İsimden Fiil Yapma +lA- Ekinin Altay Türkçesinde Görünümü

Mediterranean Journal of Humanities, 2020

Öz: +lA-eki Türkçede isimden fiil yapım eki görevinde kullanılan en işlek yapım eklerinden birisidir. +lA-eki aynı zamanda üzerine gelen "-n- ,-ş- ,-t-" fiilden fiil yapım ekleriyle birlikte de kullanılarak +lAn-, +lA-ş-, +lA-t-biçiminde gramerimizde yer alan ve kullanımını özellikle günümüzde de artırarak devam ettiren bir yapım ekidir. Ekin bu genişlemiş biçimlerle kullanımı konusunda bazı yapıların günümüz Türkçesinde +lA-alt tabanlı kullanımlarıyla karşılanmayıp +lA-n-, +lA-ş-, +lA-t-biçiminde üst tabanlı şekillerle kullanımda olmasından kaynaklı birtakım farklı görüşler gramer kitaplarına yansımıştır. Bu doğrultuda +lA-n-, +lA-ş-, +lA-t-şekillerini bazı araştırmacılar +lAn-, +lAş-, +lAt-biçiminde birleşik bir ek olarak ayrı bir isimden fiil yapımı şeklinde ele alıp değerlendirirken bazı araştırmacılar ise +lA-n-, +lA-ş-, +lA-t-biçiminde üst tabanlı kullanımlar olduğu şeklindeki görüşlerini dile getirmişlerdir. Bu yönüyle dikkatleri üzerine çeken bir ek olarak çalışmamıza konu olan +lA-ekinin ve genişlemiş biçimleri olan +lA-n-, +lA-ş-, +lA-t-şekillerinin Eski Türkçeden günümüze kadar geçen zaman dilimi içerisindeki kullanımları tarihî Türk dili metinleri taranmak suretiyle belirlenmeye çalışılmıştır. Günümüz Türkçesindeki kullanımları belirlemek amacıyla Türkçe Sözlük (Türk Dil Kurumu, 2011) kullanılmıştır. Söz konusu çalışmamızda tarihî Türk lehçeleri kapsamında belirlenen bu kullanımlar neticesinde günümüzle mukayese yoluna gidilerek +lA-alt taban ve +lA-n-, +lA-ş-, +lA-t-üst taban kullanımları üzerinden, +lA-n-, +lA-ş-, +lA-t-şekillerinin birleşik bir ek olarak Türkçenin isimden fiil yapım ekleri içerisinde yer alıp almaması konusunda bir değerlendirme yapmak amaçlanmıştır.

Tuna BEŞEN DELİCE 

Türk dilinde çokluk kategorisi sözcükler, ekler ya da sözcük grupları ile sağlanmaktadır. +lAr eki, Yeni Uygur Türkçesinde çokluk anlamını karşılamak için kullanılan tek biçim birimi değildir, işteşlik eki de çokluk işlevi ile kullanılabilir. +lAr eki, sadece çokluk anlamını değil topluluk, grup, mensubiyet, saygı, kuvvetlendirme, o ve onun yanındakiler ya da onun ile bağı olan kişiler gibi pek çok anlamı da karşılamaktadır. Ekin sıralamadaki yeri, ifade ettiği anlama göre değişebilir. Ek çoğu zaman isim ile iyelik eki arasında, daha seyrek olarak iyelik ekinden sonra kullanılır. Yeni Uygur Türkçesinde bu ek +lar, +ler görünümündedir ancak bu ekten sonra başka bir ek gelip +lar/+ler eki açık orta hece konumuna geçerse +lir şekline dönüşür. +lAr eki kimi durumlarda büyük ünlü uyumu dışında kalmaktadır.

Sıfat-fiil ekleri hem kalıcı isim yapmakta hem de isme gelebilen iyelik ve hal eklerinden dolayı fiilden isim yapmaktadır. Bazı sıfat-fiiller gramer kitaplarında sıfat özelliği gösterdiği halde fiilden isim yapan ek olarak adlandırılır. Bildiride hem zaman ifadesi taşıyıp hem de kalıcı isim yapmayan bazı eklerin aslında fiilden sıfat yapan ek olduğu gösterilerek yeniden bir tasnif yapılacaktır. Ayrıca çeşitli örneklerle konu genişletilecektir. - AcAk, -An, -Ar, -AsI, -DUk \ -DIk, -mAz, -mIş \ -mUş, -r, -Ir \ -Ur ekleri kimi zaman kalıcı isim kimi zaman da zaman ve hareket ismi olmalarından ötürü sadece fiilden isim yapma ekleri arasında değil sıfat-fiil katego- risinde de yer almaları gerekmektedir. Çünkü ‘tükenmez kalem’ ifadesindeki –mez nasıl ki sıfat-fiil oluyorsa çok doğal olarak ‘dolma kalem’ ifadesindeki -ma eki de sıfat-fiil ekidir. ‘tükenmez’ deki ifade tükenmiş ol- duğunu gösterdiği gibi ‘dolma’ daki ifade ise dolmuş olduğunu gösterir. Yani her ikisi de bir zaman bildir- mektedir. ‘Olağan durum’ tamlamasının hiç kimse sıfat tamlaması olduğunu inkâr etmemektedir. Peki neden -ağan eki sıfat- fiil kategorisinde bulunmaz? -AğAn eki tıpkı -An eki gibi geniş zaman ifadesini barındırır. Yukarıda saydığımız örnekler tek tek örneklendirilip neden sıfat-fiil sınıfına konulması gerektiği ispatlanacak ve kalıcı isim yapıp yapmamasına göre bir sınıflandırma oluşturulacaktır. Böylece aslında gramer kitapları- mızda olan sıfat-fiil sayısının 7 adet olmadığı ve Türkiye Türkçesiyle yazılmış çeşitli metinlerden seçilen ör- neklerle bu eklerin aslında bir sıfat-fiil eki olarak kullanıldığı gösterilecektir. Anahtar Kelimeler: Sıfat-fiil, fiilden isim, ek

Bu makalede Altay Türkçesinde şimdiki zamanın ek fiili olarak görev yapan dilbilgisel yapılar, sözlüksel unsurlar ve onlara eklenen şahıs ekleri ele alınmaktadır. Standart Altay Türkçesinde diğer Türk dill türlerinde görülen ve Eski Türkçeden beri süregelen şimdiki zamanın ek fiilleri kullanılmaz, ama cümledeki duruma kesinlik anlamı katan ek fiil ve Türk dilindeki isim cümlelerinde ek fiili de ifade eden şahıs bildirimi, ihtiyaç duyulduğunda farklı şekillerde ortaya çıkabilir. Makalede, standart Altay Türkçesinde orijinal ek fiilin ve ek fiile tekabül eden şahıs eklerinin yok olma sebepleri sorgulanmakta ve şimdiki zamanın ek fiili niteliğinde kullanılan çeşitli şekiller incelenmektedir.

Karadeniz Araştırmaları, 2012

Suffix +lI that was considered as derivative suffix till now, is actually a case marker having a syntactic function. In this paper, the functions of +lI are analyzed in details with examples in Old Turkic Texts.

Özet: Çalışmada, Türkçenin tarihî seyri içinde birle, tünle, taŋla, basala, tirigle, yaŋıla gibi kelimelerde kullanılan +lA ekinin Çuvaş Türkçesindeki izleri üzerinde durulmuştur. Köktürkçeden bugüne kullanılagelen +lA, tarihî metinlerde ve lehçelerde örneklerine sıkça rastlanılan bir ektir. Geçmişte, çeşitli araştırmacılarca yapılan çalışmalarda +lA üzerinde durulmuş; onun partikel, ek, tekit, zarf yapan ek, ek/edat, sona gelen edat veya enklitik olabileceği yönünde görüşler öne sürülmüştür. +lA ekine Çuvaşçada da sıklıkla rastlanır. Çuvaşça sözlükte madde başı olarak yer alan ve eki taşıyan kelimelerden bazıları Abstract: The focus of the study is the traces of +lA suf-

Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 2021

It is a known fact that suffixes have an important place in Turkish. Derivational suffixes among these suffixes are used for the formation of new words and various meanings from the words. This situation has continued in an order in the course of the history of Turkish language with a little change. This is also valid for +sAk,-sAk suffixes. Bu makale, Türk Dil Kurumu tarafından 2-3 Haziran 2016 tarihleri arasında İstanbul'da düzenlenen Türk Dilinde Ekler Sempozyumu'nda sunulan bildirinin genişletilmiş ve gözden geçirilmiş biçimdir.  This article is the expanded and revised version of the paper presented at the Symposium on Suffixes in Turkish Language organized by the Turkish Language Association between 2-3 June 2016 in İstanbul.

One of the conditions for proving language families/kinship is common morphological elements among languages which also play an important role in the question of Altaic languages. This article deals with {Converb/ Nominalizer +SEE} a special grammatical unit called attemptive / experiental aspect shared by Turkish, Mongolian, Japan and Korean languages. It has been discussed whether this grammatical unit results from a universal development or reflects a genetic relation. Keywords: Altaic languages, attemptive aspect, attemptive modality, experiental aspect, seeing auxiliary verb, metaphor.