KAPI VE EŞİK KİTABI

Sanat Yazıları, 2018

Yazı, mimari ile olan ilişkisinde bugün çoğunlukla bilgilendirici bir unsurdur. Yazı bu bilgilendirici işlevi dışında mimari üzerine eklendiğinde, yapının varoluşuna ilişkin yeni önermeler sunmakta ve o yapının insan zihinde, mekansal anlamda yeni deneyimlere açılmasına yardımcı olmaktadır. Mimariyi sanatla ilişki içine sokan yazının bu anlamda kullanımına dair örnekleri özellikle kavramsal kapı kitabelerinde görmek mümkündür. Kapının düşünsel anlamda pek çok kavramı açıklayıcı sembolik anlamları, kitabesinin dile getirdikleriyle birleşince kişiyi sadece fiziksel bir mekana değil, aynı zamanda zihinsel bir diyara doğru yola çıkarır. Özellikle yazı ile bezemenin yaygın olduğu kültürlerde, kapı üzerlerine yerleştirilen levhalarda ya da direk kapının süslemesi için kullanılan yazılarda çeşitli bilgilerin yanı sıra ayetler, dilekler, özlü sözler gibi kavramsal metinler bulunmaktadır. Geçmişte kavramsal kapı kitabelerinde rastlanılan mimari yazı ilişkisini bugün yazı ile çalışan kavramsal sanatçıların mekana özel ürettikleri çalışmalarda bulabilmek mümkündür. Çalışmanın amacı, kapı üzerine edebi ve manevi değeri yüksek kavramsal yazı yazma geleneğinin neredeyse ortadan kalktığına dikkat çekmek, mekan olarak kendine kapıyı seçmiş çağdaş, kavramsal sanat çalışmaları ile gelenek arasında bir ilişki kurulup kurulamayacağının olasılıklarını araştırmak ve bu olasılıklardan hareketle geleneğin geçirdiği dönüşümünün neler olabileceğini tartışmaya açmaktır.

ÖZET Bu makalede, kişinin dış dünya ile şahsî dünyası arasında bir geçiş vazifesi üstlenen 'kapı' ve 'eşik' kelimeleri üzerinde durulmuştur. Kapı ve eşik kelimeleri tarihî ve çağdaş lehçelerimizde nasıl kullanılmıştı? Anlam yolculuğunda hangi eserlerde kimler tarafından, ne şekilde ve hangi kalıplarla ifade edilmişti? Bu sorular, ilk yazılı belgelerden bugüne kadar gelen eserlerin tanıklığından hareketle cevaplandırılmıştır. ABSTRACT In this article, they are put emphasis on words ‚kapı‛ and ‚eşik‛ which are undertaking a transition mission between outer world and person's individual world. How were the words ‚kapı‛ and ‚eşik‛ used in historical and contemporary dialects? Who stated them using which way and which models in journey of meaning. These qustions are tried to be answered in the light of testimonies of first writings remained.

Kahve, Arapçadaki Kaffa / Farsçadaki Quawah sözcüğünden türeme – keyif veren içecek anlamına gelen bir kelimedir. Yöre adı olarak geçse de doğruluğu kanıtlanmamış durumda. Bir çok dilde bakıldığında yazılış ve telaffuz olarak birbirine çok benzeyen rezonanslar ile kendine yer bulmuştur. Kahve, Coffee, Kaffe, Kofie, Caffe, kave,cafe gibi.. Rastlanılan bir dilde farklılık mevcuttur. Habeş dilinde kahve ağacına verilen Bunn ismini kahvede de kullanmışlardır. İbn-i Sina da kahvenin şifa vericiliğinden bahsederken Bunchum olarak adlandırmıştır. Kahvenin keşfi ile ilgili bir çok kaynağa göz attığımızda ve bu konuya eğilmeye başladığımızda bir çok rivayet ve hikaye ile karşılaşıyoruz. Kimisinin mistik havası, diğerinin kendi toplumunu yücelten ve kahve bizden çıktı diyen yapısı, çeşitli nedenlerle kitaplar ve kültürler içine girmiş gözüküyor. Peki hangisi doğru diye baktığımızda ise kaynak nokta olarak alacağımız başlangıçlar azalıyor ve zorlaşıyor. Çünkü toplumlar ve kaynaklar da, hikayeyi olmasını istediği şekilde veya inanmak istediği gibi şekillendiriyor. Meşhur hikaye Çoban Kaldi ile başlayayım. Keçilerini otlatırken ağaç dallarından sarkan kırmızı meyveleri yiyen ve hareketlenmeye (hatta bazı kaynaklarda resmedilişi ile zıplayan) başlayan hayvanların dikkatini çekmesi ile kahveyi keşfetmesi… Şöyle bir göz önünde canlanınca masalsı yapısı ile ideal bir başlangıç noktası olabilir. Hz.Muhammed döneminde keşfinin de olduğunu söyleyen ve bunu tek bir dayanak ile dine entegre etmeye çalışan az da olsa bir zümre var. Dedim ya konu speküle edilebilir yapıda olunca nereye istenirse oraya çekilebilecek, nasıl duymak isteyeceğiniz ile ilgili bir hikayesel dizin ortaya çıkartabiliyorsunuz. Bizim bu yapı içinde olmamamız ve doğru dayanaklar ile hareket edip, elimizde kanıtlar ve belgeler ile ortaya koymamız gerekir ki mirasa doğru sahip çıkabilelim. Bunu da tüm dünyaya sunarken belki de doğru bilinen yanlışlar mitini biraz da olsa düzeltip yönünü çevirebilelim.

KAPI VE EŞİK KİTABI, 2023

Geleneksel Boşnak Kapıları ve Kapı Halkaları, Prof. Dr. Hidayet Kemal Bayatlı Hatıra Kitabı, Kerkük Vakfı Yay., İstanbul, 2019., 2019

Öz Mehmet Fuat Köprülü, 1913 yılında kaleme aldığı halkiyat adlı meşhur makalesinde işgal altındaki bölgelerin folklor ürünlerini, o bölgenin manevi tapusu olarak görerek bunların kayıt altına alınması gerekliliğinden uzun uzun bahsetmektedir. 500 yıla yakın bir süre Türk hâkimiyeti altında kalan Bosna Hersek, Türklerin manevî tapusu olarak nitelendirilebilecek binlerce folklorik unsuru bünyesinde barındırmaktadır. Bunlardan bir tanesi de geleneksel Boşnak kapıları ve bu kapıların halkalarıdır. Bosna Hersek'in her köşesinde Türk hâkimiyetini simgeleyecek tarzda geleneksel Türk evleri, bahçeleri, kapıları, kapı tokmakları ve halkları ile karşılaşmak mümkündür. Sosyal yaşamdaki işlevsel mahiyetini kaybetmesine rağmen nostaljik hisler ile Boşnak toplumunun geçmişle olan bağlarının bir terennümü olarak geleneksel kapı tokmakları ile süslenmiş iki kanatlı Boşnak kapılarına Bosna Hersek'in birçok şehrinde olduğu gibi Mostar'da çok sık rastlarız. Çalışmamızda Mostar şehrinde bulunan geleneksel Boşnak yapılarına ait kapıların ve kapı halklarının yapısal özellikleri ve bunların geçmişe dönük işlevlerinin yanında bölgedeki Türk kültürünün kadim izlerinin Bosna Hersek ve Boşnaklar üzerindeki günümüze değin süren etkilerini ortaya koymaya çalışacağız. Abstract Mehmet Fuat Köprülü considers the folklore products of occupied territories as a spiritual deed of that region in the famous article called halkiyat which he penned in 1913 and he has been talking about the necessity of registering them. Bosnia and Herzegovina, left under the dominance of Turks for almost 500 years, has as many as thousands of folkloric elements that can be seen as Turkish spiritual deed. One of them is traditional Bosnian doors and door knockers, as well. In every corner of Bosnia and Herzegovina it is possible to encounter traditional Turkish houses, gardens, gates, door knockers and rings in a manner that would symbolize Turkish dominance. Although they have lost the functional nature in social life, we frequently encounter two-winged Bosniak doors in Mostar adorned with traditional door knockers as a tense of nostalgic feelings and ties with the past of traditional Bosniak society. In this paper, we will try to reveal the structural features of traditional Bosniak doors and door knockers in the city of Mostar and in addition to their retrospective functions, up to today effects of the traces of Turkish culture on the Bosnia and Herzegovina and the Bosniaks.

Kitabeler, tarihî binaların kimlik kartları olduğu kadar aynı zamanda o binanın ve hatta beldenin aidiyetlik, sanat ve medeniyet nişanesidirler. Kitabeler üzerine yaptığı çalışmalarla adından söz ettiren yazarımız, bu sefer çalkantılı bir tarihî geçmişe sahip İzmir'de, şehrin mührü mesabesindeki Fatih devrine ait kale kitabesini ve keşif hikâyesini sizler için kaleme aldı…

2023

Prof. Dr. Sebahattin Bayram Armağanı, 2023.