Antalya ve Yöresi Ağızları (Giriş-İnceleme-Metinler)

The Journal of Turkic Language and Literature Surveys (TULLIS), 2023

Türkiye Türkçesi ağızlarının Batı Grubunda yer alan Antalya ve yöresi ağızları hakkında son yıllarda özellikle genç araştırmacılar tarafından birçok yayın yapılmıştır. Bu çalışmada, Antalya ağızları hakkında yapılacak yeni çalışmalar için kolaylık sağlamak ve mevcut çalışmaların genel bir değerlendirmesini yapmak amacıyla 2023 yılı ortalarına kadar yapılan çalışmalar taranmış ve bir bibliyografya denemesi hazırlanmıştır. Yapılan ağız çalışmalarının bibliyografyasının yayımlanması konuya eğilmek isteyen uzmanların faydalanmaları için büyük bir önem taşımaktadır. Antalya ve yöresi ağızlarıyla ilgili 17 lisans bitirme tezi, 10 yüksek lisans tezi, 1 doktora tezi ve 4 tane de devam eden lisansüstü tez çalışması olduğu görülmektedir. Ayrıca 15 kitap ve 13 kitap bölümü bulunmaktadır. Antalya ağızlarıyla ilgili yazılmış makale sayısı 41, sunulan bildiri sayısı ise 31’dir. Böylelikle 130’dan fazla yayın bu çalışmaya dâhil edilmiştir. Bu da göstermektedir ki Antalya ağızları hakkında yapılan birçok akademik araştırma bilimsel yayınlar aracılığıyla ağız araştırmaları literatürüne kazandırılmıştır. Konu hakkında birçok araştırma yapılmasına karşın bu çalışmaları içeren derli toplu bir bibliyografya yoktur. Eldeki çalışma, bu eksikliği tamamlamak maksadıyla hazırlanmıştır.

Antalya'nın fiziki, ekolojik ve coğrafi şartlarına bağlı olarak yetişen zengin bir doğal mantar çeşidi vardır. Yörede geçmişten günümüze tecrübe ve birikimler sonucu yenilen 16 mantar türü ve bunlara verilen 82 çeşit adlandırma tespit edilmiştir. Çalışmamızda Antalya ve yöresine ait mantar adları ad bilimsel metotlarla ele alınarak adlandırmaların neye göre yapıldığı üzerinde durulmuştur. Buna göre kavram bakımından mantar adlarının kuruluşu ve söz dizimindeki yapıları değerlendirilerek tasnif edilmiştir. Bunun yanında bu kavramlar içinde geçen pek çok Türkçeye ait donmuş arkaik sözcük kayıt altına alınmıştır. Ayrıca derleme sözlüğünde olmayan bu türle ilgili sözcüklere katkı sunulmuştur.

Қ.А.Ясауи Халықаралық қазақ-түрік университеті «Түркология» журналы , 2019

Bu çalışmada Eski Türkçede ötümsüz olarak başlayan sözcüklerin Antalya yöresi ağızlarında korunup korunmadığı ve incelenen ilçe ağızlarındaki duruma göre dağılımı incelenmiştir. Türkçedeki ünsüzler sınıflandırılırken kullanılan ölçütlerden birisi de oluşum sırasında ses tellerinin titreşip titreşmemesidir. Ünsüzler söylenirken ses telleri titreşmezse ötümsüzdür. Türkiye Türkçesinde /ç, f, h, k, p, s, ş, t/ sesleri ötümsüzdür. Bu sesler içinde ç>c, f>v, h>ğ, k>g, p>b, s>z, ş>j ve t>d olmak üzere ötümlü karşılıklar bulunmaktadır. Bugün Türkiye Türkçesi ve ağızlarında bulunan ötümsüz /f, h/ sesleri, alıntı sözler dışında, Eski Türkçede bulunmasa da diğer ötümsüz ünsüzlerin korunması ya da ötümlü karşılıklarına dönüşmesi günümüz Türk dil sınıflandırılmalarında önemli bir ölçüt olarak kabul edilmektedir. Örneğin; Eski Türkçede /k/ ve /t/ ile başlayan sözlerin çoğu Oğuz grubunda ötümlü karşılıkları olan /g/ ve /d/’ye dönüşürken diğer Türk lehçelerinde korunmaktadır. Oğuz grubu yazı dilleri ve ağızlarında ise durum standart değildir. Örneklemek gerekirse; “diken” sözü ölçünlü dilde “diken”, Antalya ağızlarında ise genel olarak “tiken”dir. Bu durum Antalya ağızlarında kimi sözcüklerde Eski Türkçedeki yapının aynen korunduğunu ve günümüz Kıpçak ile Karluk grubu Türk dillerine yaklaştığını gösterir.

RumeliDE, 2023

İlk yazılı örneklerini VIII. yy’dan itibaren görmeye başladığımız ve dünya üzerinde yaklaşık 250 milyon konuşuru olan Türkçenin ilk dönemlerinden bugüne kadar geçirdiği tüm evrelerinde, yaşayan Türk lehçelerinde ve Türkiye Türkçesi ağızlarında birincil uzun ünlülerin var olup olmaması Türk dili ile ilgilenen araştırmacıların tartışa geldiği bir konudur. Geçmişten günümüze kalabilen tarihî metinlerde kullanılan alfabe farklılığı ve bu alfabelerin Türkçenin ses özelliklerini tam olarak karşılayamayışı ve imla birliğinin olmaması uzun ünlülerin takibini zorlaştırmıştır. Bu sebeple araştırmacılar tarafından Yakut, Türkmen ve Halaç lehçelerinde sistemli olarak tespit edilen uzun ünlülüler diğer lehçe ve ağızlarda günümüze gelinceye kadar kısalma eğilimine girmiş ve bugün birçok dilbilgisi kitabında “Türkçede uzun ünlü yoktur.” ifadesi ile yok hükmünde sayılmıştır. XX. yy’da araştırmacıların yaptığı çalışmalar neticesinde ölçünlü Türkiye Türkçesine kaynaklık eden Türkiye Türkçesi ağızlarından derlenen ve üzerinde inceleme yapılan metinlerde birincil uzun ünlülerin dağınık da olsa korunduğu görülmektedir. Türkiye Türkçesi ağızlarında tespit edilen birincil uzun ünlülerin Batı Anadolu ağızlarında farklı düzeylerde olduğu araştırmacılar tarafından ortaya konulmuştur. Bu çalışmada Ana Türkçeden beri var olduğu tasavvur edilen birincil uzun ünlülerin Antalya ve yöresi ağızlarındaki durumları incelenecektir. Çalışmanın sonunda Tekin’in (1995) eseri esas alınarak tespit edilen birincil uzun ünlülü kelimelerin listesi verilecek ve bu kelimelerin farklı dönem lehçe ve şivelerdeki durumları gösterilecektir.

Sinop ve Yöresi Ağızlarında Şahıs Ekleri, 2022

Sinop ve yöresi ağızları Türkiye Türkçesi ağızlarının Batı grubunda yer almaktadır. Çalışmamızda Sinop ve yöresi ağızlarının şahıs ekleri üzerinde durulacaktır. Şahıs ekleri, çekimli fiillerde oluş ve kılışın kim tarafından gerçekleştirildiğini gösteren eklerdir. Teklik ve çokluk olmak üzere altı şahısta çekimlenen bu ekler, Türkçede köken bakımından zamir, iyelik ve emir olmak üzere üçe ayrılır. Zamir kökenli şahıs ekleri (I. tip şahıs ekleri) şimdiki zaman, gelecek zaman, geniş zaman, duyulan geçmiş zaman, istek ve gereklilik kipleriyle; iyelik kökenli şahıs ekleri (II. tip şahıs ekleri) görülen geçmiş zaman ve şart kipleriyle; emir kökenli şahıs ekleri (III. tip şahıs ekleri) ise her şahsı ayrı emir kipleriyle çekimlenir. Anadolu ağızlarında ise durum bundan farklıdır. Ağızlarda zamir ve iyelik kökenli şahıs ekleri birbiriyle karışma ve bulaşma gibi yollarla ikili şekiller alabilmektedir. Çalışmamızda Sinop ağızlarında öne çıkan bu ikili kullanımların yanı sıra, arkaik biçimler, ses değişimleri, genişleme ve bulaşma gibi öne çıkan özellikleri ele aldık.

2012

için ayrıca bir sözlük hazırlanmamıştır. Dizin yapma programlarının çalışmada kullanılan fontları tanımaması sebebiyle bu çalışmada bir dizin yapma programından yararlanmak mümkün olmamıştır. Dizin, metinlerde geçen bütün kelimelerin bilgisayar ortamında fişlenerek alfabetik sıraya dizilmesiyle oluşturulmuştur. Bu çalışma Gazi Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri (BAP) tarafından desteklenmiştir. Bu vesileyle bana bu desteği sağlayan üniversite yönetimine şükranlarımı sunarım. Çalışmam boyunca pek çok kişinin ilgi ve desteğini gördüm. Öncelikle böyle bir çalışmayı yapmam için beni teşvik eden ve çalışmam boyunca bana yol gösteren kıymetli hocam Prof. Dr. Çetin Pekacar'a teşekkür ederim. Gerek çalışma konumun belirlenmesinde gerekse çalışmam süresince sık sık görüşlerine başvurduğum hocalarım Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun ve Prof. Dr. Leyla Karahan'a, kitabın inceleme bölümünü kontrol edip son düzeltmelerin yapılmasında katkılarını esirgemeyen Doç. Dr. Figen Güner Dilek'e, Ankara iliyle ilgili kaynakları temin etmemi sağlayan Kültür Bakanlığı Eski Yayımlar Dairesi Başkanı Ali Osman Güzel'e, derlemelerim boyunca bana yol arkadaşlığı yapan ve özellikle kaynak kişileri ikna etme konusunda derleme çalışmalarıma büyük katkısı bulunan babam Latif Akca'ya, çalışmamın her aşamasında bana yardımcı olan ve büyük bir özveriyle beni destekleyen eşim Göksel Akca'ya, kendi çalışmalarında kullandıkları ses kayıtlarını istifademe sunan Fatih Kaya, Mehmet Yıldırım, Sedat Balyemez ve Mustafa Aysal'a, dizin bölümünü hazırlama aşamasında yardımlarından dolayı Arş. Gör. Rabia Betül Gürel'e, haritaların hazırlanmasında yardımcı olan Arş. Gör. İsa Sarı'ya, derlemelerimiz sırasında bize yardımcı olan bütün misafirperver Ankaralılara teşekkürlerimi sunarım. Çalışmamın Türk kültürüne hizmet eden yüce bir kurumda, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsünde yayımlanması benim için büyük bir onurdur. Bu sebeple çalışmamı kuruluşunun 50. yılında yayımlayan Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü başkanı Prof. Dr. Dursun Yıldırım'a, çalışmamın yayımlanması sürecinde beni büyük bir özveriyle destekleyen ve yardımlarını esirgemeyen hocam Doç. Dr. İbrahim Dilek'e, eserin yayına hazırlanmasında ve basılmasında emeği geçen Doç. Dr. Bülent Gül'e teşekkür etmeyi bir borç bilirim.

Enez Kitabı, 2023

Ağız araştırmaları Türk dili ve kültürüyle ilgili çalışmalarda önemli bir yer tutmaktadır. Bu alana ait araştırmalar ağız özelliklerini büyük ölçüde muhafaza eden yaşlı nüfusun giderek azalması sebebiyle günümüzde daha da önem kazanmış durumdadır. Bunun bilinciyle ağız çalışmaları alanında eskiye göre büyük ilerlemeler kaydedildiği ve konuyla ilgili literatüre bakıldığında Türkiye Türkçesi ağızlarının önemli bir kısmı üzerine derleme çalışmalarının gerçekleştirildiği görülmektedir. Bu derlemeler belli bir bölge ağzı üzerine gerek dil gerekse folklor ile ilgili yapılacak farklı konulardaki çalışmalara kaynaklık etmesi yanında bölgeye ait söz varlığının kayıt altına alınması bakımından da son derece önemlidir. Bu çalışmada Edirne iline bağlı bir ilçe olan Enez ve yöresi ağızlarının söz varlığının tespiti ve tematik olarak tasnifi ortaya koyulmaya çalışılmıştır. Çalışma kapsamına sadece isim kategorisinde değerlendirilen sözcükler dâhil edilmiştir. Çeşitli ağız sözlükleri ve yöreyle ilgili daha önce derlenmiş metinlerin taranmasıyla elde edilen isim, sıfat, zarf ve ünlem türündeki sözcükler tematik bakımdan sınıflandırılarak değerlendirilmiştir. Ayrıca çalışmada yöre ağzında kullanımına rastlanan deyim, ikileme, kalıp söz, beddua gibi kelime gruplarına da yer verilmiştir. Bu dilsel veriler ışığında yöre halkının ağız özellikleri ve genel söz varlığı yanında yaşam biçimleri, geçim kaynakları, inançları, yaşadıkları coğrafya gibi kültürlerine dair pek çok şey üzerine çıkarımlar yapılmaya çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Enez, Ağızlar, Söz Varlığı, Tematik

Karadeniz Araştırmaları

Deyimler çoğunlukla ne zaman ortaya çıktığı bilinmeyen, halkın ortak ürünü olan kalıplaşmış yapılardır. Deyimlerin bünyesinde tarihî dönemlerde kalmış, günümüzde unutulmuş kelimelerle karşılaşmak ihtimal dâhilindedir. Ayrıca deyimler standart dilde kullanılmayan, sadece ağızlarda yaşayan kelimeleri de ihtiva edebilir. Ağızlarda yaşayan deyimlerin daha iyi anlaşılabilmesi için ihtiva ettikleri kelimelerin de muhataplar tarafından biliniyor olması gerekmektedir. Söz konusu gereklilikten hareketle Alanya yöresi ağızlarında kullanılan 1500 civarında deyim taranmış ve standart Türkiye Türkçesinde kullanılmayan 65 kelime incelemeye tabi tutulmuştur. Alanya yöresinde kullanılan deyimler hususunda Tevfik Hacıhamdioğlu tarafından hazırlanan Alanya Ağzından Esintiler adlı eser kaynak alınmıştır. İncelenen kelimelerin tespit edilebildiği ölçüde kökenleri gösterilmiştir. Ayrıca ilgili kelimelerin Eski Türkçe, Eski Anadolu Türkçesi, Osmanlı Türkçesi ve Türkiye Türkçesinin diğer ağızlarında tanık...

2021

Güney Sibirya Türk lehçeleri içerisinde yer alan Altay Türkçesi geçmişte Moğolcanın, daha sonra da Rusçanın etkisi altında kalmıştır. Rusya'nın yönetimi altındaki halklara uyguladığı dil ve kültür politikası neticesinde Altay Türkçesinin konuşur sayısı günümüzde oldukça azalmıştır. Unesco'nun verilerine göre "Tehlikedeki diller" sınıfında olan Altay Türkçesinin bazı ağızlarının ise günümüzde tamamen unutulmak üzere olduğu bilinmektedir. Bu çalışmada Altay Türkçesinin ağızları üzerinde durulmuştur. Çalışmanın amacı yok olma tehlikesi altında olan Altay Türkçesinin ağızları hakkında genel bir değerlendirmenin yapıldığı bir çalışmanın ortaya konulmasıdır. Bu makalede, Altay Türkçesinin ağızları üzerine yapılmış çalışmalar incelenip, ağızların fonetik, morfolojik yapıları ortaya konmuştur. Altay Türkçesi ağızları üzerine en kapsamlı çalışma Baskakov tarafından yapılmış olması sebebiyle bu