Eski Uygurca Metinlerin Tarihlendirilişi ile İlgili Tespitler

Esengü Bitig: Doğumunun 60. Yılında Zühal Ölmez Armağanı, 2021

Kiplik, konuşurun bir olay veya durumla ilgili tutum, tavır ve bilgisini yansıttığı dilsel işaretleyicilerdir. Kipliğin alt kategorilerinden biri olan olasılık kipliği; şüphe, tahmin, varsayım, olasılık, kesin olmama, belirsizlik gibi durumları gösteren kiplik türüdür. Bu çalışmada, Eski Uygur Türkçesi metinlerinden İyi ve Kötü Prens Öyküsü, Kuanşi İm Pusar, Irk Bitig, Huastuanift, Çaştani Bey Hikâyesi, Uygurca Üç Hikâye ve Üç İtigsizler olmak üzere yedi eserde kullanılan olasılık bildiren kipsel işaretleyiciler incelenmiştir. Eski Uygur Türkçesinde olasılık kiplikleri sayı bakımından azımsanmayacak ölçüdedir. –sA/birök…erser, -gAy, bolgu kergek gibi olasılık kipliklerinin kullanıldığı Eski Uygur Türkçesinde olasılık anlamının daha çok bağlamdan beslendiğini söylemek mümkündür.

Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi / Journal of Turkish Language and Literature

2021

Uygurlar, ipek yolu güzergâhında yerleşik bir uygarlık kurmuştur. Çok dilli, çok dinli, çok kültürlü bir yaşam sürmüşlerdir. Manihaizm, Budizm ve Hristiyanlık Uygurlar arasında yayılmıştır. Bu uluslararası dinler dolayısıyla birçok eser Uygurcaya tercüme edilmiştir. Bu eserler Mani, Soğd, Uygur, Brahmi, Tibet ve Süryani alfabeleri ile yazılmıştır. * Doktora Öğrencisi, Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı.

Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2021

ESKİ UYGUR TÜRKÇESİ MANZUM METİNLERİNDE "BAŞ KAFİYE" USULLERİ PER-LINE RHYME METHODS OLD UYGHUR TURKISH VERSE TEXTE Nurdan BESLİ * Öz VIII-XIII yüzyıllar arasında yazılmış veya tespit edilmiş Eski Uygur Türkçesi manzum metinleri, belli bir din ve kültür muhiti çevresinde şekillenmiş eserlerdir. Büyük çoğunluğu Budist anlayışla yazılmış şiirlerin bir kısmı Manihaist karakterde diğer bir kısmı ise din dışı konularla ilgilidir. Eski Uygur Türkçesi şiir metinleri çeviri, uyarlama ve telif eserlerden oluşmaktadır. Çeviri ve uyarlama eserleri genellikle mısra başı kafiyesiz şiirler oluştururken, telif eserler mısra başı kafiye düzeni ile yazılmıştır. Mısra başı kafiyesiz şiirler başka dillerdeki metinlerden çeviri ve uyarlama olup muhteva, sözcük tekrarları çeşitli aliterasyonlar bakımından şiir anlayışına uymaktadır. Mısra başı kafiyeli şiirler ise şairin bizzat estetik unsurlara bağlı kalarak yazdığı, ses uyumlarını önemsediği şiir türüdür. Telif ya da uyarlama şeklinde karşımıza çıkan bu metinler, okuyucu ve dinleyici üzerinde edebi zevk uyandırabilecek niteliktedir. Şairlerin belirli bir düzen dâhilinde yazdıkları bu edebi mahsüller, geleneksel şiir anlayışı olan "mısra başı kafiye" düzeniyle şekillenmiştir. Eski Uygur Türkçesi manzum metinleri denildiğinde ilk akla gelen bu baş-kafiyeli şiirler, şairlerin kullandığı çeşitli yöntemlerle klasik şiir formunu almıştır. Mısra başı kafiye düzenini sağlamak adına en çok kullanılan yöntemlerden olan ikilemelerin yerlerini değiştirme, sözcük tekrarlarına başvurma, aynı kökten sözcük kullanma, yakın ünlü ile dönüşümlü kullanımlar, terimlerden faydalanma vb. usuller, şairlerin sıkça başvurdukları metotlar olmuştur.

Dil bilimi çalışmaları içerisinde önemli bir yere sahip konulardan biri de kiplik ve kipliğin semantik haritasıdır. Semantik haritalama yöntemi ile kiplik anlama işaret eden kimi leksik birimlerin gramatikalleşme süreci ve bu süreç içerisinde bu birimlerin art zamanlı ve eş zamanlı gelişimi takip edilmek istenmiştir. Bu bağlamda eldeki çalışmada Türk dilinin yeterlilik kiplik işaretleyicisi olarak bilinen u(ma)-, Fiil+ünlülü gerundium u(ma)-, Fiil+ {-GAlI} u(ma)-, Fiil+ {-GAlI} bol(ma)-formlarının semantik haritası çıkarılmak istenmiştir. Bu sebeple Türk runik harfli yazıtlardan ve ardından Eski Uygur metinlerinden bir korpus oluşturulmuştur. Katılımcı-içi olanaklılık↔ katılımcı-dışı olanaklılık (↔deontik olanaklılık) ↔ epistemik olanaklılık şeklindeki bir haritalama yönteminin u-fiili ve bu fiilin zaman içerisinde girdiği farklı analitik formlar için geçerli olup olmadığı sorgulanmak istenmiştir. Bu bağlamda Türk dilinin tarihî seyri içerisinde u(ma)-fiili ile birlikte sıkça kullanılan bol-fiilinin kullanıldığı tümceye ağırlıklı olarak kattığı kiplik değeri tespit edilmeye çalışılmıştır. {-GAlI} u(ma)-formunun {-GAlI} bol(ma)-formuna geçiş için bir basamak olarak kullanılıp kullanılmadığı meselesine örnekler üzerinden açıklık getirilmeye çalışılmıştır. Ayrıca tümcede öznenin durumu, bitimli fiile gelen işlemcinin çeşidi, yan tümceciğe ait fiilin şart kiplik işaretleyici ile çekimlenmesi gibi birtakım unsurların kiplik okumalarında bağlayıcı bir etkiye sahip olduğu görüşü örneklerle izah edilmeye çalışılmıştır. Son olarak söz konusu kiplik işaretleyicilerinin Türk dilinin en eski yazılı metinlerinde katılımcı-içi olanaklılık↔ katılımcı-dışı olanaklılık (↔deontik olanaklılık) ↔ epistemik olanaklılık şeklindeki sıralamada geldiği noktanın yine Türk dili tarihinin çok daha geçmişe uzanabileceği hususunda önemli bir gösterge olarak kabul edeceği ifade edilmiştir.

Eski Türk Runik Yazılı ile Uygur Yazılı Sosyokültürel Metin Örnekleri Üzerine Bir Karşılaştırma, 2024

In this article, a Turkic runiform inscription and a Uyghur written letter will be examined comparatively from a linguistic perspective. The research question is to what extent are the Yenisey inscriptions and the letters from the Old Uyghurs similar? Hemçik-Çırgakı (E 41) from the Yenisei Inscriptions was chosen as the sample text for the Turkish Runic written document, and letter numbered Or. 8212 (180) was chosen as the sample text for the Uyghur written text. Care has been taken to ensure that both texts bear the general characteristics of their genres. These texts, which reflect the sociocultural life of their period, were examined in terms of morphology, syntax and semantics. An evaluation was made on some common features identified as a result of comparing the texts.

Eski Uygur Türkçesi, Türk dilinin ve edebiyatının çeşitli ürünlerinin hemen hemen ilk örneklerinin verildiği dönemdir. Bu dönemde Maniheizm ve Budizm inanışlarından dolayı pek çok eserin Türkçeye çevrildiği bilinmektedir. Kimi zaman özgün eserlerin de verildiği bu dönem yoğun çeviri faaliyetlerinin yapıldığı dönemdir. Budizm inanışının anlatım tekniği daha çok hikâye etmeye dayandığı için bu eserlerde pek çok masal, hikâye ve destan örnekleri ile karşılaşılır. Jataka ve avadana adı ile bilinen bu edebi eserlerde pek çok metamorfoz (şekil değiştirme) örneklerine de rastlanmaktadır. Çalışmada jataka ve avadanalarda yer alan metamorfoz örnekleri, metamorfozun nedenleri, kimler tarafından gerçekleştirildiği, metamorfoz süreci ve metamorfozun sonuçları üzerinde durulmuştur.

Journal of Old Turkic Studies, 2020

Transliteration (< trans + literation) is the spelling of words from one script with characters from the another. Transcription (< trans + scription) is the repre-sentation of the sound of words in a language using any set of symbols you may care to invent or borrow for the purpose. The article deals with the characters of transliteration and transcription for editing of Old Uygur texts in Turkey.

Doktora tezi olarak hazırlanan bu çalışma Manihaist Uygur edebiyatına ait metin parçalarını ihtiva etmektedir. Çalışma esas olarak Jens Wilkens tarafından kataloğu hazırlanan ve Berlin Turfan Koleksiyonu’nda muhafaza edilen yazmaların bir kısmının neşrine dayanmaktadır. Bu çalışmada katalog numarası 1 ile 125 arasında olan yayınlanmış ve yayınlanmamış yazmalar ele alınmaktadır.