Tarihî Türk Lehçelerinden Kazakçaya Hayvan Adları

Özet: Bir dilin söz varlığını oluşturan kelime kadrosu, o dilin geçmişten getirdiği kültürel birikiminin sonucunda oluşur. Kıpçak grubu Türk lehçeleri içerisinde yer alan Kazakça, söz varlığı açısından oldukça zengindir. Kazakçanın söz varlığında Türkçe kökenli sözcükler ve bu sözcüklerin türemiş şekilleri önemli bir yer tutmaktadır. Bu çalışmada Eski Türkçeden itibaren Türkçenin diğer Tarihî dönemlerinin tümünü kapsayacak şekilde sözcük hazineleri taranarak bitki adı olarak kullanılan sözcükler tespit edilmiş ve sözcüklerin bugünkü Kazakçanın söz varlığına nasıl yansıdığı araştırılmıştır. Her sözcüğün; hangi kaynakta, hangi tarihî dönemde ve hangi anlamda geçtiği ayrıntılı bir şekilde verilmiştir.

Organ adları, bir dilin temel söz varlığı içerisinde yer alan aslî sözcüklerdendir. Bu sözcükler o dilin oluşumundaki en temel unsurlar arasındadır. Bu çalışmada Kuzey-Batı (Kıpçak) grubu Türk lehçeleri içerisinde yer alan Kazakçada organ adları incelenmiştir. Kazakça, söz varlığı açısından oldukça zengin bir çağdaş Türk lehçesidir. Söz varlığının temelini Türkçe kökenli sözcükler oluşturmaktadır. Çalışmamızda Eski Türkçeden itibaren Türkçenin diğer tarihî dönem ve eserlerinde görülen organ adları tespit edilmiş ve tespit edilen bu sözcüklerin Kazakçaya yansıması verilmiştir. Sözcüklerin bugünkü Kazakçadaki görünümleri, geçirdiği fonetik değişimler ve anlam değişimleri hakkında da bilgi verilmiştir. Ayrıca bazı sözcüklere ilişkin etimolojik açıklamalara da çalışmada yer verilmiştir.

International Journal Of Turkish Literature Culture Education, 2016

Kültürün ve söz varlığının oluşmasında bitki ve hayvan adlarının ilk sıralarda yer aldığı yadsınamaz bir gerçektir. Hayvanlar ve bitkiler canlı yaşamında her zaman önemli bir yere sahip olmuştur. Medeniyet tarihiyle ilgili yapılan araştırmalara bakıldığında insanın ilk uğraşının hayvancılık olduğu ve hayvancılıktan sonra ise insan yaşamına tarımın yani bitkilerin girdiği bilinmektedir. Bu nedenle bir toplumun söz hazinesinde bitki ve hayvan adlandırmalarına sıklıkla rastlanmaktadır. Bilindiği üzere Kazakistan'da uçsuz bucaksız bozkırlar yer almakta ve bu bozkırlarda yaşayan çok sayıda hayvan türü ve bitki çeşidi bulunmaktadır. Pek çok toplumda olduğu gibi Kazak toplumunda da dili ve kültürü, hayvan ve bitki adlarından bağımsız düşünmek mümkün olamayacaktır. Bu noktadan hareketle hayvan adlarıyla oluşturulan bitki adlandırılmaları üzerine kaynak taraması yapılarak Kazak Türkçesi'nde önemli bir yere sahip olan bitki adları tespit edildi.

Hayvanlar insanlığın ilk dönemlerinden beri insanoğlunun beslenme, ulaşım, korunma gibi birçok temel ihtiyacının karşılanmasına yardımcı olmuştur bunun için de hayatımızda önemli bir yere sahiptirler. Özellikle göçebe bir toplum olan Türklerin hayatında oldukça önemlidir. Türklerin, göç sırasında yanında getirdikleri at, keçi, koyun, köpek vs. gibi hayvanlar yüzlerce yıl hep en yakınlarında olmuştur. Hatta çoğu zaman evin bir bireyi olarak görülmüşlerdir, bu sebeple de insanlar bu hayvanlara rengine, huyuna, cinsine ve görevlerine göre çeşitli isimler vermişlerdir. İnsanlar yaşadıkları yerlere, kişilere, bitkilere, hayvanlara kısaca benimsedikleri her şeye kendi kültürlerine ve dil yapısına göre özel isimler vermişlerdir. Bunlardan özellikle yer ve kişi adları inceleme alanı oluşturmaktadır. Hayvan adları ise tür üzerinden değerlendirilmektedir. Bu bildiride Ahıska, Kazak, Kırgız ve Türkiye Türklerinin at, köpek, inek gibi evcil ve kartal gibi vahşi hayvanlara verdiği özel isimler üzerinde durulacaktır. Bu Türk topluluklarının seçilme sebebi, Kıpçak grubundan Kazak Türkçesi ve Kırgız Türkçesi; Oğuz grubundan ise Ahıska Türkçesi ve Türkiye Türkçesinin birbirlerine ağız yakınlığında olmasıdır. Çalışmamızda hayvanlara verilen özel adlar; dış görünüşüne göre adlandırılanlar, görevine göre adlandırılanlar, karakterine göre adlandırılanlar ve rengine göre adlandırılanlar olmak üzere dört ana başlık altında sınıflandırılacaktır. Sonrasında ise destanlardaki hayvanların özel isimleri verilecektir. Bu araştırma neticesinin dilbilim, halkbilim, toplumbilim gibi araştırma alanlarına da katkı sağlayabileceği düşüncesindeyiz.

Journal of Turkish Studies, 2017

Mankind applies various ways to separate animals from one another and carries out the naming process within a certain system. Because Kazakhstan has a wide geographical range, it hosts many animals and these animals are titled in the direction of various elements in Kazakh Turkic. In this study, more than 800 names used for birds in the Kazakh Turkic vocabulary have been identified, and the formation system of these names has been emphasized.

Journal of Turkish Studies, 2018

Acemî ve Mugalî adlı eser hariç diğer eserlerde tespit edilen ortak hayvan isimleri iki tanedir: ayu (yabanî hayvanlar), çekirge (yabanî hayvanlar). Taranılan dört sözlükte tespit edilen hayvan isimlerinden elli iki tanesi Dîvânu Lûgâti't-Türk'te de tanıklanmaktadır. Sözlüklerde tespit edilen suda yaşayan hayvan isimleri çok az sayıdadır. Bunlar, "balık, yengeç" tir. Dolayısıyla bu hayvan isimleri, Memlük-Kıpçak Türklerinin yaşadığı coğrafya ve kültürel özellikleri hakkında bize ipuçları vermektedir. Deniz ürünlerinden çok az yararlandıkları, deniz ve denizciliğin gelişmediği, daha çok karada yaşayan ve pek çok ürününden yararlanılan, yük ve binek amaçlı kullanılan hayvanlar yetiştirdikleri ya da bu hayvanlarla iç içe yaşadıkları sonucuna varmak mümkündür.

Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2024

Animals have an important place in Turkish lifestyle and culture. Animal names also have an important place in Dede Korkut stories. For example, the place of the horse in the life of the Turks is too great to be met by any other existence. Bamsı Beyrek states the value of the horse in the life of the Turks by saying, “At demezem sana, kardaş derem, kardaşumdan yeg”, for the horse that awaits him until he comes out of the dungeon. Many animal motifs are used in Dede Korkut stories. The elements symbolized by these animal names sometimes appear as a friend, sometimes as a comrade in arms, and sometimes as a motif representing power. Therefore, these stories are very important for the Turkish world. These stories, which are among the important language texts of Old Oghuz Turkish, are among the important sources that reflect the Turkish language, literature, culture and philosophy. When these epic stories, which have the features of Old Oghuz Turkish, are compared in detail with Kazakh, common patterns attract attention. In this study, animal names of Turkish origin in Dede Korkut stories will be identified and their situation in historical Turkish dialects will be explained. The situation of the identified animal names, how they are reflected in the vocabulary of Kazakh and in which meaning they are used will be stated. In this direction, the sitution of animal names in Dede Korkut stories in Kazakh will be discussed. The findings obtained in the study are stated in the form of items in the "Results" section and the status of the animal names in question is shown.

Names are given to tangible and intangible assets and objects through the language which is a string of written signals. This naming is also reflective of the socio-cultural structure within the rules of language. The most important element that distinguishes assets is the independent morfem names. For this reason, the first element to recognize an asset is names. Each of the names corresponding to the asset and case are a coding from the past to the future. Language is the most important asset for transmitting information to future generations. Language reflects the life style, culture, world view, stages of society throughout history and relations with other societies. Thanks to the language, all this is transferred to future generations. The method of understanding and telling the world is hidden in the language of a nation. All this is seen in the vocabulary of a language. Vocabulary is a work area located within the word science of linguistics. All of the words in a language are called vocabulary. Vocabulary all words of a language; the sum of the words in a vocabulary of a person or a community. The vocabulary of Turkish in the Old Turkish period, which includes Köktürk, Old Uyghur and Karahanlı periods, contains the total of Turkish words between the 8th and 13th centuries. Animal names in this period are significant in terms of both phonem and morfem value. With this study, the concept of animal names in Old Turkish period will be fully determined. ÖZET Sesli ya da yazılı göstergeler dizgesi olan dil aracılığıyla somut ve soyut varlıklara ve nesnelere adlar verilmektedir. Bu adlandırma da dilin kuralları içerisinde sosyo-kültürel yapıyı yansıtıcı özelliktedir. Varlıkları birbirlerinden ayıran en önemli unsur da bağımsız biçimbirim olan adlardır. Bir varlığı tanımaya yarayan ilk unsur bu sebeple adlardır. Her bir durumu, varlığı karşılayan adlar geçmişten geleceğe bir kodlamadır. Gelecek kuşaklara edinilen bilgilerin aktarılması için dil en önemli varlıktır. Dil, toplumun hayat tarzını, kültürü, dünya görüşünü, tarih boyunca geçirdiği evreleri ve başka toplumlarla kurduğu ilişkileri yansıtır. Dil aracılığıyla bütün bunlar gelecek nesillere aktarılır. Dünyayı anlayış ve anlatış biçimi bir milletin dilinde saklıdır. Bütün bunlar da bir dilin söz varlığında görülmektedir. "Söz varlığı", dil biliminin sözcük bilim dalı içerisinde yer alan bir çalışma alanıdır. Bir dildeki sözlerin bütününe kelime kadrosuna söz varlığı adı verilir. Söz varlığı bir dilin bütün kelimeleri; bir kişinin veya bir topluluğun söz dağarcığında yer alan kelimeler toplamıdır. Türkçenin Köktürk, Eski Uygur ve Karahanlı dönemlerini kapsayan Eski Türkçe dönemindeki söz varlığı da 8 ve 13. yüzyıllar arasındaki Türk dilinin kelimeler toplamını barındırmaktadır. Bu dönemdeki hayvan adları da gerek verilişleri gerekse ses ve şekil değerleri açısından oldukça dikkat çekicidir. Bu çalışma ile Eski Türkçe dönemindeki hayvan adlarının kavram alanı tam anlamıyla belirlenecektir. Anahtar Kelimeler: Eski Türkçe, kavram alanı, adlandırma, hayvan adları.

Tarihin Dilsiz Tanıkları: Hayvanlar, 2018

Çalışmanın odak noktası her şeyin mükemmel bir şekilde birbirine bağlı olduğu ekosistemde beraber yaşamak zorunda olduğumuz canlılara dikkat çekmek ve onların insan yaşamdaki önemlerini, popülerliğini, algılarını ve etkilerini birtakım örnekler ile ortaya koymaktır. Bu bağlamda ilk olarak çevre tarihi alanıyla giriş yapılmış sonrasında ise tarımın ortaya çıkması, modern dinlerin doğuşu, bu dinlerdeki hayvan algısı, son olarak da nüfus artışı ve kapitalist üretim sistemi örnekleriyle insan ve hayvan etkileşiminde bazı dönüm noktalarına dikkat çekilmek istenmiştir.