Cilt (Vol)10, Sayı (Iss) 2, Makaleler (Articles) by Nazariyat Journal
Nazariyat Dergisi, 2024
Bu çalışmada Ali Kuşçu’nun ‘sayı tanımı’, birlik, çokluk, bir, çok, nicelik, toplam, sayma, vb. k... more Bu çalışmada Ali Kuşçu’nun ‘sayı tanımı’, birlik, çokluk, bir, çok, nicelik, toplam, sayma, vb. kavramlar e fında ele alınacaktır. Öncelikle konunun önemini tebarüz ettirmek için çağdaş matematik felsefesinde ‘sayı tanımı’ hakkındaki tartışmalara çok kısa bir göz atılacaktır. Akabinde Ali Kuşçu’nun konuyla ilgili yaklaşımı hem el-Muhammediyye fi’l-hisâb hem de Şerhu’t-Tecrîd adlı eserleri üzerinden takip edilecek ve düşünceleri çözümlenecektir. Ayrıca, Ali Kuşçu’nun yaklaşımıyla bir mukâyese için Şemseddin İsfehânî’nin Tesdîdü’l-kavâid fî şerhi Tecrîdi’l-akâid adlı şerhi ile Seyyid Şerîf’in Hâşiye’sindeki konuyla ilgili düşünceler kısaca serimlenecektir. Ali Kuşçu’nun temsil ettiği tutumun arka-planı, özellikle Tebriz matematik-astronomi okulu mensuplarının, Nizâmuddin Nîsâbûrî, İbn Havvâm, Kemâluddin Fârisî ile Cemâluddin Turkistânî, Ebü’l-Hasan Behmenî ve Ali b. el-Ğarbî’nin kaleme aldığı eserler ile Ali Kuşçu’nun da üyesi bulunduğu Semerkand matematik-astronomi okulu mensubu Cemşîd Kâşî’nin Miftâhu’l-hussâb adlı kitabı üzerinden inşa edilecektir. Daha sonra, Ali Kuşçu’nun İstanbul’da tetiklediği tartışmanın izleri sürülerek, Fenârîzâde Ali Çelebî gibi matematikçiler ile muhâsebe matematikçisi Kâtib Alâuddin Yusuf‘un konuyla ilgili değerlendirmeleri ele alınacak, tüm bunların Takiyuddin Râsıd’daki izdüşümleri göz önünde bulundurularak kısa bir değerlendirmesi yapılacaktır.
Nazariyat Dergisi, 2024
.gibi farklı ışık terimlerinin kullanımını incelemeyi hedeflemektedir. Ali Kuşçu Şerhu’t-Tecr... more .gibi farklı ışık terimlerinin kullanımını incelemeyi hedeflemektedir. Ali Kuşçu Şerhu’t-Tecrîd adlı eserinde; görme kuvvetini açıklar, görsel algıya dair matematikçilerin ve tabiatçıların görüşlerini sundukları deliller bağlamında tartışır, aynada görüntünün resmedilmesi, tek bir adet nesnenin iki adet görülmesi gibi konuları irdeler, görsel algıda dav’ ve rengi önkoşul olarak, renk algısını da dav’a bağlı olarak açıklar, dav’ın niçin cisim olamayacağından bahseder, birincil ve ikincil ışıklar terminolojisini dahil ettiği anlatısını karanlıkta görme problemiyle tamamlar. Şerhu’t-Tecrîd’de son olarak ele aldığı karanlık problemi, Ta‘lîkât alâ mebâhisi’l-egâlîti’l-hissiyye min Şerhi’l-Mevâkıf adlı eserinde tartıştığı ilk problemdir. Bu eserinde Ali Kuşçu, gemideki gözlemcinin göreceli hareketi, benzer üçgen geometrisiyle aynada görünen nesnenin büyüklüğünün belirlenmesi, farklı renklerin meydana gelmesi gibi problemlere ilgi duyar, mesaisini bu problemlerin geliştirilmesine ayırır. Optik problemleri tartışırken, hareket teorisi, göz fizyolojisi gibi farklı doğa felsefesi problemlerine kapı aralar, anlatılarını yer yer geometrik gösterimler ile destekler. İki eserinde de ışığa dair olguları tartışırken farklı ışık terimlerinin kullanımına dikkat eder )الشعاع( şuâ ,)النور( nûr ,)الضوء( ’Bu çalışma Ali Kuşçu’nun Şerhu’t-Tecrîd başlıklı eseri ve Ta‘lîkât alâ mebâhisi’l-egâlîti’l-hissiyye min Şerhi’lMevâkıf adlı eserinde ele almış olduğu optiğe dair konuları problem odaklı bir listeleme faaliyetine tabi kılıp, optik problemleri tarihsel açıdan yorumlamayı, bunu yaparken de dav
Nazariyat Dergisi, 2024
Ali Kuşçu (ö. 879/1474) Nasîrüddîn Tûsî’nin Tecrîdü’l-i‘tikâd’ına yazdığı şerhte birkaç radikal t... more Ali Kuşçu (ö. 879/1474) Nasîrüddîn Tûsî’nin Tecrîdü’l-i‘tikâd’ına yazdığı şerhte birkaç radikal tutum s lemiştir. Dikkate değer argümanlarından biri, astronominin Aristotelesçi doğa felsefesine ihtiyaç duymadığı yönündeki ısrarıdır. Bu duruşu ve Arz’ın sükûnette olduğuna dair geçerli ampirik kanıtlar olmadığı konusunda Tûsî ile hemfikir olması sebebiyle Kuşçu, dönen Arz varsayımından “aldatıcı hiçbir sonuç çıkmaz” sonucuna varmıştır. Bir sonraki nesilden Abdülalî el-Bircendî (913/1507’de etkin), hem Aristotelesçi doğa felsefesinin reddi hem de Arz’ın sükûn durumunun ispatlanamazlığı konusunda Kuşçu’yu çürütmeye niyetliydi. Bircendî bunu yapmak için, Tûsî’nin et-Tezkire fî ilmi’l-hey’e adlı eserine yazdığı şerhte, astronomi ile iştigal edenler için Aristotelesçi doğa felsefesi ve metafiziğin gerekliliğine dair güçlü bir savunma takdim eder. Bunu yaparken Tûsî’nin, ampirik kanıtlar eksik olduğu için doğa felsefesi kullanılarak Arz’ın hareketsizliğinin savunulabilir biçimde kanıtlanabileceği, şeklindeki görüşünü teyit etmektedir. Bircendî’nin uzun tartışması epey ikna edicidir ve Arz’ın gerçekten dönüyor olması durumunda “dairesel eylemsizlik” olarak adlandırılabilecek teklifi de dahil olmak üzere bir dizi ilginç fikir içerir.
Nazariyat Dergisi, 2024
Antik-Helenistik dönem ve orta çağlar boyunca nefsin doğasıyla ilgili tartışma konularından biris... more Antik-Helenistik dönem ve orta çağlar boyunca nefsin doğasıyla ilgili tartışma konularından birisi nefsin b ne ve bedensel unsurlara indirgenip indirgenemeyeceği hakkındadır. Bu tartışma modern ve çağdaş dönemlere gelindiğinde zihnin bedene indirgenip indirgenemeyeceği tartışmasına dönüşür. Söz konusu tartışma İslam felsefe ve kelamının klasik ve klasik sonrası dönemlerinde de takip edilebilir bir niteliktedir. İslam filozofları büyük oranda gayrı maddi ve gayrı cismani soyut bir töz olarak nefs ile maddi ve cismani somut bir töz olarak beden arasında ayrım yaparak Kartezyen bir formda olmasa da töz düalizmini savunmuşlar ve hem nefs ile bedenin birbirinden başkalığını hem de nefsin soyut bir töz olduğunu iddia etmişlerdir. Buna karşılık özellikle klasik sonrası dönemdeki bazı kelamcılar nefsin bedenden başkalığı noktasında filozoflarla hemfikir olmakla birlikte nefsin bedenden soyutluğu noktasında filozoflardan farklı bir görüş benimsemişler ve nefsin soyut bir cevher olduğuna yönelik felsefi delilleri eleştirmişlerdir. Ali Kuşçu da büyük oranda kendisinden önce özellikle Fahreddin Râzî’de gördüğümüz kelamcı tutumu yansıtacak şekilde hem nefsin bedenden başkalığına vurgu yapmış ve bu doğrultudaki argümanları desteklemiş hem de nefsin soyut bir töz olduğuna yönelik argümanları eleştirmiştir. Bu çalışmada nefsin bedenden başkalığı ile nefsin bedenden soyutluğu arasındaki ayrışma Ali Kuşçu örneği üzerinden incelenecektir. Ali Kuşçu’nun Antik-Helenistik dönemden Orta Çağ’a, İslâm felsefe ve kelamının klasik ve klasik sonrası dönemlerinden modern ve çağdaş döneme kadar takip edilebilen bu tartışmadaki konumu tespit edilmeye çalışılacaktır.
Nazariyat Dergisi, 2024
Bu makale, Ali Kuşçu’nun (ö. 879/1474) Şerhu Tecrîdi’l-akâid eseri üzerinden metafiziğin temel k ... more Bu makale, Ali Kuşçu’nun (ö. 879/1474) Şerhu Tecrîdi’l-akâid eseri üzerinden metafiziğin temel k dan birlik (vahdet) ile yüklemleme şeması, yani “kategorik önerme, konu ve yüklemin bir açıdan birleşmesini, başka bir açıdan ise farklılaşmasını gerektirir” önermesi arasındaki ilişkiyi incelemektedir. Bu şema, Fahreddin er-Râzî’nin (ö. 606/1210) eserlerinden ilham alınarak Nasîruddin et-Tûsî (ö. 672/1274) tarafından Tecrîdü’l-i‘tikâd’a taşınmış ve böylece felsefi kelam kitaplarının, özellikle de Tecrîdü’l-i‘tikâd şerhlerinin gündemine girmiştir. Tecrîdü’l-i‘tikâd üzerine yapılan şerhler, ‘haml’ başlığı altında bu şemanın temellendirilmesine ilişkin çeşitli yaklaşımlar sunmaktadır. Fakat aynı şema, aynı kitapta bambaşka bir bağlamda, vahdet-kesret başlığı altında da incelenmektedir: Haml başlığı altında kategorik önermede konu terimin ve yüklem teriminin bir cihetten birlik (ittihad) oluşturması bir başka cihetten de farklı olması gerektiği söylenirken, vahdet-kesret başlığında da ‘bir’ ve ‘çok’ sıfatlarını alan şeylerin bir cihetten ‘bir’ başka bir cihetten ‘çok’ olması gerektiği söylenmektedir. Dolayısıyla birlik ve çokluk hem mantıksal hem de metafiziksel iki ayrı bağlamda ele alınmaktadır. Bu makalede, Kuşçu’nun şerhini analiz ederek, vahdet-kesret ve kategorik önermelerdeki yüklemlemenin cihetler özelinde görünen bu kesişimini vurgulamaya çalışacağım ki bu, henüz gereken ilgiyi görmemiş bir husustur. Bu açıdan makale, metafiziğin genel kavramlarından vahdet ve kesreti kategorik önermeler gibi mantıksal unsurlar ile karşılaştırarak mantıksal kavramları metafiziksel temelleri ile birlikte ele almanın önemine katkı sunmaktadır.
Nazariyat Dergisi, 2024
İbn Sînâ sonrası İslam felsefe geleneğini meşgul eden en canlı tartışmalardan biri mahiyetlerin d... more İbn Sînâ sonrası İslam felsefe geleneğini meşgul eden en canlı tartışmalardan biri mahiyetlerin dışta nasıl bulunduğu ve onlara dair tümel bilgimiz ile haricî varlık arasındaki mutabakat ilişkisinin nasıl kurulacağıyla ilgilidir. Özellikle Fahreddin er-Râzî’nin İbn Sînâcı zihnî temsil anlayışına yönelttiği ve akıldaki suretlerin dıştaki mücerred tabiatları yansıtmadığını öne süren eleştiri neticesinde, temsil teorisini sürdürmeyi amaçlayan düşünürler İbn Sînâ’nın metafiziksel gerçekçiliğinden uzaklaşan yeni bir tutum geliştirmişlerdir. Bu tutum etrafında onlar tikel cevherlerin duyulur yüzü altında, duyulur olmayan ve aynı türe ait tikel cevherlerin tümünde ortak olan bir tabiatın mevcut olduğu anlayışını terk ederek dış varlıkta yalnızca tikel cevherlerin bulunduğunu savunmaya başlamışlardır. İbn Sînâ’nın dışta tikellerin parçası olarak mevcut olduğunu söylediği doğal tümelin haricî varlığını reddetme anlamına gelen bu yaklaşıma ilaveten onlar, tümel tabiatların dışta değil yalnızca zihinde bulunduğunu öne sürmüştür. Tümel tabiatların zihinde ortaya çıkışını tikeller ve onların duyulur özellikleri arasındaki bir mukayese ertesinde meydana gelen aklî suret üzerindeki zihinsel işlemlerle açıklayan bu tutum, zihin ve dış arasındaki mutabakatı da aklî suret ile hariçteki suret arasındaki mutabakat ilişkisinden çıkartarak yeni bir yoruma tâbi tutmuştur. Tabiatların haricî varlığını reddederek İbn Sînâ’nın metafiziksel gerçekliğinin ontolojik yönünü, tabiat denildiğinde aslında tikellerin kastedildiğini öne sürerek semantik yönünü, bildiğimiz şeylerin dıştaki bu tabiat değil tikeller arasındaki ortak özellikler olduğunu ve tümel tabiatların yalnızca zihinde bulunduğunu savunarak da epistemolojik yönünü budayan bu yeni tutum, metafizik gerçekçiliğin hârice bakan kısmını zayıflatıp zihne bakan kısmını güçlendirdiği için zihinselci eğilim olarak adlandırılmıştır. Bu makalede Nasîruddin et-Tûsî ile başlayıp Kutbüddin er-Râzî ile zirvesine çıkan zihinselci eğilimin on beşinci yüzyılda Ali Kuşçu tarafından nasıl sürdürüldüğü gösterilecek, söz konusu eğilimin bir İbn Sînâ yorumu olmaktan uzaklaşarak nasıl bağımsız yeni bir felsefî tutuma evrildiği tartışılacaktır.
Nazariyat Dergisi, 2014
Adududdin el-Îcî, el-Mevâkıf adlı eserinde kelamın umûr-ı âmme bahsinde incelenen zorunluluk, imk... more Adududdin el-Îcî, el-Mevâkıf adlı eserinde kelamın umûr-ı âmme bahsinde incelenen zorunluluk, imkân ve imkânsızlık kavramlarının mantığın kipli önermeler bahsinde ele alınan zorunluluk, imkân ve imkânsızlık olmadığını iddia eder. Gerek Seyfeddin Ebherî, Cürcânî, Hasan Çelebi gibi el-Mevâkıf’ın şârih ve muhaşşileri gerek Tecrîd geleneğinin meşhur muhaşşileri gerekse Şerhu’l-Makâsıd yazarı Teftâzânî, Îcî’nin iddiasını eleştirmektedir. Ali Kuşçu da eleştirilere katılır ve bilhassa Teftâzânî’nin Şerhu’l-Makâsıd’daki cümlelerinin bir kısmını yeniden dile getirir. Makalenin ilk yarısında bu eleştirilerin tarihsel sıralamaya riayet eden sistemli bir sunumu yapılmakta, ikinci yarısında ise şeklen isabetli görünen eleştirilerin gerçekte isabetli olmadıkları iddiası, varlık-mahiyet ve zorunlumümkün ayrımlarının ima ve sonuçlarına dikkat çekilerek temellendirilmektedir. Buna göre müteahhirûn dönemi düşünürleri neredeyse görüş birliğiyle Îcî’yi eleştirmektedir. Bunun sebebi, müteahhirûn dönemi düşünürlerinin varlık-mahiyet ve zorunlu-mümkün ayrımlarından sonra varlık kavramından kökten bir şekilde ayrışan sübut kavramını yeni anlamıyla kullandıkları halde tanımını yenilememiş olmalarıdır. Îcî’nin sözlerini yeni dönemin sözü edilen duyarlılığını dile getiren ve ontoloji araştırmalarının yeni karakterinin farklılığını ifşa eden bir uyarı olarak anlamak daha isabetlidir.
Cilt (Vol)10, Sayı (Iss) 2, Değerlendrmr (Reviews) by Nazariyat Journal
Cilt (Vol)10, Sayı (Iss) 1, Makaleler (Articles) by Nazariyat Journal
Nazariyat Journal, 2024
Ḥaydar al-Harawī (d. 825/after 1427) was a significant scholar from Khorasan who migrated to the ... more Ḥaydar al-Harawī (d. 825/after 1427) was a significant scholar from Khorasan who migrated to the Ottoman lands. A distinguished student of al-Taftazanī, he earned high regard from Mehmed I and received patronage from him. al-Harawī dedicated his commentary on al-Zamakhsharī’s al-Kashshāf to Mehmed I with exaggerated expressions of praise and provided significant details about his biography in the introduction of the work. After spending many years in Ottoman lands, al-Harawī established contact with Shahrukh, the son of Timur. He rewrote the introduction of Sharḥ al-Kashshāf and dedicated the work to Shahrukh. This new patronage relationship is evident in the second version of the introduction, where not only the dedication part but also the content was rearranged concerning the new patron’s identity. Important biographical details not found in the first version are included in the second version, making it a crucial source for al-Harawī’s biography. This article brings the second version of the introduction to light for the first time, constructing al-Harawī’s biography by compiling information from both versions. While no specific dates are provided in either version, the duration of al-Harawi’s stay in certain cities is mentioned. Gaps in the narrative were filled based on historical events, allowing for accurate dating of approximately forty years of al-Harawī’s life, from Sarakhs through Shiraz, Tabriz, Shirvan, Bursa, Edirne, and back to Khorasan. This comprehensive overview sheds light on the relationship between scholars and rulers, the influence of political developments on scholarly life, and the intellectual world of a scholar dedicated to the pursuit of knowledge.
Nazariyat Journal, 2024
This article examines Pseudo-Aristotle’s Risālat al-Tuffāḥa or Kitāb al-Tuffāḥa (Lat. Liber de Po... more This article examines Pseudo-Aristotle’s Risālat al-Tuffāḥa or Kitāb al-Tuffāḥa (Lat. Liber de Pomo, Eng. The Book of the Apple) in terms of its history, possible authorship, and manuscripts, presents an overview of its contents and includes a critical edition of its complete Arabic version, which has never been critically edited before. The edition is based on the manuscript closest to the original Arabic version of the treatise, and a comparison with a second complete manuscript was made. The present article argues that Risālat al-Tuffāḥa was first compiled in Arabic within al-Kindī’s circle, then appropriated by Bāṭinī-Ismāʿīlī and Hermetic traditions, and circulated in the literature of gnomologia and the books of ṭabaqāt. However, it was not an acceptable treatise according to Mashshāʾī philosophers due to their emphasis on scientificity and awareness of its pseudepigraphy. Moreover, the Hebrew-Latin tradition’s interest in the treatise is notable, as it was part of their broader effort to appropriate all of Aristotle’s works, thereby facilitating the acceptance of philosophy in Jewish and Christian societies. Consequently, Pseudo-Aristotle’s Risālat al-Tuffāḥa is a religious-philosophical work that facilitated the reconciliation of philosophy and religion and was circulated in the Islamic, Jewish, and Christian worlds for this very reason.
Nazariyat Journal, 2024
This article presents a novel perspective, arguing for a virtue-based weak version of political r... more This article presents a novel perspective, arguing for a virtue-based weak version of political realism in Ottoman political thought (OPT). By recognizing realist elements in human nature and politics in OPT tradition, we can gain a deeper understanding of the place of morality in politics. Challenging the common sense understanding of morality that pervades all areas of politics, this paper provides compelling evidence to show how the understanding of the nature of politics in OPT was ever-changing, singular, and, to a certain extent, free of morality. This unique framing of politics and human nature in the OPT tradition makes it a realist one. Finally, I delve into the role of universals in explaining the intricate relationship between politics and morality through various analytical distinctions.
Nazariyat Journal, 2024
The issue of ambiguous words (al-mubhamât), which occupies the core subject of ‘Adud al-Dīn al-Īj... more The issue of ambiguous words (al-mubhamât), which occupies the core subject of ‘Adud al-Dīn al-Ījī’s (d. 756/1355) al-Risālat al-wad‘iyya, has blossomed into subject of a serious logical and semantical dispute between two great names of later Islamic thought, Sa‘d al-Dīn al-Taftāzānī (d. 792/1390) and Sayyid Sharīf al-Jurjānī (d. 816/1413). The operant traces of the debate can palpably be traced up to the late Ottoman polymath Ismail Gelenbevī (d. 1205/1791) and his commentators. In this paper, I take up the relevant debate with reference to the problem of context-sensitive terms in the contemporary philosophy of language. Throughout the article, I examine both the course of the issue in the philosophy of language tradition by using the literature following al-Ījī’s treatise and how al-Taftāzānī has made this topic into a matter of logic by referring to some works of logic. Thus, I intend to show the contributions or criticisms of some philosophers from al-Taftāzānī to Gelenbevī towards the logicalization of context-sensitive terms.
Nazariyat Journal, 2024
The basis of Islamic alchemy and matter theory is found in the works of Jābir ibn Ḥayyān (d. 200/... more The basis of Islamic alchemy and matter theory is found in the works of Jābir ibn Ḥayyān (d. 200/815). Jābir developed an element theory similar to Aristotle’s system. Still, he interpreted matter and substance differently by transferring the basis of the theory from elements to qualities. In Jābir’s system, qualities are more often expressed by the term “natures” (ṭabā’iʻ). In Jābir’s thought, four natures precede the four elements, and due to the combination of two different natures with the substance each time, four distinct elements with different qualities occur. In Jābir, the “primary bodies” of the natural world are no longer the four Empedoclean elements but the “four natures”; air, water, earth, and fire are made up of these natures. Thus, Jābir gave the four primary Aristotelian qualities the role of genuine elements by making them tangible, independent, and corporeal entities. According to Jābir, the operation of transforming (transmutation) of ajsād (‘bodies’) such as iron, copper, tin, and lead, which is the primary purpose of the Art of alchemy, into silver and gold is carried out within the framework of the science of mīzān. The core of this transformation is based on an idea of causality in which the four natures and their specific proportions and measures are at the center. With the idea of causality that allows chemical transformation, Jābir also succeeded in extending the possibility of transformation in alchemy from the inorganic world to the organic world to an extensive range of entities. This study will discuss Jābir’s thoughts on body, substance, and experimental causality by examining Jābir’s corpus through primary sources.
Nazariyat Journal, 2024
Heidegger contrasts meditative thinking, which allows detachment from beings, with c lative think... more Heidegger contrasts meditative thinking, which allows detachment from beings, with c lative thinking, which maintains an instrumental and interested relationship with them. In his view, the principle of reason is the main tool for dominating available things. He also embeds the Medieval essence-existence duality within this framework of causality geared towards manipulating beings, judging that the religious notion of creation failed to distance this duality from Greek essentialism. Now, by appropriating the Islamic notion of creation ex nihilo, Avicenna places an ontological indigence at the heart of the created world. He believes that a being necessary by something other than itself remains contingent in itself, even after being caused. Thus, knowledge of the cause doesn’t grant dominance over the thing but fosters detachment from contingent being, recognizing its dependence on an upstream otherness. Moreover, Meister Eckhart, who according to Heidegger perfectly illustrates meditative thought, is indebted precisely to this ontological poverty established by Avicenna. In addition to describing this possible objection from Avicenna to Heidegger, the more general aim of this study is to explore the possibility of an ethical and disinterested use of the principle of reason.
Nazariyat Dergisi, 2024
Haydar el-Herevî Horasan’dan Osmanlı topraklarına gelen önemli âlimlerdendir. Teftâzânî’nin şeçki... more Haydar el-Herevî Horasan’dan Osmanlı topraklarına gelen önemli âlimlerdendir. Teftâzânî’nin şeçkin bir talebesi olan bu âlim I. Mehmed’ten büyük saygı görerek onun tarafından himaye edilmiştir. Herevî, Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ı üzerine yazdığı şerhi büyük övgü ifadeleriyle I. Mehmed’e ithaf etmiş, ithafın yer aldığı mukaddimede hayat hikayesiyle ilgili önemli ayrıntılar vermiştir. Osmanlı topraklarında geçirdiği uzun yıllar sonra Timur’un oğlu Şahruh ile irtibat kuran Herevî, el-Keşşâf şerhi mukaddimesini tekrardan kaleme alarak aynı eseri bu sefer Şahruh’a ithaf etmiştir. Herevî’nin bu yeni patronaj ilişkisi mukaddimenin ikinci versiyonundan öğrenilmektedir. İkinci versiyonda sadece ithaf kısmı değiştirilmemiş, yeni haminin kimliğiyle irtibatlı olarak muhteva da yeniden kurgulanmıştır. İlk versiyonda bulunmayan önemli biyografik ayrıntılar ikinci versiyonda yer almaktadır. Mukaddimenin iki versiyonu Herevî biyografisinin neredeyse yegâne kaynağıdır. Bu makalede mukaddimenin ikinci versiyonu ilk defa gün yüzüne çıkarılmış ve her iki versiyonda verilen bilgiler bir araya getirilerek Herevî’nin biyografisi inşa edilmiştir. İki versiyonda herhangi bir tarih verilmemiş, sadece bazı şehirlerdeki ikamet süreleri belirtilmiştir. Biyografi inşa edilirken anlatıda oluşan boşluklar tarihi olaylardan hareketle doldurulmuş ve tarihlendirme yapılmıştır. Bahsedilen olaylar, yapılan nitelemeler ve verilen ikamet süreleri itibara alınarak Herevî’nin hayatının yaklaşık kırk yıllık bölümü tam olarak tarihlendirilmiş, Serahs’tan başlayarak sırasıyla Şîraz, Tebriz, Şirvan, Bursa, Edirne ve tekrar Horasan’a uzanan yıllara dair bütünlüklü bir tablo ortaya konulmuştur. Bu hayat hikayesi ulema-sultan ilişkileri, siyasî gelişmelerin ilim hayatına yansımaları ve hayatını ilim yolculuklarında geçiren bir âlimin zihin dünyası hakkında eşsiz bilgiler sunmaktadır.
Nazariyat Dergisi, 2024
Bu makale, Sözde-Aristoteles’in Risâletü’t-Tüffâha veya Kitâbü’t-Tüffâha’sını (Lat. Liber de Pomo... more Bu makale, Sözde-Aristoteles’in Risâletü’t-Tüffâha veya Kitâbü’t-Tüffâha’sını (Lat. Liber de Pomo) tarihçesi, muhtemel yazarı ve yazmaları itibarıyla incelemekte, içeriği hakkında genel bir bakış sunmakta ve daha önce tahkikli neşri yapılmamış olan Arapça tam versiyonunun tahkikli neşrini içermektedir. Tahkikte, risalenin orijinal Arapça versiyonuna en yakın yazma nüshası esas alınmış ve ikinci bir tam nüsha ile karşılaştırma yapılmıştır. Makalede Risâletü’t-Tüffâha’nın ilk olarak Kindî-çevresinde Arapça telif edildiği, ardından Bâtınî-İsmâilî ve Hermetik geleneklerde alımlandığı ve hikemiyât literatüründe ve tabakat eserlerinde dolaşıma girdiği öne sürülmektedir. Bununla birlikte, bilimsellik vurguları ve risalenin sözde bir eser olduğuna dair farkındalıkları sebebiyle Meşşâî filozoflara göre Risâletü’t-Tüffâha makbul bir risale değildir. Ayrıca, İbrânî-Latin geleneğinin risaleye ilgisi felsefenin Yahudi ve Hıristiyan toplumlarında kabul görmesini kolaylaştıracak şekilde Aristoteles’in tüm eserlerini alımlamaya yönelik geniş çaplı gayretlerinin bir parçası olduğu için dikkate değerdir. Sonuç olarak, Sözde-Aristoteles’in Risâletü’t-Tüffâha’sı felsefeyle dinin uzlaştırılmasını kolaylaştıran dinî-felsefî bir eser olup İslâm, Yahudi ve Hıristiyan çevrelerde özellikle bu nedenden dolayı dolaşıma girmiştir.
Nazariyat Dergisi, 2024
Bu makale, Osmanlı siyaset düşünce geleneğinde fazilet temelli kendine has ılımlı bir siyasî real... more Bu makale, Osmanlı siyaset düşünce geleneğinde fazilet temelli kendine has ılımlı bir siyasî realizmin var olduğunu savunmaktadır. Günümüz siyasî realizm literatürü ve Osmanlı fazilet ahlâkına dayalı karşılaştırmalı metotla, siyasetin mahiyeti ve insanın doğasına dair realist unsurları teşhis etmeden Osmanlı siyaset düşüncesinde ahlâkî argümanların siyaseti, devlet fikrini ve kurumları nasıl inşa ettiğini anlayamayacağımızı iddia ediyorum. Osmanlı fazilet ahlâkı geleneğinde ahlâkın her şeyi kapsadığına dair kanının aksine siyasetin mahiyeti itibariyle tekil, değişken, ahlâktan bir ölçüde bağımsız bir gerçeklik olarak anlaşıldığını gösteriyorum. Bununla bağlantılı olarak Osmanlı siyaset düşünce geleneğinde fazilet ahlâkından gelen insanın acziyeti anlayışının, siyasî aktörleri ve eylemleri değerlendirmede onu realist yapan unsur olduğunu ifade ediyorum. Son olarak ahlâkın kapsamı ve siyasetin mahiyetini (gerek birbirleriyle olan ilişkileri açısından gerekse de birbirlerinden bağımsız olarak varlıklarını) açıklamada tümeller probleminin nasıl bir rol oynadığına işaret ediyorum. Tümeller probleminin siyaset ve ahlâk arasındaki karmaşık ilişkiye dair getirdiği analitik ayrımları ılımlı siyasî realizmin kaynağı olarak sunuyorum.
Nazariyat Dergisi, 2024
Adudüddîn el-Îcî’nin (ö. 756/1355) er-Risâletü’l-vaz‘iyye adlı eserinin esas konusunu oluşturan m... more Adudüddîn el-Îcî’nin (ö. 756/1355) er-Risâletü’l-vaz‘iyye adlı eserinin esas konusunu oluşturan müphem lafızlar meselesi müteahhir dönem İslâm düşüncesinin iki büyük ismi olan Sa‘duddîn et-Teftâzânî (ö. 792/1390) ile Seyyid Şerîf el-Cürcânî (ö. 816/1413) arasında mantık ve dil felsefesi açısından ciddi bir ihtilaf konusuna dönüşmüştür. Tartışmanın izleri geç dönem Osmanlı filozoflarından İsmail Gelenbevî (ö. 1205/1791) ve şârihlerine kadar takip edilebilmektedir. Bu makalede ben; söz konusu tartışmayı, çağdaş dil felsefesindeki bağlam duyarlı terimler problemine atıfla ele alıyorum. Yazı boyunca hem Îcî’nin risalesini izleyen literatürü kullanarak konunun dil felsefesi geleneğindeki seyrini hem de mantık eserlerine müracaatla Teftâzânî’nin bu tartışmayı nasıl bir mantık meselesine dönüştürdüğünü inceliyorum. Böylece Teftâzânî’den Gelenbevî’ye kadar bazı filozofların, bağlam duyarlı terimlerin mantıksallaşmasına yönelik katkı veya eleştirilerini göstermeyi amaçlıyorum.
Nazariyat Dergisi, 2024
İslamî elkimya ve madde teorisinin temeli Câbir b. Hayyân’ın (ö. 200/815) eserlerinde bulunur. Câ... more İslamî elkimya ve madde teorisinin temeli Câbir b. Hayyân’ın (ö. 200/815) eserlerinde bulunur. Câbir, Aristoteles’in sistemine benzeyen bir element teorisi geliştirmiş, ancak teorinin temelini elementlerden niteliklere aktararak madde ve cevheri farklı bir şekilde yorumlamıştır. Câbir’in sisteminde nitelikler daha çok “doğalar” (ṭabâ’i‘) terimi ile ifade edilir. Câbir’in düşüncesinde dört doğa, dört unsuru önceler ve her seferinde farklı iki doğanın cevher ile birleşmesi neticesinde değişik niteliklere sahip olan dört farklı unsur meydana gelir. Câbir’de doğal dünyanın “ilksel cisimleri” artık dört Empedoklesçi unsur değil, “dört doğadır”; hava, su, toprak ve ateş bu doğalardan oluşur. Böylece Câbir dört ilksel Aristotelesçi niteliği somut, bağımsız ve maddesel (corporeal) varlıklar yaparak onlara hakiki elementler (unsurlar) rolünü vermiştir. Elkimya ilminin temel gayesi olan demir, bakır, kalay, kurşun gibi ecsâdın gümüşe ve altına dönüştürülmesi (transmutasyon) ameliyesi Câbir’e göre mîzân ilmi çerçevesinde gerçekleştirilir. Bu dönüşümün esası, merkezinde dört doğa ile bunlara ait belirli oranlar ve ölçüler bulunan bir nedensellik düşüncesine dayanır. Kimyevî dönüşüme imkân tanıyan nedensellik düşüncesiyle, Câbir elkimyada dönüşüm imkânını inorganik âlemden organik âleme çok geniş bir mevcutlar alanına çekmeyi de başarmıştır. Bu çalışmada Câbir külliyatı birincil kaynaklar üzerinden de incelenerek, Câbir’in cisim, cevher ve deneysel nedensellik konusundaki düşünceleri tartışılacaktır.
Uploads
Cilt (Vol)10, Sayı (Iss) 2, Makaleler (Articles) by Nazariyat Journal
Cilt (Vol)10, Sayı (Iss) 2, Değerlendrmr (Reviews) by Nazariyat Journal
Cilt (Vol)10, Sayı (Iss) 1, Makaleler (Articles) by Nazariyat Journal
This article first evaluates the modern studies on plague treatises written in the Islamic world. Then, it surveys the Islamic historical sources in order to pin down the meaning they assign to the concepts of wabā’ [epidemic disease] and ṭā‘ūn [plague]. Certain medical works that were the resources for medical doctrines and terminology for plague treatises are also evaluated with a focus on these two concepts. Thus, the aim of this survey is to understand the general conception of epidemic disease and plague in the Islamic world before the Black Death (1346-1353). I discuss and analyze the characteristics of the Ṭā‘ūn literature, which constitutes the main subject of the article and present a database on the literature. While the works from the Mamluk and Ottoman periods constitute a continuous tradition in some respects, Ottoman treatises differ from the Mamluk works in terms of certain features, especially content. Although this study touches on the common aspects of the works from the two periods, it instead analyzes this literature with a focus on points where the two traditions diverge.
Moreover, this article also reviews Ibn Kammūna’s approach to the main claims of the Peripatetic and Illuminationist traditions about the body contained in his original works and commentaries. Through the proofs and reasoning made in the details of these claims, Ibn Kammūna is understood to have thought mostly in line with Ibn Sīnā about the definition and essence of the body. He occasionally agreed with Suhrawardī about the properties and additions of the body. This study investigates how Ibn Kammūna shaped Ibn Sīnā’s theory of the body, upon which Suhrawardī had expanded, and whether its content is original in this context. Thus, I aim to contribute to the field by following the processes of change, expansion, and transfer of philosophical accumulation in Islamic thought after these two philosophers who had founded of the Peripatetic and Illuminationist schools.
Abdullah Şükrî b. Abdülkerim Konevî’nin (ö. 19. Yüzyıl) Tenkîhu’l-İşkâl’i olduğu ifade edilir. Bu, Uranüs için 76, Neptün için ise en az 11 yıllık bir gecikme demektir. Bu makale Uranüs ve Neptün’den bahseden ilk çalışmaların modern eğitim kurumları kökenli olmadığını ayrıca bilgi aktarımında sözü edildiği kadar gecikmenin meydana gelmediğini göstermeyi amaçlamaktadır. Çalışmamızda Uranüs’ten bahseden ilk eserin medrese çevrelerinden Kuyucaklızâde Muhammed Âtıf’ın (ö. 1263/1847) 1831’de kaleme aldığı Teshîlü’l-idrâk, Neptün’den bahseden ilk çalışmanın ise yine medrese Hayâtîzâde Seyyid Şeref Halil’in (ö. 1267/1851) 1848 tarihinde basılan ancak 1847’de kaleme alınan Efkâru’l-ceberût adlı eseri olduğu gösterilmiştir. Böylelikle üzerinde büyük oranda ittifak bulunan tezin bu örneklerden hareketle sorgulanmaya başlaması umulmaktadır.
Bu makalede öncelikle modern araştırmalarda İslâm coğrafyasında yazılan veba risaleleri hakkındaki çalışmalara dair bir değerlendirme yapıldı. Ardından bazı İslâm tarihi kaynakları “veba” ve “taun” kavramlarına nasıl bir anlam yükledikleri açısından süzgeçten geçirildi. Veba risalelerine tıbbî doktrinler ve terminoloji açısından kaynaklık eden tıp eserlerinin bir kısmı da bu iki kavram ekseninde aynı şekilde değerlendirmeye konu oldu. Böylece Kara Ölüm (1346-1353) öncesi İslâm dünyasında genel olarak “salgın”, “veba” ve “taun” hakkındaki tasavvurun anlaşılması hedeflendi. Makalenin asıl konusu olan taun/veba risaleleri literatürü hem özellikleri itibariyle tartışıldı ve analiz edildi hem de literatüre dair bir veri tabanı oluşturuldu. Memlük ve Osmanlı dönemleri eserleri başta içerik olmak üzere bazı açılardan bir süreklilik ilişkisi arz ederken Osmanlı risaleleri belli hususiyetleriyle Memlük eserlerinden ayrılmaktadır. Bu çalışmada iki dönemdeki eserlerin ortak yönlerine de temas edilmekle birlikte literatürün ayrıştıkları noktalar da tahlil edildi.
Diğer taraftan İbn Kemmûne’nin müstakil eserlerinde ve şerhlerinde Meşşâî ve İşrâkî geleneğin cisim hakkındaki temel iddialarına yaklaşımı gözden geçirilmiştir. Bu iddiaların detayında yapılan ispatlar ve akıl yürütmelerde, cismin tanımı ve tabiatı konusunda İbn Kemmûne’nin büyük oranda İbn Sînâ gibi, cismin nitelikleri ve eklentileri konusunda ise kısmen Sühreverdî gibi düşündüğü anlaşılmıştır. Çalışmada Sühreverdî’de dönüşüm geçiren İbn Sînâ’nın cisim teorisinin, İbn Kemmûne’de nasıl şekillendiği ve bu bağlamda özgün bir içeriğinin olup olmadığı araştırılmıştır. Böylece sistem kurucu olan her iki filozoftan sonra, İslâm düşüncesinde felsefî birikimin değişim, dönüşüm ve aktarım sürecini takip edebilmek açısından makalenin alana katkı sağlaması amaçlanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Felsefe, Kelam, Tasavvuf, Meşşâîlik, İşrâkîlik, İşrâkî gelenek, Osmanlı düşüncesi, Osmanlı uleması, Şihâbüddin Sühreverdî Maktûl, Fahreddin Râzî, Seyyid Şerif Cürcânî, Molla Lütfi, Taşköprîzâde.
Abstract: The two questions that this article will seek answer for are how Ishrāqī philosophy and Illuminationism (Ishrāqī tradition) were perceived by Ottoman scholars and whether there is an “Ishrāqī circle” in Ottomans. While we framed our essay in such a way that it would address those discussions, we, on the other hand tried to find out how and through which literature the debates held on the Ishrāqī tradition found its way into the Ottoman scholarship. And secondly, we attempted to discover how Ottoman scholars defined this school and what their ties are to the Ishrāqī tradition via their own works. Since Ishrāqī philosophy has been subject to debates in the related literature, along with Peripatetic philosophy, theology and sufism, it was regarded as an alternative system of thought. Nonetheless, the interaction between the Ishrāqī philosophy and afore-mentioned systems as well as their subgroups continued in Persia and Ottoman lands since XIVth century. Therefore, it is possible to infer that Ishrāqī approach in the Ottoman era, which is the focus of our study, has intertwined and was in methodological integration with the others, rather than being an independent perspective.
Keywords: Philosophy, kalām, taṣawwuf, Peripatetic school, Illuminationism, Ishrāqī tradition, Ottoman thought, Ottoman ulama, Shihāb al-Dīn Yaḥyā al-Suhrawardī al-Maqtūl, Fakhr al-Dīn al-Rāzī, Al-Sayyid al-Sharīf al-Jurjānī, Molla Lutfī, Ṭāshkubrīzāde.
Anahtar Kelimeler: Zihnî varlık, bilgi, suret, müteahhirîn dönem, bilginin kategorisi.
Abstract: The ‘mental existence’ is one of the great discussion topics in which the tension between the basic assumptions of Avicennian conception of existence and theory of knowledge became apparent. The accomplishments of Fakhr ad-Dīn ar-Rāzī in reading between the lines of Avicennian philosophy made it a matter of debate and thereby the history of Islamic thought witnessed some arguments supporting the idea of mental existence on one hand and the expansions and various treatments of the topic as a result of harsh criticism against the idea and challenges posed by opponents on the other hand. This work puts under scope the most important criticism and correspondingly the approaches that are adopted to solve the problem. It is possible to say that the criticism and search for solution are an important part of the mental existence debate from thirteenth down to the nineteenth century. Criticism primarily takes aim at the tension between the idea that the mental form is knowledge and the assumption that the essence of entity which is conceived brings into existence in the mind. As specified by the opponents, according to Avicennian theory the mental form is knowledge and knowledge is an accident belongs to the category of quality. If the conceived entitiy is substance and its mental form essentially equals the entity, then the mental form is required to be a substance too. This entails a result that the mental form belongs to both the category of substance and accident. In this article which aims to trace the mental existence debate over this argument we deal with the following matters: ı. The courses and paths that carry the debate which has begun to shape with Fakhr ad-Dīn al-Rāzī’s critiques ıı. The analysis of the argument based on the category of knowledge ııı. The answers and solutions proposed for the problem.
Keywords: Mental existence, knowledge, form, post-classical period, category of knowledge.
argümanı tam tanımın aslında bir şeyi kendi kendisiyle tanımlamak olduğunu iddia eder. Zira tam tanımda, tanımlanan nesnenin parçalarının tamamı, tanımlayıcı unsur tarafından içerilir ve nesne bu parçaların toplamına özdeştir. O halde tam tanım aslında bir şeyi kendisiyle tanımlama hatasını içerir. Bu argümana karşıt olarak Taşköprîzâde, “tam tanım mümkündür”ü savunur. Zira tam tanımda her ne kadar tanımlanan nesne ile tanımlayıcı unsurlar aynı şeyleri içerseler de onların zihnimize sunulma formları farklıdır. Yani tam tanımda tanımlanan nesne ile tanımlayıcı unsurların aynı içerikte olmaları yetmez. Onların formları da aynı olmalıdır. O halde bu iki birim arasında formel bir farklılık olduğu gösterilebilirse tanımlanan nesne ile tanımlayıcı unsurlar arasında bir özdeşlik kurulamaz. Bu makalede birbirine karşıt iki yaklaşımın argümanlarını form ve içerik yahut anlam ve gönderim ayrımlarını kullanarak göstermeye çalıştım. Tam tanım probleminde her iki taraf da tanımlayan ile tanımlananın içeriklerini aynı kabul eder. Asıl tartışma bu içeriklerin hangi formlarda zihnimize sunulduğuna kilitlenmiştir. İşte makalemizde iki karşıt anlam teorisinin tam tanım özelindeki argümanlarını irdeleyecek bu problemin anlama ilişkin “sabit form teorisi” ile “değişken form” teorisi nedeniyle ortaya çıktığını göstereceğiz. Fahreddin Râzî ile Taşköprîzâde arasındaki dönem içinden Tûsî tam tanımı savunmuş, Îcî ise onun argümanını çürütmüştür; araştırmada
sınırlı da olsa bu iki filozofun argümanlarını da inceledik.
Anahtar kelimeler: Tam tanımın imkânsızlığı, Taşköprîzâde, Fahreddin Râzî, tanımlayan, tanımlanan, tanım, özdeşlik,
kendini tanımlama, icmâlî bilgi, tafsîlî bilgi.
Abstract: This article deals with Fakhr al-Dīn al-Rāzī’s argument, which is that “complete definition is impossible,” and examines its influence on relevant discussions in later periods, as well as how subsequent scholars are engaged with this argument. Particularly, it will focus on the positive argument proposed by Tashkoprīzāde, an eminent sixteenth-century Ottoman philosopher, which challenges al-Rāzī’s position on the subject. According to al-Rāzī’s negative argument, the complete definition is actuall y circular definition, because it entails that the whole parts of a definiendum are contained by its definiens, and that the object is identical to the total of those parts. And so, complete definition indicates the error of circular definition. As opposed to al-Rāzī’s argument, Tashkoprīzāde holds the idea that “complete definition is possible”. For him, although what definiendum and definiens contain are the same, their forms of being presented in our minds are different. In other words, if one talks about the complete sameness in definiendum and definiens, not only what they contain should be the same, but also their forms should be identical. Therefore, according to Tashkoprīzāde, in order to express that definiendum and definiens are not identical, it is enough to demonstrate that they are different in terms of their forms. In this paper, I aim to compare and contrast these two contradictory arguments, by referring to the distinction between form and content, i.e. meaning and reference. In the problematique of complete definition, both sides deem the contents of definiendum and definiens to be the same. However, the main discussion between them is related to the forms in which those contents are represented in the mind. In this paper, I investigate the arguments of the two opposite theories of meaning, regarding complete definition, demonstrating that the reason behind the emergence of this issue has to do with the fixed and changeable form theories, both related to meaning. For the period between al-Rāzī and Tashkoprīzāde, Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī defends the idea of complete definition, whereas ʿAḍūḍ al-Dīn al-Ījī rejects his argument. This paper
also refers to these philosophers briefly.
Keywords: Impossibility of complete definition, Tashkoprīzāde, definiens, definiendum, definition, identity, circular
definition, compact knowledge, decomposed knowledge.
Anahtar Kelimeler: Ledünnî ilim, ilham, Saçaklızâde, Alemî Ahmed Efendi, Osmanlı ilim ve düşünce geleneği, on sekizinci yüzyıl.
Abstract: At the beginning of the 18th century, there was a scientific debate about the issue of divine inspiration (al-ilm al-ladunnî) between the Ottoman scholars named Saçaklızāde and ‘Alemī Ahmed Efendi. Within the scope of this debate, both scholars wrote a treatise about the issue. One of these treatises, the Risālat al-cawāb, which belongs to Saçaklızāde, is available in the Suleymaniye Library. Alemī’s treatise does not appear in the catalog of manuscript libraries in Turkey. According to our review, the treatise of Saçaklızāde includes the considerable part of the opinions put forward in this debate. It is therefore possible to examine this debate based on the treatise. It is useful to examine this debate by means of this treatise, when it is thought that the controversial issue has led to a dispute especially between the sufis and the theologians as a problem of source of knowledge in the history of Islamic thought. Thus, some information will be obtained about not only mentalities of Saçaklızāde and Alemī but also Ottoman thought.
Keywords: Divine Inspiration, Saçaklızāde, Alemī Ahmad Efendī, Eighteenth century Islamic thought, Ottoman thought.
Anahtar Kelimeler: İbn Sînâ, akletme teorisi, akıl ve akledilir ilişkisi, bilen-bilinen özdeşliği, temsil teorisi.
Abstract: The question of what sort of a relation the human rational soul has with the object of thought in the course of actual intellection is one of the major problems of Avicenna’s epistemology. On this question, Avicenna inherited a wide range of interpretations around the theory of the identity of intellect and intelligible that was introduced in De Anima 3.4 by Aristotle. This study aims to establish the final position of Avicenna with respect to this theory. However, there are certain difficulties in determining his original view and final position on this issue. In his early work al-Mabdaʾ wa-al-maʿād he accepts the position of identity, yet in the later al-Shifāʾ/al-Nafs and al-Ishārāt, he sharply refutes a similar stance that he attributed to Porphyry, though the real opponent remains unacknowledged, and holds the opinion of the immaterial representation of the intelligibles. Yet again, he still uses a language of unity (ittiḥād) in the works posterior to al-Shifāʾ/al-Nafs. In order to solve this apparent inconsistency and determine the real view of Avicenna, this article offers an aporetic reading of relevant passages in Avicenna’s works. For this reading, Avicenna held the view of identity in al-Mabdaʾ where he lacked a distinction between the direct self-awareness and indirect self-intellection. However, from on al-Shifāʾ/al-Nafs in which he set the ground for this distinction he moved on to the theory of representation and kept at this attitude consistently in later works. The questions of, what is the location of Avicenna’s theory of representation in the history of problem, and the possible identity of the real opponent or opponents to whom Avicenna attributed Porphyrian position form the other points that this article is concerned with.
Avicenna, theory of intellection, the relation of intellect and intelligible, the identity of knower and known, the theory of representation.
Anahtar Kelimeler: Nazzâm, Ebu’l-Hüzeyl, Mu‘tezile, atomculuk, nefs, insanın doğası.
Abstract: The aim of this article is to illustrate the two human conceptions introduced in the Basran School of Muʿtazila with their reflections on the fields like theoretical physics, epistemology, and ethics. In the Muʿtazilite school that started off with al-Naẓẓām, continued with al-Jāḥiẓ and was grounded on the refutation of atomism, human being is actually a spirit and body is just an instrument. Whereas in the Muʿtazilite school that started off with Abū al-Hudhayl, peaked at al-Qāḍī ʿAbd al-Jabbār and was based on the acceptance of atomism, human being is actually a body and spirit is just a breath incapable of influencing any human actions. These two different attitude toward the conception of human being, have further consequences on the problems of epistemology and ethics. As a matter of fact, al-Naẓẓām and his successors, who accepted the human nature, took up topics like the construction of self, while Abū-Hudhayl and his supporters, who denied the existence of nature or any continuous power, focused on the emergence of action rather than the subject.
Keywords: Basran School of Muʿtazila, al-Naẓẓām, Abū al-Hudhayl, human nature, soul, atomism.
Anahtar Kelimeler: İbn Sînâ, Fahreddin Râzî, idrak, soyutlama, iç duyular eleştirisi, iç idrakler, nefs-beden ilişkisi
One of the basic questions of the classical theory of self is the theory of internal senses. It is Avicenna who gave this theory its most elaborate form. While he effectively revised the theory of internal senses that he inherited as it was laid out, he expounded upon it along his own philosophical inclinations, making significant additions on intricate matters like the number and appellation of internal senses, introducing new distinctions and classifications. Over time, Avicenna’s novel framework concerning the theory drew several criticisms by his successors. An important critique against Avicennian theory of internal senses was leveled by Fakhr al-Dīn al-Rāzī. The first point of al-Rāzī’s contestation would be the critique of the arguments for the existence of each internal sense as a separate faculty. Al-Rāzī supposes that soul could perceive all objects of perception without recourse to independent faculties each designed for a separate function. Second, he criticized the narrative that plotted the brain for internal senses. While Fakhr al-Dīn al-Rāzī’s critique of the internal senses comprise the main subject of the current study, it will also try to clarify the aspects of this critique related to greater epistemological and psychological questions like the nature of the soul, the character of the relation and interaction of soul and body, the nature of perception, degrees of abstraction, the relation of the soul with the particulars and its bearing on them.
Keywords: Avicenna, Fakhr al-Dīn al-Rāzī, perception, abstraction, the critique of internal senses, internal sensations, soul-body relation
Anahtar Kelimeler: Ömer ed-Dımaşkî, Memlük astronomisi, Osmanlı astronomisi, mîkât ilmi, astronomi aletleri, Hamidiye 1453.
The 15th century emergence of the Ottoman scientific endeavours occurred at a fortunate time when scientific knowledge in the Islamic world was already advanced. Since the Ottomans never had an intention to reinvent the wheel, instead, they began accumulating this already advanced knowledge via several methods of transmission. Copying the manuscripts, providing safe haven for scholars who run from the political instability in the East, establishing madrasas are some among these methods. Most of the transmission of mathematical sciences such as algebra, arithmetic, ʿilm al-hayʾa etc. were from successive schools of Maragha, Tabriz, and Samarkand. The science of timekeeping, however, had a unique source: the Mamluks. The 13th-15th centuries Mamluk astronomers worked exclusively on timekeeping and produced arguably the most sufficient treatises in the area. Without a surprise, the Ottoman reception of timekeeping was based on their works. This paper will discuss the exact starting point of this transmission and introduce ʿUmar al-Dimashqī, a Mamluk astronomer from Damascus who lived in Edirne and Istanbul, as the responsible party. The texts in his timekeeping corpus, Hamidiye 1453, will be investigated in detail and this corpus will be examined for the role it played as a bridge between Mamluk, Samarqand, and Istanbul.
Keywords: ʿUmar al-Dimashqī, Mamluk astronomy, Ottoman astronomy, timekeeping, astronomical instruments, Hamidiye 1453.
Aralarında bir bağ olması şartıyla bilinenler vasıtasıyla bilinmeyenlere ulaşmanın yöntemlerinden biri olarak bilinen cebir, III./IX. yüzyılda Harezmî’nin hakkında ilk kez sistemli bir eser telif etmesiyle ilim dalı olma yolundaki ilk adımı attı. Bundan sonraki süreçte İslâm matematikçileri bir taraftan hesap ilmini cebire uygulamak suretiyle cebirin hisâbîleşmesini, neticesinde de daha kullanışlı ve özgür olmasını temin ettiler, diğer taraftan da bu kullanışlı cebiri feraiz (miras hukuku), ticaret, mesâha ve mimari gibi alanlara tatbik ederek pratik fayda sağladılar. Bir ilim dalı olarak ortaya çıkışından yaklaşık beş buçuk asır sonra cebir ilmi yukarıda sayılan faaliyetlerle zirveye ulaşmıştı. Bu zirvenin önde gelen isimlerinden İbnü’l-Hâim önce Yâsemînî şerhi sonra, manzumesi el-Mukni‘ ve şerhi el-Mümti‘ ile geniş bir zaman ve mekâna yayılan bir tesir yarattı. Ancak ikincisi belki ilkinin gölgesinde kaldığından, belki de el-Mukni‘nin diğer şerhleri arasında gözden kaçtığından şimdiye kadar herhangi bir çalışmaya konu olmamıştır. Hâlbuki el-Mümti‘ gerek mevcut cebirsel kavram ve yöntemlerin tamamını bir araya getirmesi, gerekse de İslâm medeniyeti matematik tarihi boyunca cebir ilminin hisâbî mi, hendesî mi, yoksa hisâbî+hendesî mi karakterde olması gerektiği veya hangisinin cebir ilminin gelişimine daha fazla katkı sağlayacağı yönündeki soru(n)ları ve bunların felsefi boyutlarını tartışmaya açması bakımından matematik tarihi çalışmalarına yön verecek niteliktedir. İşte bu yüzden makalenin konusu, İbnü’l-Hâim’in el-Mümti‘ fî şerhi’l-Mukni‘ adlı eserinin matematik tarihindeki konumuna, öne çıkan özellikleriyle tanıtımına ve matematiksel incelemesine tahsis edilmiştir.
On ikinci yüzyıl İslâm düşüncesinin genel çerçevesini ve sudûr teorisine dayalı klasik kozmolojiyi paylaşmalarına rağmen İşrâkî felsefe, kavramsal çerçevesi ve yöntemiyle Meşşâîlikten farklılaşarak kendine özgü bir sistem hüviyeti kazanmıştır. Heyula ve suret kavramlarına dayalı Meşşâî cisim teorisini eleştiren Sühreverdî (549/1154-587/1191) nur kavramına indirgediği evren tasarımını tamamlayacak şekilde miktar temelli bir cisim teorisi kurgulamıştır. Çağının amaçları ve motivasyonları dâhilinde olgunlaşan söz konusu çaba, bu çalışmada cismin tanımı ve mahiyeti, hangi bileşenlerden kurulduğu, cisimlerin birbirinden nasıl farklılaştığı ve bireyleştiği problemleri üzerinden analiz edilmiştir. Cismi heyula ve suret gibi duyu konusu olmayan bileşenler ve belirleyicilerden arındırarak salt miktara indirgeyen İşrâkî cisim teorisi Meşşâîliğin madde-suret, bilen-bilinen, ayaltı-ayüstü benzeri ikiliklerinin aşılması ve fiziksel evrenin bütünleştirilmesi yolunda erken bir teşebbüs olarak yorumlanmıştır.
İbn Kayyim’in meşhur eseri Kitâbu’r-Rûh akademik ilgiye konu olmasına rağmen, hocası İbn Teymiyye’nin ruhla ilgili görüşleri henüz incelenmemiştir. Bundan dolayı bu yazı İbn Teymiyye’nin Halku’r-rûh’undaki bazı görüşlerin izini sürmektedir. O bu eserinde, Allah’ın zatından ödün vermeme amacına bağlı olarak, ruhun ezelî olmadığını, hâdis olduğunu (origination) ileri sürmektedir. Bu makale iki kısımdan oluşmaktadır: Birinci bölüm önceki araştırma ışığında Halku’r-rûh’u sorunsallaştırmakta, çalışmanın kaynaklarını sunmakta ve İbn Teymiyye’nin temel argümanını değerlendirme açısından önemli bazı kavramları ele almaktadır. Bu bölümde İbn Teymiyye’nin, bakış açısını temellendirmek üzere başvurduğu beş temel argüman, Halku’r-rûh’tan hareketle yeniden inşa edilecektir. Yine karşıt görüşleri benimseyenlerin İbn Teymiyye’ye ilişkin tanımlamalarının etrafındaki belirsizlikler ortadan kaldırılacaktır. İkinci bölüm Halku’r-rûh’un açıklamalı bir tercümesini sunmaktadır.
Keywords: Beyazid II, medicine, Arnaldo di Villanova, pharmacology, al-Kindī, Ibn Rushd
Öz: Bu makale, Mûsâ Câlînûs (ö. 948/1542 sonrası) tarafından Osmanlı Türkçesinde yazılmış olan bir tıp eserini tanıtmakta ve eserin çevirimyazısını sunmaktadır. Eserin başlığı, Risâle fî Tabâ’i‘i’l-edviye ve isti‘mâlihâ (İlaçların Doğaları ve Kullanımları Üzerine Bir Eser) olup, çeşitli tıbbi maddelerin (materia medica) nitelik (sıcaklık, soğukluk, yaşlık, kuruluk) derecelerini ve buna dayanarak, belirli drogların sağlığı nasıl etkilediği, onda nasıl değişikliklere sebep olduğu ve onu nasıl koruduğunu analiz etmektedir. Kısa ve görünüşe bakılırsa monoton duran bu metnin, daha kapsamlı incelenmeyi hak etmesinin üç sebebi bulunmaktadır. Birincisi, metnin Ortaçağ Latin tabipleri Bernard de Gordon (faaliyet gösterdiği dönem: 1270-1330) ile Arnaldo di Villanova’ya (1234-1310) atıfta bulunması, bu isimlerin Türkçe (ve İslâmi) literatürde muhtemelen ilk kez zikredilmesi anlamına gelmektedir. İkincisi, Mûsâ Câlînûs, II. Bâyezid çevresinde, Latince (ve de İbranice) tıp metinlerinin muhtevalarına yönelik bir pazarın var olduğunu düşünüyor olmalıdır. Üçüncüsü, Mûsâ Câlînûs’un, 1500’lü yıllarda İslâm astronomisi ile ilgili bilgilerin Venedik’e ulaşmasında muhtemel kanallardan biri olmasından dolayı, Latin tıp metinlerinin muhtevalarına olan ilgisi, Mûsâ Câlînûs’un en az iki istikamette bilgi taşıyan ilmî bir aracı olduğu anlamına gelmektedir.
Anahtar Kelimeler: II. Bâyezid, tıp, Arnaldo di Villanova, farmakoloji, Kindî, İbn Rüşd
Keywords: Ottoman thought, Tahāfut genre, causality, Khojazāda, al-Ghazālī, Avicenna
Öz: Bu makalede, Osmanlı Sultanı II. Mehmed’in (ö. 886/1481) teşvikiyle on beşinci asırda yazılmış tehâfütlerden biri olan Hocazâde’nin (ö. 893/1488) Tehâfüt’ündeki sebeplik meselesine hasredilen on dokuzuncu bölüm, analitik bir incelemeye tabi tutulmaktadır. Hocazâde’nin sebepliğe ilişkin tartışması, Gazâlî (ö. 505/1111) bağlamı dikkate alındığında eleştirel bir çerçevede seyreder. Bu en açık şekliyle, Hocazâde’nin, İbn Sînâ’yı (ö. 428/1037), filozofların mucizeleri reddettiğine ilişkin Gazâlî’nin ithamından kurtarma çabasında görülür. Ayrıca, Hocazâde’nin sebeplik tartışması, Gazâlî’nin tartışmasından hem kavram hem de argümantasyon düzeyinde birtakım farklar taşır. Argümantasyon düzeyindeki farklılıklar arasında en dikkat çeken husus, Hocazâde’nin kendi vahiy ve mucize anlayışını, Gazâlî’den ziyade İbn Sînâcı nübüvvet teorisine dayandırmasıdır. Böylece Hocazâde, İbn Sînâ sisteminin mucizelerin imkânına yer bırakmadığına ilişkin iddiaya karşı uygulamalı bir cevap vermiş olur. Kavramsal düzeyde ise Hocazâde, Gazâlî’den farklı olarak tam illet-nakıs illet ayrımına gider ve nakıs illet olarak gördüğü tabiatların kendi eserlerini meydana getirme konusunda yetersizliğini göstermek için başka bir alan açmış olur. Öte yandan Hocazâde, sebepliğin ontolojik bir zorunluluk içermediği ve fakat bu durumun bilgilerimizdeki kesinliği zaafa uğratmayacağı hususunda Gazâlî ile hemfikirdir.
Anahtar Kelimeler: Osmanlı düşüncesi, tehâfüt geleneği, sebeplik (illiyet/sebebiyet), Hocazâde, Gazâlî, İbn Sînâ
Keywords: Ibn Kammūna; Ibn Sīnā; soul; ‘ilm al-nafs
Öz: On üçüncü yüzyıl sonlarında yaşamış Yahudi bir filozof olan İbn Kemmûne’nin insan nefsine ve özellikle de nefsin ebediliğine yönelik saplantı derecesinde özel bir ilgisi vardı. Onun el-Kelimâtü’l-vecîze adlı kısa ahlaki-felsefi risalesinin dörtte biri psikolojiye ayrılmıştır. Bu yazıda risalenin bu kısmını oluşturan beş fasıldan ikincisinin açıklamalı bir tercümesini sunacağım.
Anahtar Kelimeler: İbn Kemmûne, İbn Sînâ, nefs, ilmü’n-nefs
Key words: Abū al-Barakāt al-Baghdādī, Ibn Sīnā, logic, Kitāb al-Mu‘tabar, al-Hikma al-‘Arūdiyya, ms. Nuruosmaniye 4984.
Öz: Ebü’l-Berekât’ın ansiklopedik eseri olan Kitâbü’l-Mu‘teber’in ilk kitabının son dört bölümü Aristoteles’in Organon’uyla uyumlu olarak cedel, safsata, retorik ve şiirle ilgilidir. Fakat bu bölümler Aristoteles’in eserlerinden ziyade genç İbn Sînâ’ya ait olan el-Hikmetü’l-Arûziyye’ye dayanmaktadır. İki metin sadece yapıları itibariyle değil; aynı zamanda ifadeleri itibariyle de pek çok ortak noktaya sahiptir. Bu makale, dört bölümün tamamı için temel bir mütekabiliyet tablosu sunmakta ve aynı zamanda en önemli farklılıklara işaret etmektedir. Bununla birlikte bu farklılıkların azımsanmayacak ölçüde önemli bir kısmının karşılığı, Nuruosmaniye 4894’te tamamlanmamış bir mantık yazmasında mevcuttur ve bu eser, münferit Uppsala 364 yazmasına dayanan İbn Sînâ’nın el-Hikmetü’l-Arûziyye’sine, tam olarak aynı olmasa da, çok yakındır. Dolayısıyla Ebü’l-Berekât’ın pek çok formülasyon ve fikri, İbn Sînâ’dan aldığı aşikârdır. Bununla birlikte, çoğu zaman dinden mülhem olan şahsi unsurlar eklediği de açıkça ortada olan Ebü’l-Berekât’ın, bazen bilinçli olarak Aristoteles’in üslubuna müracaat ettiği görülmektedir.
Anahtar Kelimeler: Ebü’l-Berekât el-Bağdâdî, İbn Sînâ, mantık, Kitâbü’l-Mu‘teber, el-Hikmetü’l-Arûziyye, Nuruosmaniye 4894 yazması.
Bu makale, İslâm’da düşünce geleneklerinden hareketle varlık olmak bakımından varlık hakkında konuşmanın, diğer deyişle metafizik bilginin imkânını gösterme amacındadır. Bu amaçla, öncelikle metafizik bilgiye yönelik eleştiriler iki ana iddiada özetlenmekte ve eleştirilmektedir. Birincisi, metafizik bir araştırmanın aklın kendi sınırlarının ötesine geçtiği iddiasıdır. Bu iddia, herhangi bir gücün ve dolayısıyla da aklın kendi sınırları dışına çıkmasının mümkün olup olmadığı sorusu cevaplanarak eleştirilmektedir. İkincisi ise metafizik olduğu düşünülen kavram ve önermelerin sahte idrakler olduğu iddiasıdır. Bu iddianın eleştirisinde ise varlık bilgimizin esas itibarıyla doğrudan ve aracısız anlamında sezgisel olduğu ve bu sezginin kavramsallaştırılmasının da gündelik tecrübenin tahliliyle sağlandığı ileri sürülmektedir. Bu bağlamda “kişinin kendi varlığına ilişkin farkındalığından” hareket edilmekte ve “ben varım” önermesindeki varlık yükleminin, dışta bulunma anlamındaki genel varlık idrakinden, dışta bulunan her nesneyi kuşatan ve dışta bulunuşun ta kendisi olan tümel varlık idrakine geçiş süreci tahlil edilmekte ve varlık anlamının zorunluluk ve tümelliği ortaya konulmaktadır. Son olarak aklın apriori kavram ve önermelerden hareketle ulaştığı kavram ve önermelerin dış dünyayla örtüştüğünü nasıl bileceğimiz sorusuna yanıt aranmaktadır. Anahtar Kelimeler: Metafizik, Bilgi, Akıl, Varlık, Birlik, Zorunluluk.
Özet: İbn Sînâcı isti‘dâd ve teheyyu’ teorisi, onun doğa felsefesinin en önemli unsurlarından biri olduğu ve Aristotelesçi dunamis anlayışına nispetle önemli yenilikler barındırdığı hâlde ikincil literatüre neredeyse hiç konu edilmemiştir. İbn Sînâcı isti‘dâd teorisine dair doğru bir anlayışa ulaşmak üzere, bu makale, söz konusu kavramları İbn Sînâcı zâti ve isti‘dâdî imkân ayrımıyla ilişki içerisinde ele almakta ve İbn Sînâcı doğal isti‘dâd teorisinin Aristotelesçi dunamise nispetle ne tür dönüşümler gerçekleştirdiği sorusuna cevap aramaktadır. Bu bağlamda İbn Sînâ’nın Aristoteles’in Yunanca-Arapça tercümelerinde görmemizin mümkün olmadığı isti‘dâd ve teheyyu’ terimlerini kullanırken, sadece yeni bir bilimsel jargona mı geçtiği, yoksa bu terimleri kullanmasına neden olan yeni bir kavramsal çerçeveye mi sahip olduğu meselesi; Aristoteles’in dunamis-heksis ayrımı, Afrodisiaslı İskender’in doğal güçler teorisi ve nihayet epitêdeiotês teriminin Yeni-Eflâtuncu şarihler Simplikios ve Filoponos’un elinde kazandığı anlamlarla karşılaştırmalı olarak tartışılmaktadır. Buna göre İbn Sînâcı isti‘dâd ve teheyyu’ fiile yönelik tam bir münasebet anlamını ifade eder ve Aristotelesçi dunamis-heksis teorisinde iki önemli dönüşüm gerçekleştirir. Bunlardan birincisi, doğal güçlerin birinci bilkuvvelikten birinci bilfiilliğe geçişi (oluş) esnasındaki farazi zorunluluğu ortadan kaldırır ve “bilkuvvelik, şartlar uygun olduğu ve engel bulunmadığı sürece hareket aracılığıyla zorunlu olarak bilfiil hâle gelir” önermesini, “bilkuvvelik, şartlar uygun olduğu ve engel bulunmadığı sürece, hareketler aracılığıyla özelleşerek fiile yönelik tam bir münasebet elde eder” şekline dönüştürür. İbn Sînâ’nın yarattığı ikinci dönüşüm ise doğal heksis anlayışıyla ilgilidir ve birincisinin gereği olarak ortaya çıkar. Burada İbn Sînâ, sınır seviyedeki nitelikler olan ve hiçbir şekilde fiille özdeşleşmeyen isti‘dâdların fiil ertesindeki tahakkukundan ibaret olan hey’etleri fiilden keskin bir şekilde ayırır ve onları akledilir suretlerin duyulur gereklerine dönüştürür. Her iki durumun ortak noktası, gücün, kaynağını Akıl’da bulan akledilir ilkeye bağlı olarak bilfiillik kazanması ve bizatihi kâbilin hiçbir şekilde zorunluluk ima etmemesidir. Anahtar Kelimeler: İbn Sînâ, doğal güçler, Aristoteles, dunamis, heksis, epitêdeiotês, isti‘dâd, teheyyu’.
Özet: Bu makalede Fahreddin er-Râzî’nin atomculuğu konu edinen el-Cevherü’l-ferd isimli eseri incelendi. Eserin mevcut nüshaları tanıtıldı, adı, yazım tarihi ve diğer eserlere nispetle kronolojisi belirlendi, Râzî’ye aidiyeti gösterildi. Metnin işlediği konular belirlendi. Bu çerçevede atomculuğun lehindeki ve aleyhindeki deliller tartışıldı. Risalede önemli bir yer tutan geometrik deliller incelendi ve Râzî’nin atomculuk ve geometri arasındaki ilişkiler hakkındaki düşüncesi üzerinde duruldu. Râzî’nin atomculuk karşısındaki farklı tutumları kronolojik olarak gösterildi. Nihayet risalenin metin tahkiki yapıldı. Risaledeki delillerin daha iyi anlaşılmasını sağlamak için şekiller ve geometrik şekiller çizildi. Ek bölümde, risaledeki tüm delillerin tablosu çıkarıldı. Anahtar Kelimeler: Fahreddin er-Râzî, atomculuk, cevher-i ferd, geometrik deliller, cisim, İslâm felsefesi, Kelâm.
Anahtar Kelimeler: Âmirî, İbn Sînâ, metafizik, varlık mertebeleri, yaratma, el-Bârî, emr, akıl, nefs, tabiat, cisim.
Abstract: The unique copy of al-Majālis al-sab‘ bayna al-Shaykh wa al-‘Āmirī (Ragıp Paşa Library 1461, ff. 150a-162b) consists of seven sessions including fourty-one questions and answers. While the name of al-‘Āmirī (d. 381/992) does not appear in the texts except for the title, we understand from the phrases at the end that the al-Shaykh in the title corresponds to Ibn Sīnā (d. 428/1037). In this article, I will broadly describe structural characteristics of al-Majālis and examine the historical and geographical possibility of the philosophical debate between al-‘Āmirī and Ibn Sīnā outlined in al-Majālis. Then, I will compare the philosophical approach in the first three sessions of al-Majālis, where the stages of the coming of the universe into being are treated, with al-‘Āmirī’s extant works. I can talk two principal conclusions of the article: (i) It was historically and geographically possible that young Ibn Sînâ and his older contemporary al-‘Āmirī could make the debate told in al-Majālis. (ii) The examination and comparison for the first three sessions of al-Majālis shows that the answers are mostly consistent with the approach of al-‘Āmirī according to his extant works and this leads me to conclude that the one asks questions or comments is Ibn Sînâ while the one answers is al-‘Āmirī.
Keywords: al-‘Āmirī, Ibn Sīnā, metaphysics, hierarchy of beings, creation, al-Bārī, command, intellect, soul, nature, body
Anahtar Kelimeler: İlk akledilirler, ikinci akledilirler, mantığın konusu, İslâm mantık tarihi, Osmanlı’da mantık, el-Fevâ’idü’l-Fenâriyye hâşiyeleri
Abstract: The interpretation of the “second intelligibles” (al-ma‘qūlāt al-thāniya/al-ma‘qūlāt al-thawānī), as a term which is highly sophisticated and closely related to many philosophical disciplines, began with al-Fārābī and continued to expand its content especially in the literature of logic until the modern times. In this process, following al-Fārābī several philosophers such as Ibn Sīnā, ‘Umar al-§āwī, Fakhr al-dīn al-Rāzī, ‘Umar al-Kātibī, Shams al-dīn al-Samarqandī, Qutb al-dīn al-Rāzī and Sayyid Sharīf Jurjānī became salient figures in interpreting the second intelligibles. The accumulated tradition including various approaches and transformations on the subject was transmitted directly to the Ottoman period, during which the second intelligibles were widely discussed with new concepts and issues. As it had been before, these interpretations and discussions found place in the literature of logic during the Ottoman period. In this article, I will examine the interpretations on the second intelligibles from al-Fārābī to Jurjānī while marking moments of change and development. Then I will examine how Ottoman philosophers and logicians approached the second intelligibles by comparing the commentaries of Burhān al-dīn Bulgārī, Kul Ahmed (Ahmed b. Muhammad b. Khıdr), §adr al-dīn-zāda Mehmed Emin Shirwānī and Kara Khalil b. Hasan al-Tirawī on Mullā Fanārī’s famous book on logic, al-Fawā’id al-Fanāriyya.
Keywords: First intelligibles, second intelligibles, subject-matter of logic, Islamic history of logic, logic in Ottoman period, commentaries on al-Fawā’id al-Fanāriyya
Anahtar Kelimeler: Güneş saati kuramı ve çizimi (gnomonik), İslâm güneş saatleri, yatay güneş saatleri, İslâm’da saat sistemleri, namaz saatleri, ruhâme
Abstract: As the prayer times are determined according the sun’s position, the theory of sundials, how to draw and design them, hold a significant place in the history of Islamic astronomy. All Muslim scientists working on applied and theoretical sciences have books on this subject. Besides, as it was a part of madrasa curriculum, there are considerably high number of unexamined books from the beginning to the end of the Ottoman period. This study is about a manuscript titled Risālah-i VaZ‘-i Ruhāma, that we received from a second-hand book seller. Its anonymous author argues that he offers a simpler way to draw sundials designed for Istanbul. The author leaves the person willing to make a sundial free to determine the height of the gnomon and he shows a practical method to draw ruhāma with the help of goniometer and ruler prepared according to the determined height. Although the article presents the mathematical bases of the method, it is unable to verify clearly how the author derived the numeric values given in the book. To the end of our study, facsimile text and its simplified transcription are attached.
Keywords: Theory of Sundials, gnomonic, Muslim Sundials, horizontal sundials, time systems in Islam, prayer times, ruhāma
Anahtar Kelimeler: Cürcânî, Risâle fî taksîmi’l-ilm, tasavvur, tasdik, hüküm, tarif, hüccet, mantık, bilgi, taksim
Abstract: This research focuses on the previously unpublished treatise by Sayyid Sharīf al-Jurjānī, Risāla fī taqsīm al-‘ilm. The research is based on comparative evaluation of available manuscipts and is composed of a critical edition of the treatise and its analysis. The treatise is about the division (taqsīm) of ta~awwur (conception) and ta~dīq (assent) as divisions of knowledge. Al-Jurjānī presents views from different schools of logic. In the analysis section, I discuss the treatise’s philosophical background and show that the aforementioned division is the first step of a chain of propositions on what the goal and methods of logic are focusing on the possibility of learning. Remaining sections focus on the references in the treatise to various views and summarise them. Finally al-Jurjānī’s position in this scene is made explicit through his critical analysis of competing views advocated by these different schools. For al-Jurjānī, division of knowledge can be analysed formally and informally. Formally, the division should be restrictive and informally, it should emphasize methods of logic, that are proof (hujja) and definition (ta‘rīf). The article shows that the goal of al-Jurjānī’s discussion on the division of knowledge as conception and assent is basically to take the discussion out the context of traditional discussions on quiddity but rather build it on the division formally and the goals of the division informally.
Keywords: al-Jurjānī, Risāla fī taqsīm al-‘ilm, conception (ta~awwur) and assent (ta~dīq), proof, logic, knowledge, division (taqsīm)
Anahtar Kelimeler: Matematik Nesnelerin Ontolojisi, Matematiksel Bilgi, Matematik ile Doğa İlişkisi, Matematiksel Modellerin Meşruiyeti, Niceliksel Dakiklik, Nefsu’l-Emr, İlm-i Kelam.
Abstract: Why did the members of Samarqand Observatory School stand closer to the science of kalam for metaphysical principles in the fifteenth century and reserve more space to Mathematics in the description of the nature? When we look at the works circulating among scientists and emerging terms in this period, we observe some relative advancement in mathematical sciences used for quantitative certainty, also problematization of the ontology of mathematical entities and of epistemological values of mathematical knowledge, and discussions on the legitimacy of mathematical models on the nature. We examine the roots of these questions in Islamic tradition of philosophical sciences and especially developments post-Maraga Observatory School; and analyze the posed ideas in relation to the concept of nafs al-amr (fact of the matter), which relies at the center of all research and discussions.
Keywords: Ontology of Mathematical Entities, Mathematical Knowledge, Relation Between Nature and Mathematics, Quantitative Certainty, Legitimacy of Mathematical Models, Fact of the Matter, Science of Kalam.
Anahtar Kelimeler: İbn Sînâ, Fahreddin Râzî, Tümel, Mahiyet, Bilgi, Varlık.
Abstract: In this article, the problem of universals is discussed in terms of the relationship between knowledge and existence on the basis of the works of Ibn Sînâ and the commentators on his works. Problems pertinent to the discussion of universals mainly stem from Ibn Sînâ’s establishing the concept of essence (mâhiyya) as something to be contemplated (i’tibâr) on, and then employing essence as a thing. In Ibn Sînâ’s philosophy, all the determined conditions of the essence within itself are mixed with accidents, or specific instantiations (arad). The status of absoluteness, where the essence is unmixed with accidents, becomes manifest only in one’s mental consideration; therefore, there is no external and mental space where an essence is completely abstracted from external and mental accidents. However, an impression is created in which the essence is made to look like part of an external individual while the process of the occurrence of an essence, along with that of its abstraction from individuals, is depicted. This situation led, after Ibn Sînâ, to the reconsideration of two fundamental problems regarding universals in line with the theory of essence. The first problem pertains to the existence of a universal in the mind, and the second to its existence in the external world. The first problem relates to the nature of knowledge, whereas the second problem concerns itself with the reality of a thing that exists in the external world. In connection with these problems, Fakhruddîn al-Râzî’s assessments in particular—which worked out the implications of Ibn Sînâ’s philosophy as well as his dialectical theories—determined the sub-aspects of the problem of universals by giving a new direction to the discussions of commentators on Ibn Sînâ. Furthermore, his assessments paved the way for a new discussion, from a different perspective, of the problems regarding the nature of what is known and that of an existing thing. For this reason, the main question that the article seeks to answer, based on the works of Ibn Sînâ and his commentators, is what is known and what it is that exists. To fulfill this purpose, the article primarily draws attention to a set of problems contained in the discussion of universals and the contexts in which Ibn Sînâ handles them. It then discusses the opinions of commentators on Ibn Sînâ, such as Fakhruddîn al-Râzî, Nâsiruddîn al-Tûsî, Qutbuddîn al-Râzî, and Sayyid Sharîf al-Jurjânî.
Keywords: Ibn Sînâ, Fakhruddîn al-Râzî, Universals, Essence, Knowledge, Existence.
Anahtar Kelimeler: Fahreddin er-Râzî, İbn Sînâ, el-Heyûlâ ve’s-sûret, heyûlâ, suret, cisim, İslâm Felsefesi, Kelam.
Abstract: This article examines Fakhr al-Dīn al-Rāzī’s work entitled al-Hayūlā wa al-Sūrah, whose subject pertains to a critique of the opinion held by certain philosophers prevalent at the time, such as Ibn Sīnā, who held that the “body” is composed of matter and form. The available copies of the work are introduced; its name, date of writing, and chronology in relation to the same author’s other works are established, being demonstrated to have been written by al-Rāzī. As the next step, the issues addressed by the text are identified. In this context, the definition and the reality of the body, and al-Rāzī’s critiques on the body as being composed of matter and form are discussed. In particular, those works of al-Rāzī’s that deal with these issues - namely, al-Mabāhis, al-Mulakhkhas, Javābāt ‘an Shukūk al-Mas’ūdī, al-Sharh al-‘Ishārāt, al-Hayūlā wa al-Sūrah, Lubāb al-‘Ishārāt, al-Sharh al-‘Uyūn al-Hikmah, and al-Matālib - are discussed from a chronological perspective, their contents regarding the issues at hand are compared, the development of proofs is shown, and tables demonstrating the change are presented. In the section where the content is discussed, although the importance of the subject with regard to philosophical thought and theological essences is touched upon, al-Rāzī’s thoughts on atomism have been particularly avoided. As we continued through the process of identifying al-Rāzī’s ideas, we found that throughout his career as a scholar, he criticized the notion of the body being composed of matter and form. We ascertained that instead of this definition, he saw the body as an entity with a single reality and essence, holding that accidents, such as occupying a certain space, being possessed of a volume, being extended and physically able to be pointed out, are attached to this essence and reality. We emphasized al-Rāzī’s idea that the body can be identified by the recognition of its accidental attributes in question. Finally, the text of the treatise was edited and translated into Turkish from Arabic.
Keywords: Fakhr al-Dīn al-Rāzī, Ibn Sīnā, al-Hayūlā wa al-Sūrah, matter, form, body, Islamic Philosophy, Theology
Anahtar Kelimeler: Yüksek Dereceden Denklemler, Osmanlılarda Cebir, Osmanlılarda Matematik, Denklem Çözme Yöntemleri, İrşadu’t-tullab.
Abstract: In this article, we will introduce a book, titled as Irshād al-tullāb ilā ‘ilm al-hisāb, written by an anonymous author who probably lived in Ottoman lands and presented his book to Ottoman Sultan Bayezid II; and an equation solving method in the epilogue of the book, unknown up to its period according to our research, which he used to solve third, fourth, fifth and sixth degree equations whose degrees of variables are successively ordered. Following a short introduction on the subject, first we will summarize the history of solving methods for third and higher degree equations, and then we will examine the mathematical analysis of the book’s epilogue. We will present, after a short conclusion, the Arabic text of the manuscript and its Turkish translation.
Keywords: Equations of High Degree, Algebra in the Ottomans, Mathematics in the Ottomans, Equations Solving Methods, Irshad al-Tullab.
Anahtar Kelimeler: İşrâkî Kozmoloji, Meşşâî Kozmoloji, Sudur Teorisi, Nur Metafiziği, Kuşatıcı Felek, Sabit Yıldızlar Feleği, Retrograde Hareketi.
Abstract: In this article, focused on the criticism of Suhrawardi who is the founder of the Ishraqi School, four cosmological problems pointed out in the Hikmat al-Ishraq are analyzed. These problems, which allow for the comparative analyses of these two systems in terms of differences and similarities, are respectively, the limits and the order of the universe, the location and the function of the sphere of fixed stars, retrograde motion, and the state of the Sun and the Moon. Although both systems take as their basis jointly the emanation model, the indications and criticisms posed by Suhrawardi in regards to the aforementioned problems and in addition, the interpretations of these criticisms by the commentators of the Hikmat al-Ishraq will be discussed. Finally, the prospective effects and value of this discussion on modern cosmology are among the fundamental questions raised in this article.
Keywords: Illuminationist Cosmology, Peripatetic Cosmology, The Theory of Emanation, The Metaphysics of Nur, All Encompassing Body/Barrier, Sphere of Fixed Stars, Retrograde Motion.