Codex Cumanicus'ta Yer Alan Latince Yazılmış Gramer Yaprağı

Esra POYRAZ

Bu makalede, temel sözcükler arasında sayılan organ adlarının etimolojisi Tarihî Kıpçak Türkçesinin önemli eserlerinden biri olan Codex Cumanicus temel alınarak ele alınacaktır. Dillerin akrabalığı tespit edilirken başvurulan yöntemlerden biri, temel sözcüklerin varlığının ve bu sözcüklerinin değişiminin ortaya konulmasıdır. Çünkü temel sözcükler, kültür sözcükleri gibi değildir ve ödünçlenemez. Dilbilimcilerin genel görüşüne göre organ adları, temel sözcükler arasında sayılmaktadır. Bu sözcükler, bir dilin lehçe ve ağızlarında zamanla ses değişmelerine uğrayabilir ya da olduğu gibi de kullanılabilir. Bu çalışmada da temel sözcükler arasında sayılan organ adları, Tarihî Kıpçak Türkçesinin önemli eserlerinden biri olan Codex Cumanicus temel alınarak ele alınacaktır. Codex, XIII – XIV. yüzyıllarda kaleme alınmış, Almanca ve İtalya bölümleri bulunan iki defterden oluşmaktadır. Kim ya da kimler tarafından yazıldığı kesin olarak bilinmemektedir. Çalışmada, organ adlarının etimolojisi üzerinde durulacak ve Codex Cumanicus’ta kullanıldığı biçimlerle verilecektir.

Öz: Codex Cumanicus sahip olduğu sözvarlığıyla sadece Kıpçak Türkçesi için değil aynı zamanda Kumanların/Kıpçakların kültür etkileşimi gerçekleştirdikleri milletler için de son derece değerli bir eserdir. Codex Cumanicus yayımımızın ön sözünde eserin söz varlığı üzerine çalışmalarımızı sürdüreceğimizi ve bunları ilim âleminin istifadesine sunacağımızı ifade etmiştik. Bu çalışmada da eserdeki Latince ve Grekçe alıntıları tespit etmeye çalıştık. Codex Cumanicus'taki Latince ve Grekçe alıntı kelimelere bugüne kadar özel bir çalışmada temas edilmemiştir. Bu bağlamda Codex Cumanicus'un söz varlığı tekrar gözden geçirilerek metinde Latince ve Grekçeden alıntı olduğu kanaatini taşıdığımız kelimeler belirlendi. Ardından bu kelimeler daha çok metin bağlamında ve kültürel boyutlarıyla kısaca değerlendirilmeye çalışıldı. Metinde Latince ve veya Grekçe kelimeye ek olarak kayda geçirilmiş olan Türkçe veya başka bir dilden eş anlamlı karşılığı varsa bunlara da değinildi. Kelime cümle içerisinde kullanılmışsa görev bakımından da bir değerlendirmeye tabi tutuldu. Semantik bakımdan bir farklılaşma gerçekleşmişse ayrıca belirtildi. Abstract: Codex Cumanicus is an invaluable monument not only for Kipchak Turkish but also for the nations in which Kumans/Kipchaks perform cultural communication. We have stated that we will continue our studies on Codex Cumanicus's pre-existing vocabulary, and that we will present it to the forefront of the scientific community with a new work. In this work we also tried to identify Latin and Greek loanwords in the text. The Latin and Greek loanwords in Codex Cumanicus have not been touched upon in any particular work. For his, Codex Cumanicus's vocabulary were re-overviewed and the words that we thought were quoted from the Latin and Greek the text were identified. Then these words were tried to be evaluated briefly in the context of texts and cultural dimensions. They were also mentioned if there is a synonym of Turkish or another language, which is added to Latin or Greek words in addition to the text. If the word was used in the sentence, it was also evaluated for duty. If a differentiation was realized in terms of semantics, it was also stated.

RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 2016

Arap harfleri dışında başka harflerle yazılmış Türkçe malzemeye transkripsiyon anıtları denir. Yabancılar tarafından yazılmış bilinen en eski transkripsiyon anıtı Codex Cumanicus'tur. 18. yüzyılda yabancılar tarafından hazırlanmış gramer kitaplarından biri de Johann Matthias Korabinsky'nin "Versuch eines kleinen Türkischen Wörterbuchs mit beygesetzten deutsch, ungurisch und böhmischen Bedeutungen und einer kurzgefaβten türkischen Sprachlehre" adlı eseridir. Makalemizde Korabinsky'nin "Versuch eines kleinen Türkischen Wörterbuchs mit beygesetzten deutsch, ungurisch und böhmischen Bedeutungen und einer kurzgefaβten türkischen Sprachlehre" adlı eserinin ikinci kısmında bulunan gramer bölümü tanıtılmıştır.

İlahiyat Tetkikleri Dergisi, 2017

Fars edebiyatının önemli şairlerinden olan İbn Yemîn, Beyhak' a bağlı Feryûmed köyünde dünyaya gelmiştir. Küçük yaştan itibaren şiir söyleyen şair, dönemin ileri gelenlerinin meclislerinde bulunmuş ve onlara methiyeler söylemiştir. İbn Yemin, şiirlerini akıcı, sade ve anlaşılır bir dille söylemiş; anlaşılmaz kelime ve tamlamalardan kaçınmıştır. Horasan üslubunu kullanan İbn Yemîn kaside, gazel ve rubai gibi farklı nazım türlerinde başarılı olmasına karşın sosyal ve ahlakî konuları içeren kıtalarıyla şöhret bulmuştur. Söz konusu çalışmada İbn Yemîn'in Dîvân'ında yer alan gazelleri Farsçadan Türkçeye çevrilerek incelenmiştir. Gazellerde geçen gül, nergis, yasemin, lale, nilüfer, menekşe vb. çiçekler; servi, söğüt, çınar vb. ağaçlar; elma, ayva vb. meyveler tespit edilerek bunlar hakkında genel bilgiler verilmiş; bu çiçek, ağaç ve meyvelerle yapılan tamlamalar, ifade ettikleri anlamlar ve bunlarla çeşitli unsurlar arasında kurulan ilgiler örnekleriyle dikkate sunulmuştur.

2024

XVI. yüzyılda Ali bin Ömer Arabi tarafından kaleme alınan “Baytarname”, atçılık üzerine yazılan bir eserdir. Atçılıkla ilgili olması ve atların hastalıklarının tedavisinden bahsetmesi sebebiyle içerisinde farmakolojik bilgiler ihtiva etmektedir. Eserde atların hastalıklarında hangi ilaçların kullanılacağı, ilaç ve terkiplerin nasıl yapılacağı hakkında bilgi verilir. Bu eserlerde ilaç yapımında kullanılan bitki adlarının çokluğu dikkati çekmektedir. Dil olarak Eski Türkiye Türkçesi özelliklerini gösteren eser, dil tarihimiz açısından da önem arz etmektedir. Çalışmamız Eski Türkiye Türkçesi sahasında yapılabilecek çalışmalarda ve derlemelerde araştırmacılara yardımcı olacak şekilde hazırlanmıştır. Çalışmamızda Baytarname’de geçen bitki adları derlenerek liste haline getirilmiştir. Söz konusu adların hangi dile ait olduğu belirtilmiştir. Ayrıca bu bitkilerin hangi hastalıkların tedavisinde kullanıldığı da ifade edilmiştir. Tespit edilen 138 bitki adının 44 tanesinin Türkçe (%31), 39’unun Arapça (%28), 36’sının Farsça (%26), 10’unun Yunanca (%7) olduğu görülmüştür. 4 bitki ise çok dilli birleşik adlardan (%2) oluşmaktadır. Tedaviler-de en çok kullanılan bitkiler ise anzerūt, arpa, bezir, çam saḳızı, mastakī, sarımsaḳ, susam, soġan ve za‘ferān olarak tespit edilmiştir. Eserdeki hastalıklar atın uzuvlarına göre tasnif edilmiştir. Bevās̱īr, carab, demregü ḫunān, ḫunnāḳ, intişār, ishāl, ḳurlaġan, nāṣūr, ṣadme, saraṭān, sıraca, öksürük, verem ve yaġır gibi pek çok at hastalığı tanımlanmış ve tedavisi için yapılması gerekenler açıklanmıştır.

Codex Cumanicus is the first known Turkish monument written in Latin alphabet. It is thought that Codex Cumanicus was used for missionary and trading at the end of the XIII. century and the beginning of the XIV. century, in north of the Black Sea domains of Kipchak, Christian priests and Venetian merchants. In this book, except for the Persian, Latin, Kuman word lists, proverbs, riddles, hymns of Kipchaks are also provided. Although a work written for certain purposes, the Codex Cumanicus has a quite varied and rich vocabulary. The book draws attention to vocabulary specifically to all areas of daily life for example, precious metals, minerals, plants, animals, human and animal body, limbs, disease names, numbers names, color names, clothing, household goods, war materials, trading goods, religious terms, calendar (day, month, week names), law, measure , object names, food names and etc. The presence of these elements in the Codex Cumanicus, may give clues on many issues, such as Kuman-Kipchak language, lifestyles, cultures, geographies. For this purpose, in this article Turkic vocabulary of animals names in the Codex Cumanicus are discussed; and compared the field of historical and modern Turkic language. At the end of this study, most of the animal names of Codex Cumanicus were present the first texts in Turkic. Hapax legomenon animal names which aren’t encounterd in other periods of the Turkic languages have also been identified encountered. The Persian, Mongolian, Arabic, Greek, Russian quote animal names that are seen in this book is also remarkable. Some of the names of animals, however, only the Kipchak areas of historical and modern areas have been identified. This is observed only in the field names in Kipchak, the presence of these specific words Kipchak is evaluated. When the animal names are classified in Codex Cumanicus, it seems that the names of wild animals (twenty five percent) and birds (twenty two percent) form the majority.

Cappadocia Region, in the middle of Central Anatolian Plateau has had an important position throughout the history. In the same time this land has created and shaped many civilisations and showed its mentioned importance perceptibly. The region is located on a very strategical position in terms of geographical conditions and by the help of its climate many species of plants have grown in the region. Except from Melitene most of the region was under the continental climate effect. Ancient sources mentioned about herbs such as adamantis, therioarca, polemonia, Selgitic oil, botrys or ambrosia which were used for medical purposes beside common grain like wheat and barley grown for daily consumption. Also, the ancient sources give detailed information about the local growing places or even shapes of these plants. In addition to these plants and herbs the region produced some commercial plants as well. These commercial plants had contributions to the economy of the region. For example dense forest of the Caesarea region provided timber, olives were grown in Melitene and the latter city produced Monarite wine which could be compared only with Greek wine which was the most quality wine then. Diversity and richness of the plants in Cappaodcia region could be observed even today. This study focuses on the plants of Cappadocia used for medicine, commerce and nutrition in the light of ancient sources.

TARİHÎ TÜRK LEHÇELERİNDEKİ GRAMER KİTAPLARI VE YAPIM EKLERİ ÜZERİNE, 2019

ÖZET Türkçede ekler iki başlık altında değerlendirilmektedir. Bunlar yapım ekleri ve çekim ekleri olarak nitelendirilir. Yapım ekleri sözcüklerin kök veya gövdelerine gelerek kalıcı sözcükler türetmek üzere kullanılır. Çekim ekleri ise sözcüklere geçici olarak eklenir ve sözcükler arasında çeşitli anlamlar ve gramer ilgisi kurarlar. Biz ise makalemizde örnek olarak verdiğimiz gramer kitaplarının yapım ekleri bölümlerindeki tasnif değişiklikleri ve terminoloji farklılıkları üzerinde duracağız. Anahtar Kelimeler: yapım ekleri, gramer, tarihi lehçeler Abstract ON GRAMMATICAL BOOKS AND CONSTRUCTION ATTACHMENTS IN HISTORICAL TURKISH DIALECTS ABSTRACT In Turkish, the inserts are evaluated under two headings. They are characterized by construction attachments and shooting attachments. Construction attachments are used to derive persistent words by coming to the root or bodies of words. The shooting attachments are temporarily added to the words, and they establish a variety of meanings and grammatical relevance between the words. In our article, we will stand on the differences in sorting changes and terminology in the construction attachments sections of our grammar books. Key Words: construction attachments, grammatical, historical dialects

ULUSLARARASI TÜRK DÜNYASI’NDA İLMİ ARAŞTIRMALAR SEMPOZYUMU BİLDİRİ KİTABI, 2018

Dil ilişkisi sonucunda, Codex Cumanicus'ta “ kim, neçik, kaçan ve kayda" sözleriyle kurulan cümlemsi öbekleri ve bunların işlevleri değerlendirlmiştir.

2020

Yüksek Lisans tezi olarak çalıştığımız bu eser, İsveç Uppsala Üniversitesi Kütüphanesi Doğu Türkçesi Yazma Eserler Kataloğu‟nun 637 numarasında kayıtlıdır. Nerede ve ne zaman yazıldığı hakkında eserin veya yer aldığı kataloğun içerisinde bilgi bulunmamaktadır. Bu eserin mütercimi de belirsizdir. Eserin ilk yaprağında geçen “Bu kitâb Ya‟kûb? Ahund‟ın kitâbı turur.” ifadesi, muhtemelen kitabın müterciminden ziyade kitabı satın almış bir kişinin adıdır. 101a-150b yapraklarını kapsayan çalışmamız, Giriş, Yazım ve Dil Özellileri, Metin, Türkiye Türkçesine Aktarım, Dizin ve Tıpkıbasım bölümlerinden oluşmaktadır. Acayibü‟l- Mahlukat yazıldığı devrin coğrafyası ve kozmografyası hakkında bilgi veren, içinde bazı efsanevî hikâyeler ve bilgiler bulunduran ansiklopedik türde bir eserdir. İlk olarak İran edebiyatında yazılan Acayibü‟l- Mahlukat, evrenin yaratılışı, gökler, denizler, bitki ve ağaçlar, şehirler, ülkeler, kiliseler, cami ve mescitler, hayvanlar ve tuhaf yaratılıştaki varlıklar hakkında bilgiler içerir.