Books by arya tabibzadeh
کتاب بهار, 2021
There are many Arabic couplets in classical Persian prose texts which are originally composed bas... more There are many Arabic couplets in classical Persian prose texts which are originally composed based on Arabic prosodic rules. Therefore those dealing with the emendation of such texts need a great knowledge on Arabic prosodic rules. This book deals with the incorrect emendations of Arabic couplets in Sa’di’s Gulistan, comparing with the correct emendations of such Arabic couplets in three other ornate-style prose texts, i.e. Kalīla wa Dimna, Nafṯat al-Maṣdūr, and Tārīx-e Jahāngušāy-e Juwaynī. It has been shown that the Gulistān emendators have usually emendated the Arabic couplets based on Persian prosodic rules, but all of the emendators of above mentioned ornate-style prose texts have correctly emendated the Arabic couplets based on Arabic prosodic rules. The points neglected by the Gulistan’s emendators have been classified into four categories in this book. By taking these points into consideration, one can emendate all Arabic couplets of Persian prose texts correctly based on Arabic prosody. We can say therefore that this book is a brief manual for emendating Arabic couplets of the Persian prose texts.
Papers by arya tabibzadeh
Studia Persica 23, 2025
Trying to show the importance of Ancient South Arabian (ASA) inscriptions as a primary source for... more Trying to show the importance of Ancient South Arabian (ASA) inscriptions as a primary source for the history of Arabia Felix and especially, its relationships with Persian empire, this paper discusses a toponym mentioned in various Middle Persian, Arabic and early New Persian texts which refers to Ḥimyarite domain. Challenging the conventional reading simrān and simbarān (as a secondary form of simrān), I suggest the reading šammarān / šambarān for this toponym respectively, in accordance with Zabihollah Safa who has already suggested this reading, though he has not provided ample evidence for it. I will argue that šammarān is consisted of šammar, i.e. šammar yuharʕiš (the well-known Ḥimyarite king) and the suffix -ān, which forms the adjectives of belonging and filiation, altogether meaning ‘the land belonging to šammar yuharʕiš’. Finally, based on Sabaic epigraphic evidence, I will argue that Persians used šammarān to refer to Arabia Felix during the realm of Šammar, but this name gradually came to be forgotten during the later periods, especially after the death of šammar. Thus, in the Persian texts of the Islamic period, šammarān is mostly absent and has been replaced by other names such the Arabic name Yaman and Hāmāvarān which is consisted of Hāmāvar (the Persianized form of Ḥimyar) and the suffix -ān, altogether meaning ‘the land of Ḥimyarites. Finally, it is suggested that the forms hāmāvarān and hamāvarān are perhaps corrupted forms of the original Pahlavi šammarān or šambarān.
در این مقاله با نشان دادن اهمیت کتیبه¬های عربستانیِ باستانیِ جنوبی (ASA) در مطالعات ایرانی، برای یک نام¬جای در بعضی متون تاریخی و اساطیری پهلوی، فارسی و عربی که عمدتا به‌صورت‌هایی چون «سَمران»، «سِمران» و «سِملان» خوانده شده است، خوانشِ «شَمَّران» یا «شَمَران» (šammarān یا šamarān) را پیشنهاد داده¬ایم؛ یعنی همان خوانشی که ذبیح¬الله صفا (1333: 506-508) براساس حدس برای این نام‌جای پیشنهاد داده بود. ما همچنین خوانش¬های قبلی یعنی «samarān»/«samrān» (Markwart 1901, 26; 1931, 20) و «simrān/simlān» (Nyberg 1974, I. 165, II. 176؛ تفضلی 1398، 289 و 304؛ تفضلی و آموزگار 1386، 113-114) را بررسی و صحت آنها را رد کرده‌ایم. در این مقاله نشان میدهیم که صورت نوشتاری «smrʔn» در متون پهلوی و عربی و فارسی، مُحرَّف یا مصحَّف «mrʔnš» بوده، و «šambaran» در بندهشن بزرگ نیز تلفظی متفاوت از «šammarān» است. نیبرگ (1964) این نام¬جای را با اسم «simrā» در کتاب پنجم دینکرد یکی دانسته است که ما در درستی این فرض نیبرگ – که مقبول بسیاری از پهلوی¬دانان است- شک کرده¬ایم. به نظر نگارنده شَمَّران به منطقه¬ای در جنوب عربستان اشاره دارد که شَمَّر یُهَرعِش (در سبئی: «šmr yhrʕš»؛ و در عربی: شَمَّریُرعِش)، پادشاهِ مقتدرِ حِمیَریِ معاصر ساسانیان، بر آن حکم می¬رانده است؛ به¬عبارت دیگر «شمّران» مرکب است از اسم خاص «شمّر» و پسوند اتصافِ «-ان». این نام به مرور و احتمالاً از اواخر دورۀ ساسانی و نهایتاً در اوایل دورۀ اسلامی ترک شده و با نام‌جای‌های دیگری از جمله یمن و «هاماوران» یعنی سرزمین «هاماور» (= سرزمین حمیری‌ها) جایگزین شده است. نهایتاً این مقاله این احتمال را طرح می‌کند که شاید صورت‌های «هاماوران» و «هماوران» دراثر غلط‌خوانی یا حتی تصحیف املای پهلوی «شمران»/«شمبران» توسط مؤلفان شاهنامۀ ابومنصوری یا کاتبان خداینامه‌ها، از طریق شاهنامۀ ابومنصوری به به شاهنامۀ فردوسی و غرر سیر ملوک الفرس واخبارهم ثعالبی راه یافته است.
آینه پژوهش , 2025
This note provides an overview of discussions on a verse by Ḫāqānī (1126/1127-1198/1199 CE) in hi... more This note provides an overview of discussions on a verse by Ḫāqānī (1126/1127-1198/1199 CE) in his Christian ode, translated by Vladimir Minorsky (1945) as: "By Mary's purity in her wedlock with Joseph, by the exemption of Jesus from the link of the fetal clot". The last word of this verse read and translated by Minorsky as ʿīšā /"the fetal clot" has gave rise to a continuing controversy among the early commentators of Ḫāqānī's Dīwān as well as the modern scholars, over centuries. It has variably been spelled in the early manuscripts as ašyā and ʕīšā (also its corrupted form: ʕašyā). Though the former is the most common spelling in the manuscripts (especially in the earliest manuscripts, as I will show), the modern scholars often chose the latter spelling (ʕīšā) suggesting various meanings for it, such as “the fetal clot”, “womb”, “a prostitute with whom Jesus was accused to have affair’, etc. In accordance with Mortazai and Heydarian (2017), I suggest that the both spellings ašyā and ʕīšā are in fact corrupted forms of the original spelling īšā. I also suggest two possible interpretations for the under-discussion word: 1. It may by the Arabic rendering of the Biblical figure Jesse, the David’s father and according to the gospels of Matthew and Luke, Jesus’s ancestor (this is Mortazai and Heydarian’s interpretation, ibid); 2. It may be a rendering of the Hebrew word iššā ‘woman, wife’.
در یادداشت حاضر به بحث، نقد و تکمیل نظرات مطرح‌شده دربارۀ بیتی از قصیدۀ ترسائیۀ خاقانی می‌پردازم؛ یعنی بیت «به پاکی مریم از تزویج یوسف / به دوری عیسی از پیوند ایشا/اشیا/عیشا». آخرین واژۀ بیت در نسخه‌ها عموماً به‌صورت «عیشا» و «اشیا» ضبط شده، و شارحان نیز در توضیح آن اختلاف کرده‌اند. بنده ضمن تایید دلایل اکبر حیدریان و سید جواد مرتضایی (1396)، استدلال می‌کنم که هر دو ضبط «عیشا» و «اشیا»، صورت‌هایی محرَّف و مصحَّف از «ایشا» بوده، و تفسیر و شرح بسیاری از شارحان و محققان نیز برای هر دو ضبط از قبیل «تعلقات دنیوی»، «رَحِم»، «علقة» (ترکیب منی و خون در رحم)، «صورت مبدل از ایشوع یا یشوع به‌معنای شبه عیسی که بر دار شد» و «نام زنی که مسیح (ع) را به ارتباط با او متهم می‌کرده‌اند»، مستند یا مستدل نیست (خصوصاً با تایید انتقادات محمدرضا ترکی (1398) به آرای پیشین). همچنین نشان می‌دهم که کهن‌ترین شواهد ضبط «عیشا» متعلق به قرن نهم ق. بوده و لغت‌نامه‌های فارسی پدیدآمده در شبه‌قارۀ هند نقش بسیاری در اشاعه و ترویج این ضبط داشته‌اند. در قدم بعد، با بررسی شروح و فرهنگ‌نامه‌های تألیف‌شده در هند استدلال می‌کنم که «عیشا» در فرهنگ‌ها، لغتی ساختگی و به نظر بنده حاصل تحریف ضبط اصیل «ایشا» است. سپس بحث می‌کنم که در میان نظرات طرح‌شده درمورد این لغت، نظر حیدریان و مرتضایی (1396) مبتنی بر شواهد و استدلالات قانع‌کننده‌ایست که ایشا را نام پدر داود (ع) و برپایۀ شجره‌نامه‌های مذکور در انجیل لوقا،جدّ یوسف نجار می‌دانند. در تفسیر آنان از بیت، خاقانی در مصراع اول بیت، مریم (ع) را از هم‌بستری با یوسف نجار - و در نتیجه، عیسی (ع) را از داشتن رابطۀ بنوت با یوسف- بری می‌داند و در مصراع دوم، در ادامۀ همان مطلب مصراع اول، نافیِ وجود پیوند نَسَبی بین مسیح (ع) و ایشا - پدر داود (ع) و جدّ یوسف نجار- می‌شود (یعنی همان رابطۀ نسبی که در انجیل‌ها آمده است)؛ به عبارت دیگر، نفی نسب بنوت بین عیسی و یوسف نجار متضمن نفی وجود ارتباط نسبی بین عیسی و «ایشا» یا پدر داود خواهد بود). نظر حیدریان و مرتضایی به‌رغم اینکه از همۀ آراء طرح‌شده در باب این بیت، مستدل‌تر و مستندتر بوده، اما به‌دلیل آشفتگی و اطناب ممل در بیان مطلب، موردتوجه اهل فن قرار نگرفته است. در نهایت، ضمن محتمل‌دانستن نظر حیدریان و مرتضایی، بنده نیز به‌عنوان امکانی دیگر برای تفسیر بیت، پیشنهاد می‌کنم که «ایشا» شاید برگردانی باشد از لغت «אִשָּׁה» (ʔiššā) در عبری توراتی، در معنای زن (و خاصه همسر و جفت). بدین ترتیب، معنای محصلِ مصراع می‌شود «سوگند به برائت عیسی (ع) از پیوند با هر زن و جفت».
آینهٔ پژوهش , 2024
Abstract
Miʿyār al-ʾAšʿār al-Šamsiyyah, An Unpublished Treatise on Persian Prosody
This note in... more Abstract
Miʿyār al-ʾAšʿār al-Šamsiyyah, An Unpublished Treatise on Persian Prosody
This note introduces Miʿyār al-ʾAšʿār al-Šamsiyyah, an unpublished treatise on Persian prosody by Ḥusām al-Dīn al-Ḫu'ī (c. 13th CE). Some fascinating features of this work are discussed here, such as the use of a circle identical to that of Abolhassan Nadjafi, which has been presumed to be unique to modern Persian prosody, and the scansion of meters by means of musical elements (or Atānīn).
Keywords: Persian Prosody, Miʿyār al-ʾAšʿār al-Šamsiyyah, Ḥusām al-Dīn al-Ḫu'ī, Abolhassan Nadjafi, Atānīn
آینهٔ پژوهش , 2024
Two Controversial Phrases in Dīwān of Ḫāqānī Širvānī This note discusses briefly two controversia... more Two Controversial Phrases in Dīwān of Ḫāqānī Širvānī This note discusses briefly two controversial phrases in two odes by Ḫāqānī Širvānī (c.a. 12 th century), namely "ḫaṭṭ-e tarsā" 'Christian script' and "setāre-bastan" 'to set a curtain' (or alternatively, "setār-bastan" 'to play Setār (a musical instrument)'. Firstly I discuss the phrase "Christian Script"; this phrase has traditionally been defined as "an alphabet used by Christians", the precise concept it denotes however, has been disputed among the modern scholars. Thus, various alphabets such as Greek, Latin, Armenian and Syriac have been suggested as the possible answers. I discuss the shortcomings of these suggestions and argue that the "Christian Script" denotes the Georgian alphabet. Finally, I discuss the phrase "Setāre-bastan". Challenging the common reading of the phrase as "setār-bastan" 'playing Setār' I argue that the accurate reading is "setāre-bastan" meaning 'to set a curtain.
Iranian Journal of Comparative Linguistic Research, 2024
It is conventionally accepted that Persian has a fix and final word-stress pattern. There is one ... more It is conventionally accepted that Persian has a fix and final word-stress pattern. There is one case however, where this general pattern is deviated systematically,, namely: the stress pattern of the metra when recited traditionally by Persian prosodists. In this case, the stress pattern is not fix, contrary to the Persian word-stress pattern. It will be shown that this idiosyncratic stress pattern is the same as the Classical Arabic stress pattern. It will be argued that the Persian prosodists have used this odd stress pattern in the recitation of metra imitating the Arab prosodists' pronunciation of the metra. Subsequently, the later Persian prosodists have learned this imitated stress pattern through a purely oral educational system of prosody, preserved over centuries in Persian.
پژوهشگران تکیۀ واژگانی فارسی رسمی را ثابت و پایانی می دانند
اما در یک مورد، از این قاعده به صورت چشمگیری عدول می شودکه عبارت است از الگوی تکیۀ ارکان عروضی حین قرائت عروض دانان از زنجیره های وزنی؛ در این شیوۀ قرائت، هر رکن تکیه ای می گیرد که محل آن نه ثابت است و نه لزوماً در هجای پایانی (یعنی کاملاً برخلاف الگوی تکیۀ واژگانی فارسی)، در حالی که وقتی همین ارکان عروضی به صورت کلمات مستقل در جملات عادی فارسی به کار رود، همواره با تکیۀ عادی فارسی، یعنی روی هجای آخر تلفظ می شود. ما نشان می دهیم که الگوی تکیۀ نامعمول در این شیوۀ قرائت عروض دانان از ارکان عروضی (و نه در قرائت خود شعر)، کاملاً منطبق بر الگوی تکیۀ عربی کلاسیک بوده، به عبارت دیگر این الگوی تکیه هیچ ارتباطی با ویژگی های تکیۀ فارسی ندارد بلکه همان الگوی تکیۀ عربی کلاسیک است که در مقام سنتی ادبی و به صورت شفاهی و سینه به سینه منتقل شده است.
Der Islam, 2023
This book, as the first sentence of its introduction chapter states, aims to answer a long-debate... more This book, as the first sentence of its introduction chapter states, aims to answer a long-debated question: "What is the language of the Qurʾān?". After 100 years of academic discussion on this question, it is answered in a convincing methodological way, challenging traditional presuppositions with reasonable arguments.
Ayene-ye Pajuhesh, 2022
This paper is a translation of the first chapter of the recently published book, "Quranic Arabic"... more This paper is a translation of the first chapter of the recently published book, "Quranic Arabic" by Marijn van Putten (2022). With this book a new period begins in the field of historical Arabic linguistics. It closes many lacunas in these studies and corrects many false assumptions which one may find in the previous scholarship.
این مقاله ترجمه ای است از فصل اول کتاب عربی قرآنی، اثر مارین فان پوتن که به تازگی منتشر شده است. این اثر دورۀ جدیدی را در مطالعات تاریخی زبان عربی آغاز می کند. نادرستی بسیاری ازپیش فرضها در این کتاب نشان داده شده و نقصهای بسیاری در آراء محققان عربی دان پیشین اصلاح شده است.
آینۀ پژوهش, 2022
This paper deals with "final imālah" (technically: the construction of the proto Arabic sequence ... more This paper deals with "final imālah" (technically: the construction of the proto Arabic sequence *ayV into ē in word final position) in Arabic loanwords in the early Persian texts. It has been shown that final imālah in many Arabic loans in the Persian texts reveal that they are borrowed from "the Arabic of the Islamic conquests" (hence IcAr), a post Islamic and non-classical Arabic variety described by A. Al-Jallad (2017; 2020) and Marijn van Putten (2021). However, based on the fact that the imalah has been an acceptable feature in the early Classical Arabic (or the "non-textbook Classical Arabic" as called by Phillip Stokes) it has been preserved as a prestigious feture during the next centuries in Persian text. It has also been shown that final imālah in the Iranian variety of the IcAr is identical with Levantine and Egyptian verities. in some cases from the early poetry however the final *ayV is retained as a final diphthong (ay) similar to some Arabic dialects reported by Sibawayh. It can be conclude that in some archaic Iranian IcAr varieties the final *aya was not collapsed to ē, and rather they were retained as final diphthongs.
پژوهش‌های زبانشناسی تطبیقی , 2022
در این مقاله با بررسی برخی الگوها در تلفظ وام‌واژه‌های عربی در متون متقدم فارسی، نشان میدهیم که ... more در این مقاله با بررسی برخی الگوها در تلفظ وام‌واژه‌های عربی در متون متقدم فارسی، نشان میدهیم که لغات عربی از دو گونۀ عربی وارد فارسی شده‌است، یکی عربی فتوحات که زبان میانجی فاتحان مسلمان و زبان نوشتار آنان تا اواخر دورۀ بنی-امیه بوده و دیگری عربی کلاسیک که تاکنون نزد ایرانشناسان تنها مأخذ ورود لغات عربی به فارسی فرض می‌‌شده است. همچنین، نشان میدهیم که انتساب بسیاری از تلفظ‌های غیر کلاسیک لغات عربی در فارسی قدیم، مثل شان به‌جای شأن، ذیب به‌جای ذِئب، بالِله به‌جای باللّٰه، مَسَله/مَسْله به‌جای مسئله، و... برخلاف گفتۀ محققان پیشین ارتباطی به نظام آوایی/واجی فارسی نداشته بلکه به اخذ آنها از عربی فتوحات مربوط است. بررسی ما بسیاری از یافته‌های عربی‌دانان غربی درمورد حجازی باستان، عربی فتوحات و مسائل تاریخی عربی را اثبات و حتی در مواردی تکمیل می‌کند و لزوم توجه ایرانشناسان به تحقیقات جدید عربی‌دانان و سامی‌شناسان غربی را نشان می‌دهد.
طرفه, 2021
This paper deals with the metrical characteristics of the Urdu poetry and it's method of metrical... more This paper deals with the metrical characteristics of the Urdu poetry and it's method of metrical analysis. It shows that Urdu metrics is formed extremely on the basis of the Persian metrics. It also shows that the Urdu metrics has not been influenced by Arabic metrics at all.
در این مقاله، به معرفی بسیار مختصری از قواعد عروضی شعر اردو میپردازیم و نشان میدهیم که فارسی در مقام زبانی فاضلانه در شبه قاره، چگونه در شکلگیری و تکوین شعر عروضی اردو نقش داشته و همچنین شیوۀ سنتی توصیف وزن شعر اردو تا چه حد به شیوۀ عروض سنتی فارسی نزدیک است. همچنین به وجود تأثیراتی از نظام وزن شعر هندی در بعضی گونه های شعر اردو اشاره میکنیم. در پایان سعی میکنیم به فواید بررسی لغات فارسی در اردو و اهمیت توجه به تلفظ لغات فارسی دخیل در زبانهای دیگر اشاره کنیم
نامۀ فرهنگستان, 2020
There are some Arabic couplets in Sa’di’s Gulistan logically composed according to Arabic prosody... more There are some Arabic couplets in Sa’di’s Gulistan logically composed according to Arabic prosody, but nearly all Persian emendators have wrongly edited them based on Persian prosody; this wrong method has caused some mistakes in their emendations. There are not however such mistakes in two Arabic translations as well as in one Turkish commentary of Gulistan simply because these Arabic couplets are emendated correctly based on Arabic prosody rules. In this paper the correct editions of the couplets and also the wrong editions are introduced and classified.
شعر پژوهی (بوستان ادب), 2020
در یکی از حکایات گلستان سعدی، دو بیت وجود دارد که از نظر عروضی مبهم بوده و نظرات متعددی دربارۀ آن... more در یکی از حکایات گلستان سعدی، دو بیت وجود دارد که از نظر عروضی مبهم بوده و نظرات متعددی دربارۀ آن مطرح شده است.:
نه به اشتر بر سوارم نه چو اشتر زیر بارم
نه خداوند رعیت نه غلام شهریارم
غم موجود و پریشانی معدوم ندارم
نفسی می‌زنم آسوده و عمری می‌گذارم
(سعدی، 1392: 92)
مصاریع این دوبیت از نظر وزنی شبیه نیست. این امر سبب شده است تا دو بیت فوق از حیث وزن، وضعیت بسیار پیچیده‌ای به خود بگیرند و همواره مورد بحث و اختلاف نظر باشند. به نظر نگارنده، سعدی دو بیت فوق را بر اساس قواعد عروض عرب سروده است، و غفلت از همین نکته باعث بروز اختلاف نظر در بین محققان درمورد وزن دو بیت شده است. در این مقاله ابتدا ضبط-های مختلف و سپس آراءِ شارحان را دربارۀ این دو بیت معرفی و نقد کرده‌ایم، و سپس نظر خود را شرح داده‌ایم دال بر اینکه دو بیت فوق براساس عروض عرب سروده شده است، همچنین صورت پیشنهادی خود را که در آن چینش مصاریع مطابق با عروض عرب است، ارائه میکنیم.
There is a line of poetry in one of the tales of Sa'di's Gulistan causing much discussion: “I am neither mounted on a camel, nor like a mule under a load. I am no lord of a vassal, neither the slave of any king. I have no concern about either the present or the past. I draw my breathe feely, and pass my life in comfort.” (Gladwin, 1865: 183,184). In Persian classical prosody, the lines of each verse must have similar meters, but in this verse, there is no such similarity between the lines. In this paper, different emendations of this verse have been mentioned and various views on the meter of this verse have been discussed. It is argued that the verse is composed according to the rules of Arabic prosody.
نامهٔ فرهنگستان, 2018
در منشآت خاقانی نامه‌ای به ناصرالدین ابراهیم الباکویی وجود دارد که در اثنای آن بیتی عربی مندرج اس... more در منشآت خاقانی نامه‌ای به ناصرالدین ابراهیم الباکویی وجود دارد که در اثنای آن بیتی عربی مندرج است؛ مصراع دوم این بیت در هیچ‌یک از ضبطهای موجود، به‌صورت صحیح نیامده و دربارهٔ شاعر آن نیز چیزی ذکر نشده است. در این مقاله صورت صحیح بیت را که مطلع قصیده‌ای از طغرایی اصفهانی است از دیوان الطغرائي الإصفهاني نقل کرده و مشکلات ضبطهای قدیم را برشمرده‌ایم.
انتشارات مروارید, 2017
لازار به هنگام بحث دربارۀ مراحل تکوین شعر عروضی فارسی (1985: 371-399: «وزن شعر پارتی»، مجموعۀ جشن... more لازار به هنگام بحث دربارۀ مراحل تکوین شعر عروضی فارسی (1985: 371-399: «وزن شعر پارتی»، مجموعۀ جشن‌نامۀ مری بویس؛ ترجمۀ فارسی 1395) از مراحل زیر یاد می‌کند:
1. شعر تکیه‌ای و بی قافیۀ پیش از اسلام
2. شعر تکیه‌ای و مقفی اواخر ساسانی یا اوایل اسلامی (مانندِ سرود کرکوی)
3. شعر کمّی نامنظم با قوافی نامنظم (مانند اشعار مندرج در تحفه الملوک، با قوافی غیر معمول)
4. شعر کمّی نامنظم با قوافی منظم (دو بیتی‌ها)
5. شعر کمّی منظم با قوافی منظم (اشعار کلاسیک فارسی)
یعنی بر اساس آنچه لازار می‌گوید، نخستین تأثیر شعر عرب در شعر فارسی از مرحلۀ دوّم (زمان ظهور قافیه) شروع می‌شود، اما تأثیر آشکارتر آن به مرحلۀ سوم (شعر کمّی نامنظم با قوافی نامنظم) مربوط می‌شود. از این مرحله به بعد، قافیه و وزن و قالب‌های شعری تثبیت شده‌تر، یا همانا معیارتر، می‌شود. ما در این مقاله بیش از هرچیز بر وزنِ اشعارِ مرحلۀ سوم و مخصوصاً چهارم (شعر کمّی نامنظم با قوافی منظم) متمرکز می‌شویم، و منظورمان از وزن‌های نیمه‌عروضی، وزنِ اشعاری است که به طریقی یادگار این دو دوره هستند.
وزن نیمه‌عروضی وزنی است که از طریق تندتر یا کندتر کردن قرائت شعر پدید آید، و دیگر اینکه این وزن یادگار وزن تکیه‌ایِ پیش از اسلام است. قبلاً دانشمندانی چون استاد خالقی مطلق و ژیلبر لازار نیز به انحاءِ گوناگون به این مهم اشاره کرده بودند. مثلاً خالقی مطلق به وجود تسامحی وزنی در بیت زیر از شاهنامه اشاره می‌کند:
خرامنده شد مردم شارستان گرفتند هامون یکی خارستان
(شاهنامه، تصحیح خالقی مطلق، 1386، ج1، ص 249)
و متذکر می‌شود که: «روکرت معتقد است که باید به ضرورت وزن شارسان و خارسان نوشت. ولی این نظر درست نیست... و در شاهنامه از این گونه تسامحات در وزن بسیار است... و در دیگر اشعار سده‌های چهارم و پنجم هجری نیز هست و مربوط است به آغاز تحول وزن هجایی به وزن عروضی و مرحلۀ آمادگی یافتن زبان فارسی برای پذیرفتن وزن عروضی [تأکید از ماست]» (یادداشت‌های شاهنامه، بخش یکم، جلد 9 شاهنامه، 1389: ص 297، بیت 1237، مصراع دوّم).
همچنین ژیلبر لازار بیت زیر در تحفه الملوک (نسخۀ خطی متعلق به قرن 7 ق) را که ظاهراً مربوط به پیش از نیمۀ دومِ قرن 3 هجری است نقل می‌کند:
پس از مرگشان ماند هم دار و گیر همین است سرانجام برنا و پیر
و سپس تصریح می‌کند که «این اشعار [در تحفه الملوک، قرن 7] که پیش از تثبیت سنت شعری کلاسیک وجود داشته و حد فاصل شعر کلاسیک و شعر پهلوی بوده است... مبین پیوستگی بین صورت شعری پهلوی و شعر کلاسیک فارسی است [تأکید از ماست]... به قول دوست و استاد فقیدمان دومناش، «باید در انتظار روزی باشیم که ناگهان متونی یافت شوند که چگونگی گذار ایران مزدایی به ایران اسلامی را توضیح دهند» (لازار، 1974، “Deux poems persans de tradition pehlevi”، 433-440؛ ترجمۀ فارسی 1395).
Book Reviews by arya tabibzadeh
Biannual scientific-research journal of language and linguistics, 2024
Zoroastrian history and tradition and Zoroastrian Persian texts, the first two volumes of the col... more Zoroastrian history and tradition and Zoroastrian Persian texts, the first two volumes of the collection 'Zoroastrian tradition in the Islamic era' , aim to study the history and textual traditions of the Persian Zoroastrian community, during the Islamic era. The volumes deal with issues such as the Zoroastrians' migrations patterns and their settlement centers, the 'hirbadistans' i.e. associations that undertook duties including the composition of the religious texts as well as setting the Zoroastrian jurisprudence. The present two volumes provide their readers with a comprehensive list of the Iranian Zoroastrians' written texts during the Islamic era of Persia, with excellent analyses of the texts.
Uploads
Books by arya tabibzadeh
Papers by arya tabibzadeh
در این مقاله با نشان دادن اهمیت کتیبه¬های عربستانیِ باستانیِ جنوبی (ASA) در مطالعات ایرانی، برای یک نام¬جای در بعضی متون تاریخی و اساطیری پهلوی، فارسی و عربی که عمدتا به‌صورت‌هایی چون «سَمران»، «سِمران» و «سِملان» خوانده شده است، خوانشِ «شَمَّران» یا «شَمَران» (šammarān یا šamarān) را پیشنهاد داده¬ایم؛ یعنی همان خوانشی که ذبیح¬الله صفا (1333: 506-508) براساس حدس برای این نام‌جای پیشنهاد داده بود. ما همچنین خوانش¬های قبلی یعنی «samarān»/«samrān» (Markwart 1901, 26; 1931, 20) و «simrān/simlān» (Nyberg 1974, I. 165, II. 176؛ تفضلی 1398، 289 و 304؛ تفضلی و آموزگار 1386، 113-114) را بررسی و صحت آنها را رد کرده‌ایم. در این مقاله نشان میدهیم که صورت نوشتاری «smrʔn» در متون پهلوی و عربی و فارسی، مُحرَّف یا مصحَّف «mrʔnš» بوده، و «šambaran» در بندهشن بزرگ نیز تلفظی متفاوت از «šammarān» است. نیبرگ (1964) این نام¬جای را با اسم «simrā» در کتاب پنجم دینکرد یکی دانسته است که ما در درستی این فرض نیبرگ – که مقبول بسیاری از پهلوی¬دانان است- شک کرده¬ایم. به نظر نگارنده شَمَّران به منطقه¬ای در جنوب عربستان اشاره دارد که شَمَّر یُهَرعِش (در سبئی: «šmr yhrʕš»؛ و در عربی: شَمَّریُرعِش)، پادشاهِ مقتدرِ حِمیَریِ معاصر ساسانیان، بر آن حکم می¬رانده است؛ به¬عبارت دیگر «شمّران» مرکب است از اسم خاص «شمّر» و پسوند اتصافِ «-ان». این نام به مرور و احتمالاً از اواخر دورۀ ساسانی و نهایتاً در اوایل دورۀ اسلامی ترک شده و با نام‌جای‌های دیگری از جمله یمن و «هاماوران» یعنی سرزمین «هاماور» (= سرزمین حمیری‌ها) جایگزین شده است. نهایتاً این مقاله این احتمال را طرح می‌کند که شاید صورت‌های «هاماوران» و «هماوران» دراثر غلط‌خوانی یا حتی تصحیف املای پهلوی «شمران»/«شمبران» توسط مؤلفان شاهنامۀ ابومنصوری یا کاتبان خداینامه‌ها، از طریق شاهنامۀ ابومنصوری به به شاهنامۀ فردوسی و غرر سیر ملوک الفرس واخبارهم ثعالبی راه یافته است.
در یادداشت حاضر به بحث، نقد و تکمیل نظرات مطرح‌شده دربارۀ بیتی از قصیدۀ ترسائیۀ خاقانی می‌پردازم؛ یعنی بیت «به پاکی مریم از تزویج یوسف / به دوری عیسی از پیوند ایشا/اشیا/عیشا». آخرین واژۀ بیت در نسخه‌ها عموماً به‌صورت «عیشا» و «اشیا» ضبط شده، و شارحان نیز در توضیح آن اختلاف کرده‌اند. بنده ضمن تایید دلایل اکبر حیدریان و سید جواد مرتضایی (1396)، استدلال می‌کنم که هر دو ضبط «عیشا» و «اشیا»، صورت‌هایی محرَّف و مصحَّف از «ایشا» بوده، و تفسیر و شرح بسیاری از شارحان و محققان نیز برای هر دو ضبط از قبیل «تعلقات دنیوی»، «رَحِم»، «علقة» (ترکیب منی و خون در رحم)، «صورت مبدل از ایشوع یا یشوع به‌معنای شبه عیسی که بر دار شد» و «نام زنی که مسیح (ع) را به ارتباط با او متهم می‌کرده‌اند»، مستند یا مستدل نیست (خصوصاً با تایید انتقادات محمدرضا ترکی (1398) به آرای پیشین). همچنین نشان می‌دهم که کهن‌ترین شواهد ضبط «عیشا» متعلق به قرن نهم ق. بوده و لغت‌نامه‌های فارسی پدیدآمده در شبه‌قارۀ هند نقش بسیاری در اشاعه و ترویج این ضبط داشته‌اند. در قدم بعد، با بررسی شروح و فرهنگ‌نامه‌های تألیف‌شده در هند استدلال می‌کنم که «عیشا» در فرهنگ‌ها، لغتی ساختگی و به نظر بنده حاصل تحریف ضبط اصیل «ایشا» است. سپس بحث می‌کنم که در میان نظرات طرح‌شده درمورد این لغت، نظر حیدریان و مرتضایی (1396) مبتنی بر شواهد و استدلالات قانع‌کننده‌ایست که ایشا را نام پدر داود (ع) و برپایۀ شجره‌نامه‌های مذکور در انجیل لوقا،جدّ یوسف نجار می‌دانند. در تفسیر آنان از بیت، خاقانی در مصراع اول بیت، مریم (ع) را از هم‌بستری با یوسف نجار - و در نتیجه، عیسی (ع) را از داشتن رابطۀ بنوت با یوسف- بری می‌داند و در مصراع دوم، در ادامۀ همان مطلب مصراع اول، نافیِ وجود پیوند نَسَبی بین مسیح (ع) و ایشا - پدر داود (ع) و جدّ یوسف نجار- می‌شود (یعنی همان رابطۀ نسبی که در انجیل‌ها آمده است)؛ به عبارت دیگر، نفی نسب بنوت بین عیسی و یوسف نجار متضمن نفی وجود ارتباط نسبی بین عیسی و «ایشا» یا پدر داود خواهد بود). نظر حیدریان و مرتضایی به‌رغم اینکه از همۀ آراء طرح‌شده در باب این بیت، مستدل‌تر و مستندتر بوده، اما به‌دلیل آشفتگی و اطناب ممل در بیان مطلب، موردتوجه اهل فن قرار نگرفته است. در نهایت، ضمن محتمل‌دانستن نظر حیدریان و مرتضایی، بنده نیز به‌عنوان امکانی دیگر برای تفسیر بیت، پیشنهاد می‌کنم که «ایشا» شاید برگردانی باشد از لغت «אִשָּׁה» (ʔiššā) در عبری توراتی، در معنای زن (و خاصه همسر و جفت). بدین ترتیب، معنای محصلِ مصراع می‌شود «سوگند به برائت عیسی (ع) از پیوند با هر زن و جفت».
Miʿyār al-ʾAšʿār al-Šamsiyyah, An Unpublished Treatise on Persian Prosody
This note introduces Miʿyār al-ʾAšʿār al-Šamsiyyah, an unpublished treatise on Persian prosody by Ḥusām al-Dīn al-Ḫu'ī (c. 13th CE). Some fascinating features of this work are discussed here, such as the use of a circle identical to that of Abolhassan Nadjafi, which has been presumed to be unique to modern Persian prosody, and the scansion of meters by means of musical elements (or Atānīn).
Keywords: Persian Prosody, Miʿyār al-ʾAšʿār al-Šamsiyyah, Ḥusām al-Dīn al-Ḫu'ī, Abolhassan Nadjafi, Atānīn
پژوهشگران تکیۀ واژگانی فارسی رسمی را ثابت و پایانی می دانند
اما در یک مورد، از این قاعده به صورت چشمگیری عدول می شودکه عبارت است از الگوی تکیۀ ارکان عروضی حین قرائت عروض دانان از زنجیره های وزنی؛ در این شیوۀ قرائت، هر رکن تکیه ای می گیرد که محل آن نه ثابت است و نه لزوماً در هجای پایانی (یعنی کاملاً برخلاف الگوی تکیۀ واژگانی فارسی)، در حالی که وقتی همین ارکان عروضی به صورت کلمات مستقل در جملات عادی فارسی به کار رود، همواره با تکیۀ عادی فارسی، یعنی روی هجای آخر تلفظ می شود. ما نشان می دهیم که الگوی تکیۀ نامعمول در این شیوۀ قرائت عروض دانان از ارکان عروضی (و نه در قرائت خود شعر)، کاملاً منطبق بر الگوی تکیۀ عربی کلاسیک بوده، به عبارت دیگر این الگوی تکیه هیچ ارتباطی با ویژگی های تکیۀ فارسی ندارد بلکه همان الگوی تکیۀ عربی کلاسیک است که در مقام سنتی ادبی و به صورت شفاهی و سینه به سینه منتقل شده است.
این مقاله ترجمه ای است از فصل اول کتاب عربی قرآنی، اثر مارین فان پوتن که به تازگی منتشر شده است. این اثر دورۀ جدیدی را در مطالعات تاریخی زبان عربی آغاز می کند. نادرستی بسیاری ازپیش فرضها در این کتاب نشان داده شده و نقصهای بسیاری در آراء محققان عربی دان پیشین اصلاح شده است.
در این مقاله، به معرفی بسیار مختصری از قواعد عروضی شعر اردو میپردازیم و نشان میدهیم که فارسی در مقام زبانی فاضلانه در شبه قاره، چگونه در شکلگیری و تکوین شعر عروضی اردو نقش داشته و همچنین شیوۀ سنتی توصیف وزن شعر اردو تا چه حد به شیوۀ عروض سنتی فارسی نزدیک است. همچنین به وجود تأثیراتی از نظام وزن شعر هندی در بعضی گونه های شعر اردو اشاره میکنیم. در پایان سعی میکنیم به فواید بررسی لغات فارسی در اردو و اهمیت توجه به تلفظ لغات فارسی دخیل در زبانهای دیگر اشاره کنیم
نه به اشتر بر سوارم نه چو اشتر زیر بارم
نه خداوند رعیت نه غلام شهریارم
غم موجود و پریشانی معدوم ندارم
نفسی می‌زنم آسوده و عمری می‌گذارم
(سعدی، 1392: 92)
مصاریع این دوبیت از نظر وزنی شبیه نیست. این امر سبب شده است تا دو بیت فوق از حیث وزن، وضعیت بسیار پیچیده‌ای به خود بگیرند و همواره مورد بحث و اختلاف نظر باشند. به نظر نگارنده، سعدی دو بیت فوق را بر اساس قواعد عروض عرب سروده است، و غفلت از همین نکته باعث بروز اختلاف نظر در بین محققان درمورد وزن دو بیت شده است. در این مقاله ابتدا ضبط-های مختلف و سپس آراءِ شارحان را دربارۀ این دو بیت معرفی و نقد کرده‌ایم، و سپس نظر خود را شرح داده‌ایم دال بر اینکه دو بیت فوق براساس عروض عرب سروده شده است، همچنین صورت پیشنهادی خود را که در آن چینش مصاریع مطابق با عروض عرب است، ارائه میکنیم.
There is a line of poetry in one of the tales of Sa'di's Gulistan causing much discussion: “I am neither mounted on a camel, nor like a mule under a load. I am no lord of a vassal, neither the slave of any king. I have no concern about either the present or the past. I draw my breathe feely, and pass my life in comfort.” (Gladwin, 1865: 183,184). In Persian classical prosody, the lines of each verse must have similar meters, but in this verse, there is no such similarity between the lines. In this paper, different emendations of this verse have been mentioned and various views on the meter of this verse have been discussed. It is argued that the verse is composed according to the rules of Arabic prosody.
1. شعر تکیه‌ای و بی قافیۀ پیش از اسلام
2. شعر تکیه‌ای و مقفی اواخر ساسانی یا اوایل اسلامی (مانندِ سرود کرکوی)
3. شعر کمّی نامنظم با قوافی نامنظم (مانند اشعار مندرج در تحفه الملوک، با قوافی غیر معمول)
4. شعر کمّی نامنظم با قوافی منظم (دو بیتی‌ها)
5. شعر کمّی منظم با قوافی منظم (اشعار کلاسیک فارسی)
یعنی بر اساس آنچه لازار می‌گوید، نخستین تأثیر شعر عرب در شعر فارسی از مرحلۀ دوّم (زمان ظهور قافیه) شروع می‌شود، اما تأثیر آشکارتر آن به مرحلۀ سوم (شعر کمّی نامنظم با قوافی نامنظم) مربوط می‌شود. از این مرحله به بعد، قافیه و وزن و قالب‌های شعری تثبیت شده‌تر، یا همانا معیارتر، می‌شود. ما در این مقاله بیش از هرچیز بر وزنِ اشعارِ مرحلۀ سوم و مخصوصاً چهارم (شعر کمّی نامنظم با قوافی منظم) متمرکز می‌شویم، و منظورمان از وزن‌های نیمه‌عروضی، وزنِ اشعاری است که به طریقی یادگار این دو دوره هستند.
وزن نیمه‌عروضی وزنی است که از طریق تندتر یا کندتر کردن قرائت شعر پدید آید، و دیگر اینکه این وزن یادگار وزن تکیه‌ایِ پیش از اسلام است. قبلاً دانشمندانی چون استاد خالقی مطلق و ژیلبر لازار نیز به انحاءِ گوناگون به این مهم اشاره کرده بودند. مثلاً خالقی مطلق به وجود تسامحی وزنی در بیت زیر از شاهنامه اشاره می‌کند:
خرامنده شد مردم شارستان گرفتند هامون یکی خارستان
(شاهنامه، تصحیح خالقی مطلق، 1386، ج1، ص 249)
و متذکر می‌شود که: «روکرت معتقد است که باید به ضرورت وزن شارسان و خارسان نوشت. ولی این نظر درست نیست... و در شاهنامه از این گونه تسامحات در وزن بسیار است... و در دیگر اشعار سده‌های چهارم و پنجم هجری نیز هست و مربوط است به آغاز تحول وزن هجایی به وزن عروضی و مرحلۀ آمادگی یافتن زبان فارسی برای پذیرفتن وزن عروضی [تأکید از ماست]» (یادداشت‌های شاهنامه، بخش یکم، جلد 9 شاهنامه، 1389: ص 297، بیت 1237، مصراع دوّم).
همچنین ژیلبر لازار بیت زیر در تحفه الملوک (نسخۀ خطی متعلق به قرن 7 ق) را که ظاهراً مربوط به پیش از نیمۀ دومِ قرن 3 هجری است نقل می‌کند:
پس از مرگشان ماند هم دار و گیر همین است سرانجام برنا و پیر
و سپس تصریح می‌کند که «این اشعار [در تحفه الملوک، قرن 7] که پیش از تثبیت سنت شعری کلاسیک وجود داشته و حد فاصل شعر کلاسیک و شعر پهلوی بوده است... مبین پیوستگی بین صورت شعری پهلوی و شعر کلاسیک فارسی است [تأکید از ماست]... به قول دوست و استاد فقیدمان دومناش، «باید در انتظار روزی باشیم که ناگهان متونی یافت شوند که چگونگی گذار ایران مزدایی به ایران اسلامی را توضیح دهند» (لازار، 1974، “Deux poems persans de tradition pehlevi”، 433-440؛ ترجمۀ فارسی 1395).
Book Reviews by arya tabibzadeh
در این مقاله با نشان دادن اهمیت کتیبه¬های عربستانیِ باستانیِ جنوبی (ASA) در مطالعات ایرانی، برای یک نام¬جای در بعضی متون تاریخی و اساطیری پهلوی، فارسی و عربی که عمدتا به‌صورت‌هایی چون «سَمران»، «سِمران» و «سِملان» خوانده شده است، خوانشِ «شَمَّران» یا «شَمَران» (šammarān یا šamarān) را پیشنهاد داده¬ایم؛ یعنی همان خوانشی که ذبیح¬الله صفا (1333: 506-508) براساس حدس برای این نام‌جای پیشنهاد داده بود. ما همچنین خوانش¬های قبلی یعنی «samarān»/«samrān» (Markwart 1901, 26; 1931, 20) و «simrān/simlān» (Nyberg 1974, I. 165, II. 176؛ تفضلی 1398، 289 و 304؛ تفضلی و آموزگار 1386، 113-114) را بررسی و صحت آنها را رد کرده‌ایم. در این مقاله نشان میدهیم که صورت نوشتاری «smrʔn» در متون پهلوی و عربی و فارسی، مُحرَّف یا مصحَّف «mrʔnš» بوده، و «šambaran» در بندهشن بزرگ نیز تلفظی متفاوت از «šammarān» است. نیبرگ (1964) این نام¬جای را با اسم «simrā» در کتاب پنجم دینکرد یکی دانسته است که ما در درستی این فرض نیبرگ – که مقبول بسیاری از پهلوی¬دانان است- شک کرده¬ایم. به نظر نگارنده شَمَّران به منطقه¬ای در جنوب عربستان اشاره دارد که شَمَّر یُهَرعِش (در سبئی: «šmr yhrʕš»؛ و در عربی: شَمَّریُرعِش)، پادشاهِ مقتدرِ حِمیَریِ معاصر ساسانیان، بر آن حکم می¬رانده است؛ به¬عبارت دیگر «شمّران» مرکب است از اسم خاص «شمّر» و پسوند اتصافِ «-ان». این نام به مرور و احتمالاً از اواخر دورۀ ساسانی و نهایتاً در اوایل دورۀ اسلامی ترک شده و با نام‌جای‌های دیگری از جمله یمن و «هاماوران» یعنی سرزمین «هاماور» (= سرزمین حمیری‌ها) جایگزین شده است. نهایتاً این مقاله این احتمال را طرح می‌کند که شاید صورت‌های «هاماوران» و «هماوران» دراثر غلط‌خوانی یا حتی تصحیف املای پهلوی «شمران»/«شمبران» توسط مؤلفان شاهنامۀ ابومنصوری یا کاتبان خداینامه‌ها، از طریق شاهنامۀ ابومنصوری به به شاهنامۀ فردوسی و غرر سیر ملوک الفرس واخبارهم ثعالبی راه یافته است.
در یادداشت حاضر به بحث، نقد و تکمیل نظرات مطرح‌شده دربارۀ بیتی از قصیدۀ ترسائیۀ خاقانی می‌پردازم؛ یعنی بیت «به پاکی مریم از تزویج یوسف / به دوری عیسی از پیوند ایشا/اشیا/عیشا». آخرین واژۀ بیت در نسخه‌ها عموماً به‌صورت «عیشا» و «اشیا» ضبط شده، و شارحان نیز در توضیح آن اختلاف کرده‌اند. بنده ضمن تایید دلایل اکبر حیدریان و سید جواد مرتضایی (1396)، استدلال می‌کنم که هر دو ضبط «عیشا» و «اشیا»، صورت‌هایی محرَّف و مصحَّف از «ایشا» بوده، و تفسیر و شرح بسیاری از شارحان و محققان نیز برای هر دو ضبط از قبیل «تعلقات دنیوی»، «رَحِم»، «علقة» (ترکیب منی و خون در رحم)، «صورت مبدل از ایشوع یا یشوع به‌معنای شبه عیسی که بر دار شد» و «نام زنی که مسیح (ع) را به ارتباط با او متهم می‌کرده‌اند»، مستند یا مستدل نیست (خصوصاً با تایید انتقادات محمدرضا ترکی (1398) به آرای پیشین). همچنین نشان می‌دهم که کهن‌ترین شواهد ضبط «عیشا» متعلق به قرن نهم ق. بوده و لغت‌نامه‌های فارسی پدیدآمده در شبه‌قارۀ هند نقش بسیاری در اشاعه و ترویج این ضبط داشته‌اند. در قدم بعد، با بررسی شروح و فرهنگ‌نامه‌های تألیف‌شده در هند استدلال می‌کنم که «عیشا» در فرهنگ‌ها، لغتی ساختگی و به نظر بنده حاصل تحریف ضبط اصیل «ایشا» است. سپس بحث می‌کنم که در میان نظرات طرح‌شده درمورد این لغت، نظر حیدریان و مرتضایی (1396) مبتنی بر شواهد و استدلالات قانع‌کننده‌ایست که ایشا را نام پدر داود (ع) و برپایۀ شجره‌نامه‌های مذکور در انجیل لوقا،جدّ یوسف نجار می‌دانند. در تفسیر آنان از بیت، خاقانی در مصراع اول بیت، مریم (ع) را از هم‌بستری با یوسف نجار - و در نتیجه، عیسی (ع) را از داشتن رابطۀ بنوت با یوسف- بری می‌داند و در مصراع دوم، در ادامۀ همان مطلب مصراع اول، نافیِ وجود پیوند نَسَبی بین مسیح (ع) و ایشا - پدر داود (ع) و جدّ یوسف نجار- می‌شود (یعنی همان رابطۀ نسبی که در انجیل‌ها آمده است)؛ به عبارت دیگر، نفی نسب بنوت بین عیسی و یوسف نجار متضمن نفی وجود ارتباط نسبی بین عیسی و «ایشا» یا پدر داود خواهد بود). نظر حیدریان و مرتضایی به‌رغم اینکه از همۀ آراء طرح‌شده در باب این بیت، مستدل‌تر و مستندتر بوده، اما به‌دلیل آشفتگی و اطناب ممل در بیان مطلب، موردتوجه اهل فن قرار نگرفته است. در نهایت، ضمن محتمل‌دانستن نظر حیدریان و مرتضایی، بنده نیز به‌عنوان امکانی دیگر برای تفسیر بیت، پیشنهاد می‌کنم که «ایشا» شاید برگردانی باشد از لغت «אִשָּׁה» (ʔiššā) در عبری توراتی، در معنای زن (و خاصه همسر و جفت). بدین ترتیب، معنای محصلِ مصراع می‌شود «سوگند به برائت عیسی (ع) از پیوند با هر زن و جفت».
Miʿyār al-ʾAšʿār al-Šamsiyyah, An Unpublished Treatise on Persian Prosody
This note introduces Miʿyār al-ʾAšʿār al-Šamsiyyah, an unpublished treatise on Persian prosody by Ḥusām al-Dīn al-Ḫu'ī (c. 13th CE). Some fascinating features of this work are discussed here, such as the use of a circle identical to that of Abolhassan Nadjafi, which has been presumed to be unique to modern Persian prosody, and the scansion of meters by means of musical elements (or Atānīn).
Keywords: Persian Prosody, Miʿyār al-ʾAšʿār al-Šamsiyyah, Ḥusām al-Dīn al-Ḫu'ī, Abolhassan Nadjafi, Atānīn
پژوهشگران تکیۀ واژگانی فارسی رسمی را ثابت و پایانی می دانند
اما در یک مورد، از این قاعده به صورت چشمگیری عدول می شودکه عبارت است از الگوی تکیۀ ارکان عروضی حین قرائت عروض دانان از زنجیره های وزنی؛ در این شیوۀ قرائت، هر رکن تکیه ای می گیرد که محل آن نه ثابت است و نه لزوماً در هجای پایانی (یعنی کاملاً برخلاف الگوی تکیۀ واژگانی فارسی)، در حالی که وقتی همین ارکان عروضی به صورت کلمات مستقل در جملات عادی فارسی به کار رود، همواره با تکیۀ عادی فارسی، یعنی روی هجای آخر تلفظ می شود. ما نشان می دهیم که الگوی تکیۀ نامعمول در این شیوۀ قرائت عروض دانان از ارکان عروضی (و نه در قرائت خود شعر)، کاملاً منطبق بر الگوی تکیۀ عربی کلاسیک بوده، به عبارت دیگر این الگوی تکیه هیچ ارتباطی با ویژگی های تکیۀ فارسی ندارد بلکه همان الگوی تکیۀ عربی کلاسیک است که در مقام سنتی ادبی و به صورت شفاهی و سینه به سینه منتقل شده است.
این مقاله ترجمه ای است از فصل اول کتاب عربی قرآنی، اثر مارین فان پوتن که به تازگی منتشر شده است. این اثر دورۀ جدیدی را در مطالعات تاریخی زبان عربی آغاز می کند. نادرستی بسیاری ازپیش فرضها در این کتاب نشان داده شده و نقصهای بسیاری در آراء محققان عربی دان پیشین اصلاح شده است.
در این مقاله، به معرفی بسیار مختصری از قواعد عروضی شعر اردو میپردازیم و نشان میدهیم که فارسی در مقام زبانی فاضلانه در شبه قاره، چگونه در شکلگیری و تکوین شعر عروضی اردو نقش داشته و همچنین شیوۀ سنتی توصیف وزن شعر اردو تا چه حد به شیوۀ عروض سنتی فارسی نزدیک است. همچنین به وجود تأثیراتی از نظام وزن شعر هندی در بعضی گونه های شعر اردو اشاره میکنیم. در پایان سعی میکنیم به فواید بررسی لغات فارسی در اردو و اهمیت توجه به تلفظ لغات فارسی دخیل در زبانهای دیگر اشاره کنیم
نه به اشتر بر سوارم نه چو اشتر زیر بارم
نه خداوند رعیت نه غلام شهریارم
غم موجود و پریشانی معدوم ندارم
نفسی می‌زنم آسوده و عمری می‌گذارم
(سعدی، 1392: 92)
مصاریع این دوبیت از نظر وزنی شبیه نیست. این امر سبب شده است تا دو بیت فوق از حیث وزن، وضعیت بسیار پیچیده‌ای به خود بگیرند و همواره مورد بحث و اختلاف نظر باشند. به نظر نگارنده، سعدی دو بیت فوق را بر اساس قواعد عروض عرب سروده است، و غفلت از همین نکته باعث بروز اختلاف نظر در بین محققان درمورد وزن دو بیت شده است. در این مقاله ابتدا ضبط-های مختلف و سپس آراءِ شارحان را دربارۀ این دو بیت معرفی و نقد کرده‌ایم، و سپس نظر خود را شرح داده‌ایم دال بر اینکه دو بیت فوق براساس عروض عرب سروده شده است، همچنین صورت پیشنهادی خود را که در آن چینش مصاریع مطابق با عروض عرب است، ارائه میکنیم.
There is a line of poetry in one of the tales of Sa'di's Gulistan causing much discussion: “I am neither mounted on a camel, nor like a mule under a load. I am no lord of a vassal, neither the slave of any king. I have no concern about either the present or the past. I draw my breathe feely, and pass my life in comfort.” (Gladwin, 1865: 183,184). In Persian classical prosody, the lines of each verse must have similar meters, but in this verse, there is no such similarity between the lines. In this paper, different emendations of this verse have been mentioned and various views on the meter of this verse have been discussed. It is argued that the verse is composed according to the rules of Arabic prosody.
1. شعر تکیه‌ای و بی قافیۀ پیش از اسلام
2. شعر تکیه‌ای و مقفی اواخر ساسانی یا اوایل اسلامی (مانندِ سرود کرکوی)
3. شعر کمّی نامنظم با قوافی نامنظم (مانند اشعار مندرج در تحفه الملوک، با قوافی غیر معمول)
4. شعر کمّی نامنظم با قوافی منظم (دو بیتی‌ها)
5. شعر کمّی منظم با قوافی منظم (اشعار کلاسیک فارسی)
یعنی بر اساس آنچه لازار می‌گوید، نخستین تأثیر شعر عرب در شعر فارسی از مرحلۀ دوّم (زمان ظهور قافیه) شروع می‌شود، اما تأثیر آشکارتر آن به مرحلۀ سوم (شعر کمّی نامنظم با قوافی نامنظم) مربوط می‌شود. از این مرحله به بعد، قافیه و وزن و قالب‌های شعری تثبیت شده‌تر، یا همانا معیارتر، می‌شود. ما در این مقاله بیش از هرچیز بر وزنِ اشعارِ مرحلۀ سوم و مخصوصاً چهارم (شعر کمّی نامنظم با قوافی منظم) متمرکز می‌شویم، و منظورمان از وزن‌های نیمه‌عروضی، وزنِ اشعاری است که به طریقی یادگار این دو دوره هستند.
وزن نیمه‌عروضی وزنی است که از طریق تندتر یا کندتر کردن قرائت شعر پدید آید، و دیگر اینکه این وزن یادگار وزن تکیه‌ایِ پیش از اسلام است. قبلاً دانشمندانی چون استاد خالقی مطلق و ژیلبر لازار نیز به انحاءِ گوناگون به این مهم اشاره کرده بودند. مثلاً خالقی مطلق به وجود تسامحی وزنی در بیت زیر از شاهنامه اشاره می‌کند:
خرامنده شد مردم شارستان گرفتند هامون یکی خارستان
(شاهنامه، تصحیح خالقی مطلق، 1386، ج1، ص 249)
و متذکر می‌شود که: «روکرت معتقد است که باید به ضرورت وزن شارسان و خارسان نوشت. ولی این نظر درست نیست... و در شاهنامه از این گونه تسامحات در وزن بسیار است... و در دیگر اشعار سده‌های چهارم و پنجم هجری نیز هست و مربوط است به آغاز تحول وزن هجایی به وزن عروضی و مرحلۀ آمادگی یافتن زبان فارسی برای پذیرفتن وزن عروضی [تأکید از ماست]» (یادداشت‌های شاهنامه، بخش یکم، جلد 9 شاهنامه، 1389: ص 297، بیت 1237، مصراع دوّم).
همچنین ژیلبر لازار بیت زیر در تحفه الملوک (نسخۀ خطی متعلق به قرن 7 ق) را که ظاهراً مربوط به پیش از نیمۀ دومِ قرن 3 هجری است نقل می‌کند:
پس از مرگشان ماند هم دار و گیر همین است سرانجام برنا و پیر
و سپس تصریح می‌کند که «این اشعار [در تحفه الملوک، قرن 7] که پیش از تثبیت سنت شعری کلاسیک وجود داشته و حد فاصل شعر کلاسیک و شعر پهلوی بوده است... مبین پیوستگی بین صورت شعری پهلوی و شعر کلاسیک فارسی است [تأکید از ماست]... به قول دوست و استاد فقیدمان دومناش، «باید در انتظار روزی باشیم که ناگهان متونی یافت شوند که چگونگی گذار ایران مزدایی به ایران اسلامی را توضیح دهند» (لازار، 1974، “Deux poems persans de tradition pehlevi”، 433-440؛ ترجمۀ فارسی 1395).