamları da içeren sav sözcüğü kullanılmıştır. Dîvânü Lugâti’t-Türk’te yer alan atasözleri, Türk halklarının yaşam biçimlerini ve dünya görüşlerini yansıtması bakımından büyük önem taşır. Bazı atasözleri günümüzde de kullanılmakta olup farklı lehçelerde yaşamaya devam etmektedir. Bu atasözleri, Türk dilinin kadim bir geçmişe sahip olduğunu gösterirken Türk kültürel değerlerini de somut bir şekilde gözler önüne sermektedir. Eserde yer alan Üküş sewinç bulsa katıg oxsunur atasözü de bu bağlamda iyi bir örnektir ve bu çalışmada bu atasözünün dil, kültür ve toplumsal bağlamı açısından değerlendirilecektir.