Eski Uygurca İnsadi-Sutra'nın Dili

ÖZET Göstergeler, basit mantıkla soyut veya somut şeylerin yerine geçebilen, onları işaret eden gösteren belirti ve tanımlık öğelerdir. Bu anlamda örneğin duman, ateşin; çatık kaşlar, kızgınlığın göstergesi sayılır. Dilbilimci açısından gösterge ise dilin göstergebilimsel dizgesini bulmak, onun sistemine ait unsurları keşfetmektir. Dilbilimin ilk kez bilimler arasında belli bir yer almasında, göstergebilim önemli bir rol oynamıştır. Dilde kelimelerin her birisi gösteren niteliği taşır. Ses ve nesne arasındaki ilgisizlik dünyadaki en iyi gösterenlerin dilde varlığını bize kanıtlar. Dilin gösteren gösterilen ilişkisinde vardığı en yüksek seviye edebî metinlerdir. Bu metinlerde gösterenler vasıtasıyla yazar ulaşmak istediği bazı somut, soyut, duygusal unsurları dile getirmeye çalışır. Son zamanlarda, edebî metinlerin şerhinde dilbilim akımlarını kullanan çalışmalar artmıştır. Her metot, edebî metinlerin farklı yönlerini ortaya koymaktadır. Her yaklaşım tarzı, metin şerhi hususunda okuyuculara ve araştırmacılara farklı bakış açılarıyla bakma imkânını sunmaktadır. Bu çalışmada Eski Uygurca Kuanşi İm Pusar isimli metin göstergebilim açısından incelenmiştir. Göstergebilimsel olarak bir metni inceleyebilmek, o metni kesitlere ayırmakla mümkündür. Kesitleme, metni anlam bloklarına, anlam bölümlerine ayırmaktır. Bu sebeple incelediğimiz hikâye kesitlere ayrılmış ve yüzey yapıda yer-zaman-mekân (uzam) ve kişiler açısından değerlendirilmiştir. Yer, zaman ve kişiler hakkında anlatıda detaylı betimlemeler verilmemiştir. Derin yapıda Budizm'e ait birçok göstergenin metinde kendine yer bulduğu görülmüş ve çalışmanın her kesitinde bu göstergelerden çeşitli örnekler verilerek metin göstergebilimsel açıdan ele alınmıştır.

Bu tez çalışmasının kendi çalışmam olduğunu, tezin planlanmasından yazımına kadar bütün aşamalarda patent ve telif haklarını ihlal edici etik dışı davranışımın olmadığını, bu tezdeki bütün bilgileri akademik ve etik kurallar içinde elde ettiğimi, bu tezde kullanılmış olan tüm bilgi ve yorumlara kaynak gösterdiğimi beyan ederim. (27/06/2024) Oktay DERE TEŞEKKÜR Bu tezin meydana gelmesinde emeği büyük olan ve benimle birlikte gece gündüz demeden durmaksızın çalışan, her ne koşulda olursa olsun desteğini esirgemeyen hocam Nurdan BESLİ'ye, teze başladığım andan itibaren görüş ve tavsiyeleriyle bu meşakkatli süreci kolaylıkla atlatmamı sağlayan, her zaman örnek aldığım hocam Ferruh AĞCA'ya ve daha yüksek lisansa ilk başladığım andan itibaren desteğini eksik etmeyen hocalarım Funda TOPRAK, Akartürk KARAHAN ve Yaşar TOKAY'a ne kadar teşekkür etsem azdır. Öte yandan tezle ilgili sorularımı cevaplayan Peter ZİEME'ye ve Hasan İSİ'ye, Tibetçe metni görmek için yardımını aldığım Orna ALMOGİ'ye ve Tibor PORCİÓ'ya ve her zaman yanımda olan arkadaşlarım Nurbanu TUNÇ, Seyfeddin AKDÖL ve Alper GÖKÇE'ye teşekkür ederim. Ayrıca metnin yayım izinlerini veren Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften'e teşekkürlerimi sunarım.

Dil Araştırmaları, 2021

Kategorik değerleri veya anlamlı-görevli birim olup olmadıkları hala evrensel düzeyde tartışmalı olan zarflar, Türklük bilimi araştırmalarında yer-yön zarfları, katlama/sayma zarfları, sıklık/zaman zarfları, pekiştirme zarfları ve miktar/derecelendirme zarfları gibi alt tanımlamalara tabi tutulmaktadır. Bu tanımlamalar içerisinde miktar zarfları; fiilleri, sıfatları veya kendi kategorisinde bulunan zarfları azlık-çokluk ve bazı hallerde üstünlük yönünden işaretleyen ve Türk dilinde sınırlı sayıda birimlere sahip niceleyicilerdir. Bugüne kadar yapılan Eski Türkçe gramer çalışmalarında yer verilmeyen, bazı metin neşirlerinde yirmiye yakın örneği tespit edilen ärtä formu da bu niteleyicilerden biridir. Ancak bu form, bugüne kadar yapılan çalışmaların bazılarında, tarihsel Türk diline ait çeşitli metinlerde sıkça rastlanılan ertä formuyla çeşitli sebeplerden dolayı karıştırılmış veya ayırt edilememiştir. Bu çalışmada, farklı etimolojilere ve semantik alanlara sahip olan bu iki form tekrar ele alınarak sahip oldukları farklı gramerleşme süreçleri değerlendirilecektir. Daha özelde, literatürde ele alınmamış olan ärtä, tespit edilen bütün örnekleriyle ayrıntılı bir şekilde ele alınarak hem kategorik değerleri hem de gramerleşme süreçleri incelenecektir. Bu çerçevede Eski Türkçe döneminde görülen ortak kökene sahip bazı miktar niteleyicilerinin formlarından hareketle, Türk dilinin miktar niteleyici tipolojisi hakkında bazı sonuçlara ulaşılmaya çalışılacaktır.

İsi, H. (2020). Eski Uygur Türkçesi Metinlerinde Budist Bir Terim: “Sadu <Skr. Sādhu”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi Journal of Turkish World Studies 20/1 Yaz/ Summer 2020, 41-58.

2023

Bu çalışmada Eski Uygurca Sena-Upasena hikâyesi, edimbilimsel bir bakış açısıyla söz edimi kuramı çerçevesinde ele alınarak incelenmiştir. Hikâyede yer alan kahramanların sözcelerinin ardındaki edimsöz edimleri tespit edilerek J. Searle'ün (1975) taksonomisine göre sınıflandırılmıştır. Bununla birlikte sınıflandırılan edimsöz edimleri ayrıntılı olarak değerlendirilmiştir. Çalışmanın giriş kısmında çalışmanın amacı, ele alınan hikâye metninin tercih edilme sebebi vb. konular aydınlatılmaya çalışılmış, kuramsal çerçeve kapsamında da edimbilim ve söz edimi kuramı hakkında teorik bilgiler verilmiştir. Sena-Upasena hikâyesi ile ilgili birtakım bilgiler okuyucuya aktarıldıktan sonra hikâyede yer alan sözcelerdeki edimsöz edimleri analiz edilmeye başlanmıştır. Analiz kısmının hemen başında ise çalışmanın yöntemi ve izlenen yollarla ilgili bazı bilgiler verilmiştir. Bu çalışmayla birlikte Eski Uygurca özelinde Eski Türkçe belgelerin dilbilim metotlarıyla ve farklı bakış açılarıyla incelenebileceği bir kez daha kanıtlanmıştır. Aynı zamanda Eski Uygurca bir hikâyenin söz edimi kuramı bağlamında incelenmiş olmasıyla birlikte alanda bu tarz çalışmaların daha da çoğalması amaçlanmıştır.

Modern Türklük Araştırmaları Dergis,, 2013

M M o od de er rn n T Tü ür rk kl lü ük k A Ar ra aş şt tı ır rm ma al la ar rı ı D De er rg gi is si i E Es sk ki i U Uy yg gu ur rc ca a S Sö öz zv va ar rl lı ığ ğı ın na a K Ka at tk kı ıl la ar r I I: : K Ka al lı ıp pl la aş şm mı ış ş k ku ut tu ur ru u Z Za ar rf fı ı Ü Üz ze er ri in ne e * E Er rd de em m U Uç ça ar r Yrd.Doç.Dr., Gediz Üniversitesi (Menemen/İzmir)

International Journal of Old Uyghur Studies, 2019

Özet Türk dilinin farklı tarihî dönemlerinden Çağdaş Türk dillerine ulaşan sözcüklerin anlam ve şekil bakımından karşılaştırılması Türkçenin geçmişten günümüze kadar uzanan bütünlüğünü ortaya koymak için büyük önem arz eder. Günümüzden binlerce yıl öncesinde kullanılan sözleri gerek çağdaş Türk dillerinde gerekse Türk dillerinin farklı ağızlarında görmek mümkündür. Özellikle, en eski metinlerde bile nadir rastlanan ve Çağdaş Türk dilleri arasında da pek yaygın olmayan veya şeklen ve anlamsal olarak değişime uğrayan kimi sözler Türkçenin eskiliğinin ve devamlılığının göstergesidir. Türkçenin en eski metinlerinde geçen bir kısım sözcükler çeşitli araştırmacılar tarafından değerlendirilmiştir; tarihî eserlerin söz varlığı ile günümüz Türk dillerinin söz varlığı bazı karşılaştırmalı çalışmalara konu olmuştur. Bu çalışmalar sonucunda günümüz Türk dillerindeki eskicil sözcüklerin kökeni aydınlatılmaya çalışılmıştır. Bu çalışmamda Çağdaş Uygurcada çok özel bir yeri olan elley sözünün kökeninin Eski Türkçe ele-filine dayandığını açıklamaya çalışacağım. ele-filinin geçtiği ilk metin VIII. yüzyıldan kalma Dongoyn Şiree yazıtı olup Uygurca Budist eserlerdeki örnekleriyle devam etmiş ve günümüz Uygurcasına kadar ulaşabilmiştir. Abstract From Old Turkic ele-to Modern Uyghur elley Comparison of the meaning and form of the words which from different historical periods of Turkish language reached to Modern Turkic languages has great importance for revealing the integrity of Turkic from past to present. It is possible to see the words used thousands of years before today in both modern Turkic languages and in different dialects of Turkic languages. In particular, some words that are rare even in the oldest texts and which are not very common in modern Turkic languages or that have changed in form and semantically are * [email protected]; Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi; ORCID ID: 0000-0001-8655-9726.

Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi,, 2020

Modern Uyghur has transmited so many words from the Old Turkish, especially from the Old Uyghur until today. The protective properties and changes in terms of sound, form and meaning of modern Uyghur, it has an important place for researching the characteristics of the Turkish language in historical periods. There are some differents in terms of changes in voice, form and meaning in Modern Uyghur compare with previous periods. Sound changes among these are divided into two as vowel changes and consonant changes. The nine vowels in the general Turkish are spelling with eight letters in the written language of Modern Uyghur. Each of these vowels (according to Old Turkish) exhibits different levels of change. For example: OT. A-/A- > Uyg. é/-é- (ayı < éyıq; taŋırqa- > téŋırqa-); A-/ -A- > U-/ -U- (aruq > oruq; tanu- > tonu-; teşük > töşük); -U- > -I-/-A- (beküt- > békit-; tilkü > tülke); AGU > Ay (buzağu > mozay; bilegü > biley); -ev- > -öy- (sev- > söy; evlen-> öylen-) ect. In this article, I will review the status for /ı/ vowel in Modern Uyghur according to the Old Turkish.

International Journal of Old Uyghur Studies, 2023