Òm
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
L'òm (costa paròla a peul aplichesse ëdcò ëd fasson pì spessìfica a le përson-e ëd sess masculin) a forma ancheuj da na mira biològica na spece sola, Homo sapiens, l'ùnich dzorvivù dël géner Homo, motobin diversificà an l'ùltim milion e mes d'agn. Homo sapiens a aparten ai primà, j'ominòid diferensià an Asia e an Àfrica, d'andoa a l'é vnùita fòra la famija dont a fa part, j'omìnid. Ël nòm[modìfica | modifiché la sorgiss] Ël nòm sientìfich a fa alusion a la caraterìstica biològica pì tìpica: sapiens a veul dì "sapient" o "bon a conòsse", e as arferiss a l'apressiassion dl'òm coma "animal rassional", al contrari che tute j'àutre spece. A l'é pròpe la capacità dl'òm ëd realisé dj'operassion concetuaj e simbòliche motobin complicà - ch'a ancludo, pr'esempi, l'usage ëd sistema lenghìstich motobin sofisticà, ël rasonament astrat e le capacità d'introspession e speculassion - un-a 'd soe caraterìstiche pì marcà. A l'é possìbil che costa complessità, fondà da na mira neurològica an sn'aument dla dimension dël servel e dzora tut an soa complessità, a sia ëdcò un-a dle càuse, e un prodot, dla strutura sossial motobin complessa che l'òm a l'ha dësvlupà, e ch'a forma un-a dle base dla coltura, antërpretà biologicaman coma la capacità a trasmëtte d'anformassion e ëd costume për imitassion e anstrussion, nopà che për ardità genética. Costa propietà a l'é pa esclusiva 'd costa spece, e a l'é important ëdcò an d'àutri primà, ma a argionz ant l'òm un dësvlup diferent da na mira qualitativa, lòn ch'a l'ha giustificà A. Montagu a buté ant la coltura la nicia ecològica 'd nòstra spece. Ël nòm tassonòmich a l'era Homo sapiens, e a l'é giontasse në scond sapiens për fé distinsion, an soa qualità 'd sot-ëspece tipo, da j'àutre sot-ëspece; sòn a l'ha pròpe gnente a che fé con la capacità d'àuto-arflession. Homo sapiens sapiens a signìfica "òm ch'a sa 'd savèj", visadì cossient ëd sò conòsse. Scond chèich autor la denominassion Homo sapiens sapiens a l'é obsoleta pròpe përchè a esist mach na spece d'Homo al dì d'ancheuj e dagià che fòssij ch'as chërdìo dë spece diferente (Cro-Magnon, Grimaldi, e via fòrt) an efet a son ëd fòssij ëd nòstra spece: costa opinion a l'ha 'd sust, ma a smija pì giust goerné la denominassion Homo sapiens sapiens për nòstra spece, për fé distinsion ëdcò da na mira tassonòmica da àutre spece estinguisse, coma l'Homo sapiens idaltu. Notomìa[modìfica | modifiché la sorgiss]Ant n'òm a-i son anviron 1016 célule. Descrission[modìfica | modifiché la sorgiss]J'uman a son caraterisà da:
La durà media ëd la vita a l'é ëd 70-80 agn, con d'ecëssion fin a 100 agn. Comportament e dieta[modìfica | modifiché la sorgiss]J'uman a son onìvor e a consumo na dieta varià: carn, verdure, gran, fruta, e prodot processà. Soa società a l'é organisà an famije, comun-e, e nassion, con legislassion e religion. A comùnico con lengagi articolà (parlà, scrit, gestual) e a creo art, mùsica, e literatura. La riprodussion a l'é possìbil tut l'ann, con na gestassion ëd 9 méis e na dipendensa longa dle masnà. Abitat[modìfica | modifiché la sorgiss]J'uman a son ëspantiasse an tuti ij continent, adatandse a:
Ant ël Piemont, a son present dai temp ëd l'Òm ëd Neanderthal, con d'ansediament stòrich coma ij Selt (Salass) e ij Roman. Al di d'ancheuj, la popolassion a l'é concentrà ant le sità com Turin, Noara, e Coni. Amportansa ant l'ecosistema[modìfica | modifiché la sorgiss]J'uman a l'han un ròl dominant ant la biosfera, con n'impat sensa precedent:
A l'han domesticà vàire specie (bestiam, chërp) e modificà piante për l'alimentassion. Evolussion e stòria[modìfica | modifiché la sorgiss]L'uman modern (Homo sapiens) a l'é evolvusse an Àfrica 300.000 agn fà e a l'é ëspantiasse an Euròpa, Asia, e América. Ant ël Piemont, j'archeuj ëd la preistòria a comprendo:
Ant la cultura piemontèisa[modìfica | modifiché la sorgiss]L'uman a l'é al sènter ëd la tradission local:
Galerìa 'd figure[modìfica | modifiché la sorgiss]Arferiment[modìfica | modifiché la sorgiss]
|
