tyrkiske språk

Nokre forskarar meiner at tyrkiske språk er genetisk i slekt med mongolsk og tungusisk, og at desse tre utgjer ein eigen altaisk språkfamilie, men dette er ikkje bevist. Hypotesar om slektskap med koreansk og japansk har òg vore føreslått.

Tabellen under viser talorda frå 1 til 5 i språk frå ulike greiner av den tyrkiske språkfamilien, her attgjeven i IPA-transkripsjon. (Merk forkortingane SV = sørvest, SA = søraust, NV = nordvest, NA = nordaust, tsjuv. = tsjuvasjisk.)

Mange tyrkiske språk, mellom anna Tyrkia-tyrkisk, har dei 8 vokalane i tabellen nedanfor, her skrivne i IPA-transkripsjon, med tyrkisk ortografi i parentes.

Aserbajdsjansk har /e/ i tillegg. Urtyrkisk skilde mellom korte og lange vokalar, eit skilje som har overlevd i fleire språk, mellom anna i turkmensk og jakutisk. Mellom anna Tyrkia-tyrkisk og gagauz har mista det opphavlege skiljet mellom korte og lange vokalar, men har utvikla nye lange vokalar ved bortfall av ein følgjande konsonant, til dømes Tyrkia-tyrkisk /dɑː/ 'fjell', ortografisk dağ.

Konsonantsystema varierer noko meir. Her er nokre døme:

• Tyrkia-tyrkisk /p b t d ʧ ʤ kʲ ɡʲ k ɡ f v s z ʃ ʒ h m n l lʲ j r/
• aserbajdsjansk /p b t d ʦ ʣ ʧ ʤ kʲ ɡʲ k ɡ f v s z ʃ ʒ x ɣ h m n l lʲ j r/
• usbekisk /p b t d ʧ ʤ kʲ ɡʲ k f w s z ʃ ʒ x ɣ h m n ŋ l j r/
• uigursk /p b t d ʧ ʤ k ɡ q ɢ v s z ʃ χ h m n ŋ l j r/
• jakutisk /p b t d ʧ ʤ k ɡ s ʁ h m n nʲ ŋ l j j̃ r/
• tsjuvasjisk /p t tʲ ʧ k s sʲ ʃ x m n nʲ v l lʲ j r/

Systematiske vokalassimilasjonar, såkalla vokalharmoni, er eit karakteristisk drag ved tyrkiske språk, med nokre unnatak, som usbekisk. Dette kan illustrerast med nominativ og akkusativ eintal og fleirtal av dei Tyrkia-tyrkiske substantiva el 'hand', akşam 'kveld', köy 'landsby' og kol 'arm' (suffiksa er skilde ut med ein bindestrek som ikkje er ein del av vanleg rettskriving):

Vokalane ö, ü og ı står for /ø/, /y/ og /ɯ/. Fleirtalssuffikset har to former:

• -ler etter ein fremre vokal (i, e, ü, ö)
• -lar etter ein bakre vokal (ı, a, u, o)

Akkusativsuffikset har fire variantar:

• -i etter ein fremre, urunda vokal (i, e)
• -ı etter ein bakre, urunda vokal (a)
• -ü etter ein fremre, runda vokal (ü, ö)
• -u etter ein bakre runda vokal (u, o)

Tyrkiske språk er kjenneteikna ved at ordbøying skjer med suffiks. Suffiksa er klart skilde frå kvarandre, som vist i tabellen ovanfor, og språka blir difor karakteriserte som agglutinerande.

Tyrkiske språk har ikke genus, og skil heller ikkje mellom hankjønn og hokjønn ved pronomen. I 3. person eintal har dei eitt pronomen som svarer til både han, ho og det på norsk, jamfør Tyrkia-tyrkisk og krimtatarisk o, kirgisisk ал (al) og uigursk ئۇ (u).

Dei tyrkiske språka har normalt omkring seks til ti kasus, og nominativ, akkusativ, dativ, lokativ, ablativ og genitiv er vanlege. Til dømes har Tyrkia-tyrkisk, kirgisisk, turkmensk, krimtatarisk og tsjuvasjisk seks kasus, usbekisk og kasakhisk sju kasus, jakutisk åtte kasus og uigurisk ti kasus. Substantivet skil mellom eintal og fleirtal og kan som regel ta possessivsuffiks.

Verbalsystemet er rikt, med mange verbkategoriar – i første rekkje ulike tempus, aspekt og modus, i tillegg til person og tal – som blir uttrykte ved suffiks. Det finst òg eit rikt utval av avleiingssuffiks, med tydingar som resiprok, kausativ, repetitiv, refleksiv og passiv.

Den vanlege rekkjefølgja på setningsledda er subjekt–objekt–verbal (SOV), som i denne uigurske setninga: Exmet bir tal at setivaldi ﺋﻪﺧﻣﻪﺕ ﺑﯩﺮ تال ﺋات ﺳﻪﺗﯩﯟالدی 'Ahmad kjøpte ein hest'. (Nomenfrasen bir tal at 'ein hest' tyder ord for ord «ein stk. hest», der tal «stk.» er eit såkalla måleord, som i mange austasiatiske og søraustasiatiske språk står mellom eit talord og eit substantiv.)

Attributtar står alltid framfor kjernen (overleddet, hovudet) i ein nomenfrase, som i dette kasakhiske dømet, som tyder 'to store brune hestar':

Dette dømet illustrerer òg eit anna vanleg fenomen i tyrkiske språk: Når substantivet — her at (ат) 'hest' — står etter eit talord, har det eintalsform. Utan talordet ville det stå i fleirtal, som attar (аттар) 'hestar' i dette dømet:

• үлкен қоңыр аттар
• ylken qoŋǝr attar
• 'store brune hestar'

De aller fleste tyrkiske språk har mange arabiske og persiske lånord.

Trass i at Tyrkia-tyrkisk under Mustafa Kemal Atatürk, president i Tyrkia frå 1922 til 1938, blei utsett for ei puristisk utreinsking av arabiske og persiske lånord, er det framleis mange lånord frå desse språka. I 1931 utgjorde dei arabiske lånorda 51 prosent av ordtilfanget i tyrkiske aviser, medan talet hadde gått ned til 26 prosent i 1965 – med andre ord framleis om lag ein firedel.