Kültürel Biyografisiyle Kahvehaneler

Anadolu Üniversitesi sosyal bilimler dergisi, 2014

Space, when considered regarding the way it is used, represents a style of a residential experience, which, from the local to the universal shared by human beings and communities. While on the one hand, social habits, which are the essence of civilization, overcome all the borders and make people together, on the other hand, they constitute a complex cultural system of relations faced within those spaces. Buildings such as shops, "arasta", "bedesten", mosque, "hamam" and "han, " which were the major units of the Ottoman towns and whose borders have become more indefinite in the contemporary cities while being identical with the market (bazaar), constitute the base of this system of cultural relations. Coffee Houses, one of the most important characteristics of this physical environment, are the spaces that from the Ottomans to the present day transferred socio-cultural relations to the public area, and primarily to the "mahalle" scale that shaped the social topography of the same places. Coffee Houses, symbolizing different poles of the public life that is controlled very firmly by any form of political and religious authority, appear most of the time as the place where social life is reshaped. While mediating for the reproduction of the social order, they assume the role of a productive center of a multi-faceted communication web in the daily life of the communities, as the places that consume and are consumed at the same time. In this paper, the spatial construction of the Coffee Houses from past to the present will be analyzed, and the process of change in the beyond-modern discussions will be scrutinized.

B u yazının hikâyesi bir resimle başlar. Osmanlı tasvir sanatının en meşhurlarından olan bu resim günümüze farklı tasvirlerden ve hat örneklerinden mürekkeb bir mecmua ya da resim külliyatı içinde ulaşmıştır. Çoğunlukla Osmanlı kökenli tasvirlerden oluşan bu mecmuada isim ya da tarih veren herhangi bir kayıt yer almaz. Ancak eserde yer alan tasvirlerin üslup ve ikonografisi, 16. yüzyılın sonu ya da 17. yüzyılın başında düzenlenmiş olduğunu düşündürür. Mecmuadaki resimler çoğunlukla altın yaldız ya da renkli desenlerle çevrelenmiş, kenarlarına da mermer desenli ya da altın serpmeli kağıtlar yapıştırılmıştır. 1 Bu yazıda tanıtılacak olan resim de benzer bir düzenleme içinde yer alır. Resme eşlik eden bir anlatım/hikâye yer almamasına rağmen tasvirin konusu şüpheye düşmeyecek kadar sarihtir; burada bir Osmanlı/İstanbul kahvehanesinin adeta portresi çizilmiştir. 2 Osmanlı kültür tarihiyle ilgilenen pek çok yayında, konuşmada sıklıkla bir yandan adeta bir "görsel belge" niteliğinde kullanılırken diğer yandan da hep bir "gerçeklik" sorgulamasına tabi tutulan bu tasvir üzerine -bunca popülerliğine rağmen-detaylı bir çalışma, şaşırtıcı bir şekilde, yapılmamıştır. Bu yazının amacı da bu meşhur tasvire biraz daha yakından bakarak onu dönemin tarihsel bağlamı içinde okumaya çalışmak olacaktır. Kuşkusuz bunu yapmak için de evvela Osmanlı sosyal tarihinin en önemli kurumlarından olan kahvehanenin serencamına, bu konudaki çalışmalardan yola çıkarak kısaca değinmek gerekecektir.

Bartın Üniversitesi Lisans Bitirme Tezi, 2018

Bu tez çalışmasında, kahve ve kahvehanelerin Osmanlı toplumsal yaşamı içerisinde üstlendiği fonksiyon ve işlevlerin yanı sıra bu mekanlar üzerinde devletin uyguladığı politikalar incelenmektedir. XVI. yüzyıldan itibaren kahvenin Osmanlı Devleti’nin başkenti olan İstanbul’a gelmesiyle başlayan süreç ve daha sonrasında bu içeceğin tüketilmesi için açılan kahvehaneler önemli sosyalleşme mekanları olmuşlardır. İstanbul'da 1554'te ilk kahvehanenin açıldığı günden beri kahve, sanata, sosyal yaşama, ekonomiye ve kültüre önemli etkilerde bulunmuştur. Her meslekten, her sosyal sınıftan insanlar kahvehanelerde bir araya gelir; kitaplar okunur, sohbetler yapılırdı. Üstelik sadece İstanbul'da değil, dünyanın hemen hemen her yerinde kahvehaneler aydınların buluşma yeri, kahve ise en sevilen içecek olmuştur. Zamanla kahvehanelerin fonksiyonlarında değişmeler olmuş ve yeni bir takım fonksiyonlar üstlenmişlerdir. Bazı dönemler sapma hareketinin merkezleri gibi algılanmış olan kahvehaneler yönetimlerce yıktırılmış, bazı dönemlerde ise, üst düzeydeki devlet adamlarının ve entelektüellerin en gözde uğrak yeri olmuşlardır.

2.nd International Conference on Coffee and Cacao, 2022

Türkiye kahve üreticisi bir ülke olmadığı halde, kahvenin, uzun yıllar boyunca kahvehanelerde içildiği bilinmekte ve hatta, Habeşistan ve Yemen'den gelmeye başladığı tarih itibari ile 14. Yüzyıla kadar uzanmış olduğu araştırmalarda yer almış bulunmaktadır; 16. Yüzyılda Osmanlı Sarayı mensupları tarafından içilen bir içecek olması nedeniyle, köklü bir kahve kültürü geliştirmiş bir ülke olduğu bilinmektedir. Kahve, başlı başına bir kültür içeceğidir. Çok sayıda kavramsal bağı olan bu içecek, belki, üretiminin yapıldığı ülkelerde bile, Türkiye'deki kadar önemli gelişimler kaydedip anlamlı bir kültür içeceğine dönüşmemiştir denilebilir. Kahve, üretici ülkeler için her şeyden önce bir geçim kaynağı iken; kahve bağlamında Türkiye ve birçok ülkede kahvehaneler, sohbetleri koyulaştıran, tartışmalar yaratan edebiyatçılar, şairler, plastik sanatçılar, dönemlerinin bazı ileri gelenleri vb. ile kaliteli ortamların yaratılmış olmasıyla, Türk ve dünyada farklı kahve kültürlerinin temeli olmuştur. Bu mekanlar sadece sosyal merkezler olmayıp, aynı zamanda sanat ve entellektüel bazlı merkezler olarak gelişmiştir. Bildiri, kahve kültürü temelinde, kahvehane mekanlarını ve bu mekanlarda kullanılan bazı ürünleri tanımlamaktadır. Gelecek on yıllara bakıldığında ise, sürdürülebilirlik kavramı vb. sorunların varlığı düşünüldüğünde, insanların, konuşabilmesi tartışabilmesi ve ortak kararlar alabilmesi için bu mekanlara daha çok ihtiyaç duyulacağı öngörülmektedir. Bildirinin yöntemleri bilgi birikimi, veri analizi ve yorumdur.

2019

Kahve, her toplumda farklı anlamlar ifade etse de genel olarak, tüketildiği bölgelerde yeni bir mekân olgusu yaratmayı başarmıştır. Kahvenin özellikle, Osmanlı toplumsal hayatına etkisi, oldukça dönüştürücü ve yenilikçi bir sosyalleşmeye neden olmuştur. Kahvehanelerin böylesi yaygın bir sosyalleşmeye neden olması, iktidar sahipleri tarafından olumsuz değerlendirilmiş ve ortaya çıkan bu duruma, gerek dinen, gerek toplumsal huzur açısından yasaklamalar uygulamıştır. Ancak zamanla yöneticiler, kahvenin yarattığı ticari faydadan vazgeçemediler. Aynı zamanda toplumun hemen her kesiminin, bu içeceğin yasaklanmasına karşı muhalefet geliştirmesinin yarattığı etkinin, bir sonucu olarak yasaklamalar uygulanabilir olmamıştır. Kamusal mekân olarak kahvehaneler, sürekli olarak çeşitlenmiş ve farklılaşmıştır. Diyebiliriz ki; Türk toplumu için kahvenin ve kahvehanelerin yarattığı etki azımsanmayacak derecede büyük olmuştur, öyle ki günün en temel öğününün ‘’kahve-altı’’ olarak nitelendirilmesi bu cazip içeceğe verilen kıymetin başka bir göstergesi olsa gerek...

Sanat ve Tasarım Dergisi, 2015

Tabaskı halk resimleri, Anadolu halkının kültürü ve gelenekleri dorultusunda, inanç ve duygularını dile getirmek için halk sanatçıları tarafından yapılmıtır. Bu resimler ile kahvehane ve bu mekânın kendine has kültürü arasında önemli bir iliki vardır. Kahvehane ilk kez 16. yüzyılda Mekke'de açılmıtır. 16. yüzyılın ikinci yarısında ise ticari kaygılarla Halep'ten ve am'dan gelen iki kii resmî olarak stanbul'da ilk kahvehaneyi açmılardır. Kahvehanelerde zaman içerisinde heterojen bir kültür olumutur. Bu kültürün kendine has özellikleri ise tabaskı halk resimlerine biçimsel ve tematik olarak yansıtılmıtır. Çou zaman iç mekân dekorasyonunda kullanılan ve konu bakımından son derece zengin olan bu resimler, yörelere, halkın inanç ve eitim seviyesine, bireyin sosyal statüsüne ve bu dinamiklere göre ekillenen kahvehanelerin türüne göre çeitlemeler göstermektedir.

Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 2020

Bu çalışmada 2013 yılında UNESCO tarafında somut olmayan kültürel miras listesine alınan Türk Kahvesi, coğrafya ilminin esaslarına göre değerlendirilmeye çalışılmıştır. Anadolu'nun iklim koşullarına uygun bir bitki olmadığı halde Türkiye' de çok fazla tüketilen ve Türk Kahvesi adı altında tescillenen bu içecek, Türk insanının günlük ritüellerinin, gelenek ve göreneklerinin de merkezine yerleşmiştir. Anadolu topraklarında yaklaşık olarak 500 yıllık bir geçmişi olan Türk Kahvesini dünyadaki diğer benzerlerinden ayıran en önemli özellik, telvesi ile ikram edilmesi ve pişirme şeklinin diğer kahvelerden farklı olmasıdır. Esas anavatanı bugünkü Etiyopya olan kahvenin Anadolu'ya gelişi Mekke ve Medine' de dini görevlerini yapan hacılar tarafından olduğu tahmin edilmektedir. Osmanlı Devleti'nin başkenti olan İstanbul'a gelmesinin ise Yemen Valisi olan Özdemir Paşa tarafından gerçekleştirildiği bilinmektedir. Sosyal bilimler içinde yer alan birçok disiplinde Türk kahvesi incelenmiştir. Ortak kültürümüze ait pek çok değeri içeren Türk Kahvesi gerek içildiği mekân gerekse tarihi, davranışsal ve ekonomik yönleri ile beşerî coğrafyanın ilgi alanına girmektedir. Çalışmada Türk Kahvesi coğrafyanın temel unsuru olan mekân ve insan perspektifinden incelenmiştir. Bu amaçla nitel araştırma yöntemlerinden olan doküman analizi yapılmış, konu ile ilgili geniş literatür çalışması yapılmıştır. İthal bir ürün olan kahvenin tüketimindeki hızlı artışa paralel olarak Türkiye'nin iklim şartlarında yetişen bitki kahvelerinin de (menengiç, kendir, çörekotu ve nohut) son yıllarda oldukça popüler olduğu tespit edilmiştir.

Bilim kişilere ya da uluslara mal edilemeyecek, kamusal ve kolektif bir olgudur. Ancak düşüncelerde kalıp söze dökülmediği sürece şahsa aittir. Bir kez düşünceler kelimelerle taşınmaya başlayınca, nereye gideceğine, kimin işine yarayacağına ve kimlere ait olacağına artık üreten kişi karar veremez. Bilimin üretimi şahsî olsa da taşınması ve işlenmesi tamamen kolektif bir süreçtir. Bu süreçte sıradan gördüğümüz pek çok insanın katkısı vardır. Toplu bir başarıdan bahsedebiliriz. Bilim bir bilgi bütünü olduğu gibi aynı zamanda üretilen bu bilgiye erişme sürecini de içerir. Bilimsel bilginin özgürce paylaşılması, kamusallaşmasında etkilidir.

2nd INTERNATIONAL CONFERENCE ON COFFEE AND COCOA, 2022

Kahve ve kahvehane geleneği de Osmanlı’yı ziyaret eden Batılı seyyahların en çok ilgisini çeken unsurlardan biri olmuştur. İstanbul’a ilişkin genellikle İngilizce ve Fransızca dillerinde kaleme alınmış seyahatnamelerde “kahve ve kahvehane” kültüründen bahsetmeyen esere nadiren rastlanmaktadır. Seyyahlar, hakkında türlü efsaneler türetilmiş olan kahvenin, yemeklerden sonra mutlaka aranan, özellikle misafir ağırlama törenlerinde ve saraylarda merasimlerle sunulan geleneksel bir içecek olduğuna dikkat çekmişlerdir. Gün boyunca muntazaman içilen iki fincan kahvenin yanı sıra eve ziyarete gelen eş dost ile de kahve içilmesinin âdetten olduğu, ikram edilen kahvenin reddedilmesinin büyük ayıp sayıldığını belirtmişlerdir, ayrıca sunulan kahvenin harika olduğu, içine şeker koyulmadan içildiği, bunun da kahveyi daha doğal bulmalarından ileri geldiği yönünde bilgiler vermişlerdir. Kahvehaneleri ise, her meslekten sayısız insanın bir araya geldiği, kitapların okunduğu, ilmi sohbetlerin yapıldığı yerler olarak tarif etmişlerdir. Hatta bir dönem kahvehaneler için, “mecma-i zürefa” yani güzel konuşmaların toplantı yeri, “akademik muhit” ve “kabare” benzetmeleri yapılmıştır. Netice olarak bu çalışma kapsamında, daha önce üzerinde fazla durulmamış olan seyahatnameler ele alınmaya çalışılmıştır. Bu anlamda; Ulrich De Seetzen, Antoine Galland, J. F. Michaud ve J. J. F. Poujoulat, Knut Hamsun, Michel Febvre, Edmondo de Amicis gibi seyyahların gözlemlerinden istifade edilmiştir. Bu gözlemlerden hareketle de Osmanlı halkının kahve tüketim alışkanlığı ve kahvehanelerin sosyal hayattaki yeri ortaya konulmuştur.

Journal of Turkish Studies, 2018

yaşamını sürdürmekte, kahve sektöründe sürekli büyüyen bir şirket olarak tüm dünyada Türk kahvesini tanıtmaktadır. Araştırmanın amacı; Osmanlı'dan günümüze hayatta kalmayı başarmış, aile şirketinden gelerek markalaşan ve dünyaya Türk kahvesini tanıtma misyonu üstlenmiş bir şirketin kurumsallaşma hikâyesini fonda yer alan modernleşme paralelinde araştırmaktır.