Türkiye Sahası Efsanelerinde Ayı - Bear in Turkey Legends

Türk mitolojisinde bazı hayvanlar kutsal semboller olarak düşünülmüştür. Türk boyları yaşadıkları coğrafyada karşılaştıkları ve belli özellikleriyle dikkat çeken bazı hayvanlara mitik düşünce ve tasavvurlarında yer vermiştir. Bu tasavvurlar aracılığıyla da bu hayvanların etrafında zamanla bir kült teşekkül ettirmiş ve destan, masal ve efsane gibi bazı sözlü kültür ürünlerinde bu hayvanlara ayrıntılı olarak yer vermişlerdir. Türk boylarının mitik tasavvurlarında sıklıkla yer alan hayvanlardan kurt, at ve kartal sözlü kültür ürünlerinde genellikle olumlu özellikleriyle, ayı ise bazen olumlu bazen olumsuz özellikleriyle yer almıştır. Ayı, Sibirya'da yaşayan Türk boylarının mitik tasavvur ve anlatmalarında genellikle olumlu bir şekilde yer alırken İslamiyet'in etkisi altındaki Orta Asya ve Orta Doğu'da yaşayan Türk boylarının tasavvurlarında ve anlatmalarında çoğunlukla olumsuz bir şekilde görülmektedir. Bu makalede Türk boylarının yaşadığı çeşitli coğrafi alanlardan derlenen efsanelerde ayının hangi özellikleriyle yer aldığı incelenmiştir. İlk olarak çeşitli kültürlerin mitolojilerinde ayıya yer veriş biçimleri ve Türk mitolojisinde ayının nasıl bir kült haline getirildiği hakkında genel bilgi verilmiş, daha sonra, ayının yayınlanmış Türk dünyası efsanelerinde olumlu veya olumsuz biçimde yer alışı tespit edilmiştir. Makalemizin sonuç kısmında, efsanelerden hareketle yapılan bu tespitler Türk mitik düşüncesinden elde edilen verilerle ilişkilendirilerek, ayının eski ve yeni düşünce sistemimizdeki yeri ve anlamı, değişim ve dönüşümü hakkında ayrıntılı bir değerlendirme yapılmıştır.

Türk mitolojisinde ejderha güç, kudret gibi iyi özelliklerin simgesi olarak düşünüldüğü gibi, çeşitli doğa olaylarını temsil eden olağanüstü bir yaratık veya şeytani bir varlık ve kötü bir motif olarak yer almaktadır. 1 Yaygın olarak ejderha adıyla bilinen bu olağanüstü yaratıkla ilgili tasavvurların Türk kültüründe çok eski zamanlara dayandığı bilinmektedir. Erken dönem Türk kültüründe gücü ve kudreti simgeleyen bu olağanüstü yaratıkla ilgili tasavvurların kökeni Asya Hunları'na kadar dayanmaktadır. Türk mitolojisinde Asya Hun hükümdarı Mete'nin ejder soyundan olduğu rivayetleri bulunmaktadır. 2 Ayrıca yine Hunların "Yatan Ejderin Beldesi" veya din merkezleri ve başkentleri olan "Ejderin Şehri (Lung-ch'eng)" gibi şehir adlarından ejderha etrafında çok erken dönemlerde bir kült oluşturulduğu ve bu kültün yaşam tarzlarına yansıdığı kabul edilmektedir. 3 Bu erken dönemde, Türk kültüründeki ejderha ile ilgili tasavvurların Çin kültüründen alındığı veya bu düşüncelerde Çin kültürünün etkisi olduğu yönünde görüşler bulunmaktadır. 4 Ejderhanın eski Türkçedeki adlarından biri olan lu kelimesinin de Çince lung kelimesinden türemiş olduğu görüşü de araştırmacılar tarafından ifade edilmektedir. 5 Bunun yanında Türk kültüründe ejderha figürüyle ilgili tasavvurlarda Çin kültürünün yanında Fars kültüründen etkiler olduğu yönünde görüşler de bulunmaktadır. Ejderha kelimesinin Farsça kökenli olduğu ve Türk mitolojisindeki ejderha ile ilgili düşünce ve tasavvurlarda Fars mitolojisindeki ejderha tasavvurundan etkiler olabileceği de düşünülmektedir. 6

Bilig, 2019

Tören ve festivaller, bir topluluğun kültürel zenginlikleri içinde önemli bir yere sahiptir. Törenlerde yer alan uygulamalar, toplumun tarihi ve sahip olduğu değerleri hakkında önemli ipuçları barındırır. Saha (Yakut) Türkleri ile Sibirya'nın yerli halklarından oldukları düşünülen Hantı-Mansiler, Nivhler ve Nenetsler arasında yüzlerce yıllık bir geçmişe sahip olan "ayı töreni", içerdiği ritüller ve müzikal uygulamalar açısından kendine has, farklı özellikler barındırır. Orta Asya Türk ve yakın komşu/akraba toplulukları arasında, doğa varlıklarını kutsal sayma inanışı ile bağlantılı olan bu tören, kapsamlı ritüeller içerir. Ayının avlanması, öldürülmesi ve etinin yenmesi bazı uygulamalar eşliğinde yapılır. Bu uygulamalar içinde müzik ve çalgılar özel bir yere sahiptir. Betimsel karakterli bu çalışma, ağırlıklı olarak Rusça, bunun yanı sıra Türkçe ve İngilizce kaynakların taranması ve alan araştırması sonucu elde edilen bulguların, tarihsel ve müzikolojik saptamalarının yapılması, yorumlanmasına dayanmaktadır. Çalışmada Ayı Töreninin kökeni, ritüelleri, bu törende kullanılan çalgıların yanı sıra, sadece bu tören ile özdeşleşen brevne gibi çalgıların nitelikleri, kullanılış amaçları vurgulanmıştır.

Mitolojik sistemlerde geniş yer tutan unsurlardan biri de kötü ruh anlayışıdır. Tüm kültürlerin mitolojik görüşlerinde kötü ruhlarla ilgili çeşitli tasarımlar bulunmaktadır. Bu tasarımlar kültürden kültüre dolayısıyla bir mitolojik görüşten diğerine farklılıklar gösterdiği gibi mitolojik sistemlerde çeşitli ortak tasarımlar ve düşünce ürünleri de söz konusudur. Kötü ruh, mitolojiler açısından baktığımızda genel anlamda insanlara kötülük eden ve doğaüstü bir varlık şeklinde düşünülen bir tasarımdır. 1 Kötü ruh anlayışıyla ilgili olarak inanç sistemlerinde duyularla algılanamayan ve göze görünmeyen varlıklarla ilgili temel tasarımlardan biri cindir. Cin anlayışı hemen hemen tüm kültürlerde ve mitolojik sistemlerde görülmektedir. Yunan, İskandinav ve Asur -Babil gibi mitolojik düşünce sistemlerinin yanında Yahudilik, Hristiyanlık ve Müslümanlık gibi semavi dinler de bu anlayışlara sahiptir. 2 Türk kültürü ve Türk mitolojisinde de kötü ruh anlayışı ve buna bağlı olarak cin türünden tasarımlar görülmektedir. Hem tarihi anlamda hem de sözlü kültür ürünlerinde izlerini görebileceğimiz düşünce yapısı bağlamında bu tür varlıklar Türk mitolojisinde yer almaktadır. Divanü Lugati't-Türk'te yer alan ve şeytan anlamına gelen yek ifadesiyle yine aynı sözlükte yer alıp cin anlamına gelen yel ifadesi vardır. 3 W. Radloff'un Altay Türklerinden derlediği Yaratılış Destanı'nda, kötü varlıkların ilki kabul edilen ve şeytana denk tutulan Erlik'in, kötü ruhların veya varlıkların ilk yaratılanları olarak kabul edebileceğimiz kötü ruhun saçlısı Albıs ve kötülük saçan Şulmus adlı varlıkları yarattığını görürüz. 4 Türk düşünce ve tasavvurlarındaki kötü ruh tasarımlarında genel anlamda şamanist düşüncedeki kötü ruh anlayışıyla İslamiyette yer alan cin anlayışı görülmektedir. Şamanist düşüncelerde kötü ruhlar kara neme adıyla bilinmektedir. Bu ruhların başında

The 17th International Scientific Research Congress, 2023

Kült, bir topluluk veya grup insan tarafından takip edilen ve kendi inanç, değer ve anlayış sistemlerine dayanan, belirli kuralları ve ritüelleri olan dini veya ruhani bir organizasyondur. Kültler, insanların ortak değerleri, inançları ve gelenekleri üzerine kurulu, bir arada yaşamalarını sağlayan ve sosyal uyumu koruyan bir çerçevedir. Kültler aynı zamanda insanların doğayı, yaşamı, ölümü ve varoluşun anlamını kavrama çabalarını ve bunun sonucunda ortaya çıkan inançları, ritüelleri ve yasaları da içermektedir. Türk halk kültüründe ağaçları kutsal sayan bir kavram olan Ağaç Kültü, Anadolu'nun tarihi boyunca efsanevi dönemden günümüze kadar çeşitli masallarda karşımıza çıkmaktadır. Koruyucu ve bağışlayıcı ana tanrıçalar Umay ve Ülgen, ağaçları yeryüzüne getirmiştir ve ağaçların ataların ruhlarını barındırdığına inanılmaktadır. Ağaç kültü, bireylerin doğayla uyum içinde olmak, onun kutsamalarını ve yardımlarını almak ve hoş olmayan durumları olumluya dönüştürmek için çaba içeren olağanüstü bir hayat görüşüdür. Ağaç kültü, insanların ağaçların kutsallığını ve değerini kabul ettiği bir kavramdır. Bu araştırma günümüze kadar Anadolu'da derlenen masallar, Türk doğa kültlerinden biri olan ağaç kültünü ele alış biçimlerine göre işlevsel olarak gruplandırılmış ve mitik özelliklerine göndermelerde bulunulmuştur. Ağaç kültünün ne olduğu, Türk halk kültüründe nasıl algılandığı ile bu kültün masallardaki yeri ve öneminin üzerinde durulmuştur.

2021

The aim of this thesis of which subject is "The Moon God in Anatolia During the Iron Age" has been to study the position of Moon God during Iron Age. We first presented the place of the god before Iron Age especially during Sumerian, Old Assyrian, Old Babylonian and Hittite periods. In the second part, we handled its importance, the main areas where the influence of the cult was especially felt, where it became the main cult, the areas it spread out in the Iron Age. Also, the artistic and religious aspects of the moon god figures and its symbols on rock-cut reliefs and steles that belong to Iron Age cultures like in Arameans, Neo Assyrians, Neo Babylonians, Neo Hittites, Phyrigians and Urartians were the subjects of the study. By this way, we tried to answer the questions about the Moon God in Iron Age cultures and present the unknown aspects of the Moon God cult, similarities and differences of the reliefs from different periods. The subject of this thesis has not been studied in any of the universities in Turkey. So during this study period, it has been aimed to reach the new data by checking primary sources. With this thesis, we aimed to present a detailed study and an entire informative source on The Moon God cult reliefs. On this aspect, we hope that this study will set an example for the researchers who might be willing to make a study on The Moon Good cult and reliefs.

Anadolu Türk Efsanelerinde Cimrilik, 2021

Efsane, Cimrilik, Anadolu Sahası

DergiPark (Istanbul University), 2022

ÖZ Millî hafızanın korunması ve gelecek kuşaklara taşınmasında edebî eserler etkin bir role sahiptir. Halk edebiyatı kapsamında ele alınan türler de hem kendi metinleriyle hem de modern türler içerisinde yer alış şekilleriyle sürekliliği sağlamaya önemli katkıda bulunurlar. Mit, destan, masaldan sonra oluşumları itibariyle yaşanılan zamana en yakın tür olan efsaneler ortak motifleri barındırabilirler. Efsanelerde sıkça görülen motiflerden biri de "taş kesilme"dir. Taş kesilmeler çoklukla, bir suçun cezalandırılması, beddua ya da istenmeyen bir durumdan kurtulmak için edilen dua sonucunda gerçekleşir. Bazen bir dilek sonucunda görülen taş kesilmenin nedeni olarak korku görülür. Ortak geçmiş, dil ve kültüre sahip olan Anadolu ve Azerbaycan efsanelerinde bu motifin benzer metinlerde yer aldığı görülür. Bu çalışmada öncelikle efsane türüne, bu türün modern metinlerde yer alış şekillerine kısaca değinilmiş, Anadolu ve Azerbaycan efsanelerinde yer alan taş kesilme motiflerinin karşılaştırılması yapılmaya çalışılmıştır. Anadolu efsanelerinin tespiti için basılı kaynaklarla birlikte Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi kütüphanesinde yer alan Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü bitirme tezleri içinde de tarama yapılmıştır.

2019

Mitolojik unsurların öne çıktığı eski çağlarda insanlar doğanın birçok öğesini kutsallaştırarak bunlara tanrısal nitelikler vermiş, böylece kült kavramı ortaya çıkmıştır. Güneş'ten aldığı ışığı Dünya'ya dolaylı olarak yansıtan, geceleri Güneş'in yerini alan Ay, göklerden gelen bir ışık kaynağı olması nedeniyle eski devirlerden itibaren kutsal bir nitelik kazanmıştır. Güneş'ten sonra gökyüzündeki en büyük ve en parlak gökcismi olan Ay'ın büyüyüp küçülerek girdiği şekiller, doğum ve ölüm döngüsüyle özdeşleştirilmiştir. Ayrıca Ay'ın sadece karanlıkta görünür olması, her gün doğup batması öteki dünya ile ve ölüp dirilme ile de ilişkilendirilmiştir. Dünya ile Ay arasındaki dönme ilişkisinin bilinmediği dönemlerde ilahi bir nitelik kazandırılan Ay tapımı, Sümer uygarlığında başlamış, Hitit uygarlığından geçerek ilk çağın bütün toplumlarına yayılmıştır. Ay'ın gökyüzündeki hareketi değişik fazlar halinde olduğundan, ilk çağlardan beri Ay'ın hareketlerine göre eylem yapma inancı vardır. Savaşa girme, kazanıp yenilme hep bu harekete göre fal açılarak değerlendirilmiştir. Her halkın mitolojisinde olduğu gibi Türk ve Slav mitolojilerinde de benzeşen ve ayrışan yönler mevcuttur. Ay'la ilgili inanışlar her iki halkın mitolojisinde de kutsallıkla, saygıyla ve kehanetle şekillendirilmiştir. Bunda, Ay'ın Dünya'ya yakın olmasının, Dünya'nın etrafında dönüşüne göre Hilal'den Dolunay'a kadar şeklinin ve büyüklüğünün değişmesinin, çekim kuvveti dolayısıyla med cezirlere neden olmasının payı vardır. Her iki mitolojik sistemde de Ay, Güneş'le ilişkilendirilir. Bu çalışmada Türk ve Slav toplumlarına ait mitik dünyalarda Ay'a verilen anlamlardan söz edilecek, Ay'la ilişkilendirilen olgulara değinilecek, Ay'la ilgili inançların geleneklere yansıması üzerinde durulacaktır.

Türk Efsanelerinde Tayyimekân ve Tayyizaman Olgusu, 2022