Shariah (Islamic Theology)

Since specification (takhsis) has a remarkable role in the determination of general-particular (amm-khass) utterances of the Quran and Sunnah, especially, when the verses express provisions, it is important to study the methodical impact of an approach to specification on the jurisprudential interpretation of the Quran. In this study, Abu Bakr al-Razi Jassas (d. 370/981) is examined from the point of this methodical impact because he worked on the topics of general-particular-specification extendedly in al-Fusul fi al-Usul and also, has a jurisprudential interpretation work that he could practice his principles of specification. To analyze al-Jassas' approach to specification, it is endeavored by this study to express the way that al-Jassas handles general, particular, and specification by its branches through his al-Fusul. Then, the effects of al-Jassas' approach to specification on his jurisprudential interpretation are studied in the sample of his interpretations of the verses in regards to marriage. Thus, it is strived to be shown that al-Jassas' interpretations of the verses regarding marriage are deeply connected to the principles determined in his examination of takhsis.

The main framework of this study will take into account the Thanawīya /dualism belief within Islamic sources and the criticism of the Māturīdiya tradition to such doctrines. Firstly, an overview of the Thanawīya belief and its sects have been taken into account with a general perspective from kalām and history of religion works. Thereafter certain early, middle and late period works of the Māturidī tradition regarding the Thanawīya transformation has been analysed throughout the study. Abū Manṣūr al-Māturidīs Kitāb al-Tawhīd and Abū Shakūr al-Sālimīs Tamhīds examples are among such works chosen from the mutaqaddimīn (early) period. In terms of the muteakhkhirīn (late) period which is accepted to be 6/12. Century, works considered to be of the middle period such as Abū-l’Mu‘īn al-Nasafīs Tabṣirat al-‘Adillah and Abū’l-Thanā al-Lāmishīs al-Tamhīd li Qawa‘id al-Tawhīd are also taken into account. Nūr al-Dīn al-Ṣabūnīs al-Kifayah has also been included due to it being an important and influential work. With regards to the latter period, Shams al-Dīn al-Samarqandīs al-Ṣaḥāif al-ilāhiyyah work has been given as an example. Additionally, a brief information from works of the New Science of Kalām era has been mentioned. Upon researching the entire mentioned works regarding the Thanawīya or one of its sects, related sections from these works will be mentioned briefly by comparing with each other. The extent of criticism to the Thanawīya belief in such cases will be analysed.

Keywords: Kalām, history of religion, Māturīdiyyah, sanawiyyah/dualism, criticism.

Öz
Bu çalışmada Orta Çağ Yahudi düşünürü Saadya Gaon’un temsil ettiği Yahudi “kelâm”
düşüncesi ile Kâdî Abdülcebbâr özelinde Mu‘tezilî kelâm metodolojisinin bir mukayesesi yapılmıştır. Çalışma, Saadya Gaoun’un Mu‘tezile ile benzerlikleri bulunduğunu tespit
ettiğimiz Kitâbü’l-Emânât ve’l-i’tikâdât isimli telifinin adalet prensibi ile yakından ilişkili
bulunan kısmı üzerinden ilerlemiştir. Bu meyanda mukayese için Mu’tezile’nin zamanındaki en önemli isimlerinden Kâdî Abdülcebbâr’ın el-Muğnî ve Şerhu’l-Usûli’l-hamse kitabı
esas alınmıştır. Giriş kısmını müteakiben Saadya Gaoun’un hayatı, eserleri ve ilmî kişiliği
hakkında kısa bilgi verildikten sonra mezkûr kitabın dördüncü bölümü olan “taât, ma‘siyet, cebr ve adl” bölümünün ayrıntılı bir analizi yapılmıştır. Söz konusu analiz münasebet
düştükçe diğer teliflere atıflar yapılıp mukayese ve değerlendirmeler üzerine kurulmuştur.
Çalışmada, her iki düşünce sisteminin etkileşim zeminleri teolojik söylemleri üzerinden
ortaya konulup, bu hususa dair küçük bir mecranın aydınlatılması amaçlanmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Kelâm, Yahudi Kelâmı, Mu‘tezile, Kâdî Abdülcebbâr, Saadya Gaon,
adalet prensibi.

A Comparison of Saadiah Gaon With Qādī Abd Al-Jabbār -Specific to
Their Essential Works- In The Context of “Justice [Al-Adl] Principle”
Abstract
In this study, the Jewish “kalām” thought represented by the Medieval Jewish scholar
Saadiah Gaon and Islamic-Mu’tazilite kalām methodology in accordance with Qadī Abd
al-jabbār are compared. The study undertakes the chapter of his book called Kitāb alAmānāt v’al-ītiqādāt which is closely related to the justice principle. In this regard, the
books al-Mughnī and Sharh al-Usūl al-Hamsa of Qadī Abd al-jabbār were taken into
account. Following the introduction and upon briefly mentioning Saadiah Gaon’s life,
ideas and contributions, a detailed analysis of the fourth chapter: “tāat (obedience), ma‘siyet (disobedience), jabr (coercion) and adl (justice)” is given. The analysis is taken into
account by comparative evaluation with reference to these books when needed. In doing
so we aimed to enlighten a small factor regarding this field by revealing the interaction of
the Islamic Kalām and Medieval Jewish thought within their theological discourse.
Key Words: Kalām, Jewish Kalām, Qadī Abd al-jabbār, Saadiah Gaon, Mu’tazila, the
justice principle

Modern fiziğin günümüzdeki en çarpıcı keşfi kuşkusuz kuantum teorisinin ortaya atılmasıdır. XIX. yüzyılın ba- şından itibaren şekillenmeye başlayan kuantum teorisinin ilk adımını, 1900 yılında Max Planck tarafından gerçek- leştirilen ‘kara cisim ışıması’ deneyi sonucu radyasyonun paketçikler (kuanta) halinde yayıldığının keşfi teşkil eder. Ardından Albert Einstein’in foto-elektrik olayına dair deneyleri ve meşhur çift yarık deneyi gibi kuantum teorisinin farklı yönleri birbirinden bağımsız pek çok teste tabi tutulmuş ve günümüzde atom-altı gerçekliğin neredeyse tartışmasız bir açıklaması haline gelmiştir. Bu tebliğde, kuantum teorisinin fizikî yönünden ziyade gerçekliğe dair tasavvurumuzu etkileyen felsefî yönüne mercek tutulmak suretiyle kelâm ilminin en temel esası olan ispât-ı vâcip meselesine getirebileceği yeni açılımların imkân ve sınırlılık zemini değerlendirilmiştir. Kelâmcıların ispât-ı vâcip konusunda kullandığı ‘hudûs delili’ ya da ‘kozmolojik argüman’ın dayandığı fiziksel paradigmanın sürekli değiştiği göz önünde bulundurulunca, kuantum teorisinin değerlendirilmesi hususunun kelâm ilminin dinamizmi açısın- dan ehemmiyeti haiz olduğu anlaşılmaktadır. Bu suretle tebliğin esas amacı kuantum teorisinin kendi mahiyeti itibariyle tahlili değil, kelâm ilmine sağlayabileceği potansiyellerdir. Öncelikle kuantum fiziğinin gelişim süreci kısa bir şekilde tasvir edilerek, teorinin kelâm ilmi ve Tanrı’nın varlığını ispat sadedinde önemli olabileceği düşü- nülen gözlemcinin rolü, belirsizlik ilkesi, yerel olmama gibi fenomenleri barındıran Kopenhag yorumu üzerinden bir değerlendirmesi yapılmıştır. Söz konusu değerlendirmeler genel olarak; kuantum belirsizliklerini belirleme- de Tanrı’nın rolü, kuantum boşlukları ve Tanrısal etkinlik, kuantum fenomenleri ve mucizelerin imkânı, kötülük problemi ve kuantum alanı gibi teolojik alana taalluku olan hususlar üzerinden ilerlemiştir. Süreksiz bir doğa ve indeterminist bir yapıyı öngören kuantum teorisinin kelâmın hudûs-i âlem, hüsün-kubuh, halku ef‘âli’l-‘ibâd gibi temel meselelerinde yeni ufuklar açacağını düşünüyoruz.Modern fiziğin günümüzdeki en çarpıcı keşfi kuşkusuz kuantum teorisinin ortaya atılmasıdır. XIX. yüzyılın ba- şından itibaren şekillenmeye başlayan kuantum teorisinin ilk adımını, 1900 yılında Max Planck tarafından gerçek- leştirilen ‘kara cisim ışıması’ deneyi sonucu radyasyonun paketçikler (kuanta) halinde yayıldığının keşfi teşkil eder. Ardından Albert Einstein’in foto-elektrik olayına dair deneyleri ve meşhur çift yarık deneyi gibi kuantum teorisinin farklı yönleri birbirinden bağımsız pek çok teste tabi tutulmuş ve günümüzde atom-altı gerçekliğin neredeyse tartışmasız bir açıklaması haline gelmiştir. Bu tebliğde, kuantum teorisinin fizikî yönünden ziyade gerçekliğe dair tasavvurumuzu etkileyen felsefî yönüne mercek tutulmak suretiyle kelâm ilminin en temel esası olan ispât-ı vâcip meselesine getirebileceği yeni açılımların imkân ve sınırlılık zemini değerlendirilmiştir. Kelâmcıların ispât-ı vâcip konusunda kullandığı ‘hudûs delili’ ya da ‘kozmolojik argüman’ın dayandığı fiziksel paradigmanın sürekli değiştiği göz önünde bulundurulunca, kuantum teorisinin değerlendirilmesi hususunun kelâm ilminin dinamizmi açısın- dan ehemmiyeti haiz olduğu anlaşılmaktadır. Bu suretle tebliğin esas amacı kuantum teorisinin kendi mahiyeti itibariyle tahlili değil, kelâm ilmine sağlayabileceği potansiyellerdir. Öncelikle kuantum fiziğinin gelişim süreci kısa bir şekilde tasvir edilerek, teorinin kelâm ilmi ve Tanrı’nın varlığını ispat sadedinde önemli olabileceği düşü- nülen gözlemcinin rolü, belirsizlik ilkesi, yerel olmama gibi fenomenleri barındıran Kopenhag yorumu üzerinden bir değerlendirmesi yapılmıştır. Söz konusu değerlendirmeler genel olarak; kuantum belirsizliklerini belirleme- de Tanrı’nın rolü, kuantum boşlukları ve Tanrısal etkinlik, kuantum fenomenleri ve mucizelerin imkânı, kötülük problemi ve kuantum alanı gibi teolojik alana taalluku olan hususlar üzerinden ilerlemiştir. Süreksiz bir doğa ve indeterminist bir yapıyı öngören kuantum teorisinin kelâmın hudûs-i âlem, hüsün-kubuh, halku ef‘âli’l-‘ibâd gibi temel meselelerinde yeni ufuklar açacağını düşünüyoruz.

XIII. yüzyıl tasavvufî Türk edebiyatının en önemli temsilcilerinden olan Yûnus Emre (öl. 720/1320 [?]) söylediği şiirler ile hem Anadolu sözlü kültürünün hem de dinî anlayışının taşıyı- cısı olmuştur. Yûnus Emre’nin tekke kültüründen telakki ettiği tasavvufî anlayışı, halk inanışıyla birleştiren kendine has üslubuyla derlediği Dîvân’ı yüzyıllar boyunca okunmuş ve şerh edilmiş- tir. Varlık, insan, Tanrı, ahlâk gibi ana temalar üzerinde yoğunlaşan şiirleri, İslâmî ilimlerce ele alınan konuları da barındırması hasebiyle ilahiyat araştırmaları için büyük bir hazinedir. Yûnus Emre’nin şiirlerinde sıkça zikrettiği kavramlardan biri de “yetmiş iki millet” kavramıdır. Yetmiş iki millet; Hz. Peygamber’in İslâm ümmetinin yetmiş üç fırkaya ayrılacağını, bunlardan yetmiş ikisinin cehennemde, birinin ise cennette olduğunu ifade eden hadislerinden mülhem bir kavram- dır. Bu hadisler hakkında kelâm ve mezhepler tarihi çerçevesinde pek çok mülâhaza olmakla bir- likte Yûnus’un kullandığı bağlam genelde tüm dinleri ve insanları kapsayıcı niteliktedir. Ona göre “yetmiş iki millete birlik ile bakmayan şeriatta evliya olsa bile hakikatte günahkardır”. Bazen “yetmiş iki dil” tabirini kullanan şairin bu kapsayıcı kullanımı, Anadolu’nun pek çok din ve kül- türün kavşak noktası olması hasebiyle Müslüman Türkler nezdinde gelişen müsamaha ahlâkının tezahürlerinden biridir. Hemen belirtmek gerekir ki Yûnus’un bu kullanımı Batılı araştırmacıların dile getirdiği gibi tüm dinleri eşit gören perennial bir anlayış değildir. Nitekim şairin “gayrıdır bu milletten bu bizim milletimiz, hiç dinde bulunmadı din ü diyanetimiz” gibi ayırıcı ifadeleri bulunmaktadır. Bu tebliğde Yûnus Emre’nin kullandığı “yetmiş iki millet” kavramı kelâm ve mezhepler tarihi bağlamında değerlendirildikten sonra Dîvân’da kullanılan çerçevenin şairin din anlayışı ve müsamaha ahlâkı açısından bir tahlili yapılmıştır.

Bu çalılmada Türkiye’deki ilahiyat fakültelerinde ders olarak okutulan kelâm ilminin kelâm akademisyenleri nezdindeki konumu, katılımcıların online anket üzerinden verdiÌi cevaplardan hareketle deÌerlendirilmeye çalılılmıltır. Türkiye’de üç yüzü alkın kelâm akademisyeni aktif görev yapmaktadır. Bu akademisyenler ilahiyat fakültelerinde Temel Ğslâm Bilimlerinin balat alanlarından olan kelâm ilmini hem ders olarak okutmakta hem de aktif akademik faaliyetlerini kelâm alanında yoÌunlaltırmaktadır. Dolayısıyla kelâm akademisyenlerinin okuttukları kelâm derslerine dair yaklalımları, alan içi denetim için ehemmiyeti haizdir.
Katılımcılara yöneltilen sorular kelâm koordinasyon toplantıları, kelâm dersleri, kelâm.org sitesi ve Kader Dergisi’ne yönelik olmak üzere dört kısımda toplanmıltır. Cevaplardaki korelasyonu ölçmek adına her bir katılımcının unvanı, çalıltıÌı kurumu, yalı, cinsiyeti gibi bilgileri ilaretlemesi istenmekle birlikte isimleri ve e-posta adresleri gibi kilisel bilgileri talep edilmemiltir. Bu çalılmada öncelikle uygulanan anketin yöntemi ve ilk bulgulara dair temel bilgiler verildikten sonra katılımcıların verdikleri cevapların sayısal verileri unvanlarına göre düzenlenip tablo leklinde sunulmultur. Her bir tablonun ardından verilen cevapların sayısal veriler ile unvan korelasyonu üzerinden bir yorumlamasına gidilmiltir. Ankette sorulan soruların tümü bu çalılmaya dahil edilmemil olup yalnızca en belirleyici olduÌu dülünülen sorulara verilen cevaplar temel alınmıltır.
Kelâm akademisyenlerinin aralarındaki il birliÌini, ilahiyat fakültelerinde okutulan kelâm derslerinin mahiyetini, ortak dijital girilim olan kelâm.org sitesini ve kelâm araltırmalarına yoÌunlalan Kader Dergisi’ne dair tutumlarını belirlemek kulkusuz kelâm ilminin Türkiye’deki konumuna dair bazı önemli hususların açıÌa çıkarılmasını mümkün kılacaktır. Söz konusu hususların objektif bir sunumu için gerekli olan somut verileri saÌlamayı amaçlayan bu çalılmada, elde edilen verilerin ortak bir platformda detaylı bir lekilde incelenmesini ve kelâm ilminin geleceÌine dair mütevazı bir katkı saÌlamasını ümit ediyoruz.

Araştırmanın amacı, felsefe eleştirilerinin Gazzâlî sonrası nasıl seyrettiğini Şihâbeddîn Ömer Sühreverdî’nin (öl. 632/1234) Reşfü’n-neṣâʾiḥi’l-îmâniyye ve keşfü’l-feżâʾiḥi’l-Yûnâniyye adlı eseri üzerinden değerlendirmeye çalışmaktır. Genellikle Sühreverdî el-Maktûl (öl. 587/1191) ile karıştırılabilen müellif, sûfî kimliği ile bilinir ve Sühreverdîyye tarikatının kurucusudur. Sühreverdî eserini on beş bölüme ayırmış, Gazzâlî’nin (öl. 505/1111) konu seçimine benzer bir biçimde konuları ele almış, yöntem ve üslup açısından ise kendisinden birçok yönde ayrılmıştır. Sühreverdî felsefe eleştirisinde Gazzâlî’yi takip ederek onun ele aldığı konulara yoğunlaşır. Öyle ki Sühreverdî, filozofların Allah’ın cüzileri bilmediği, sudur inancı ve yeniden yaratılışın ruhânî olacağı hakkında görüşlerini eleştirir. Araştırma Gazzâlî sonrası felsefe eleştirilerini seyrini anlamak için Sühreverdî üzerinden bir okuma yapmayı teklif eder.  Bununla beraber Gazzâlî sonrası felsefe eleştirilerini anlamak içi...

Müphemlik üzerine tartışmalar ülkemizde Thomas Bauer'in Müphemlik Kültürü ve İslam-Farklı Bir İslam Tarihi Okuması-(2020) adlı eseri ile ivme kazanmıştır. Müphemlik kavramının Türkçe literatüre girmesi ise Bauer'in bu çalışmasından öncedir. Bauer'in de müphemlik düşüncesini ortaya koyarken sıkça atıf yaptığı Zygmunt Bauman'ın Modernlik ve Müphemlik (2003) eseri, Türk okuyucusunun müphemlik kavramını ve onun etrafında gelişen tartışmaları yakından ele almasında önemli bir pay sahibidir. Bauer'in Müphemlik Kültürü Türk okuyucusuyla buluştuğunda birçok farklı mecradan ona karşı eleştiriler geldiği gibi bu eseriyle ortaya koyduğunun eşsiz bir şey olduğunu düşünenler de oldu. Farklı bakış açıları ile eserin ortaya koyduğu tezler ciddi bir biçimde değerlendirildi. Kitabı dilimize kazandıran Tanıl Bora'nın Birikim dergisinin Ocak-Şubat 2020 sayısında Bauer'le eseri üzerinden gerçekleştirdiği söyleşi, Alperen Gençosmanoğlu'nun İnsan & Toplum Dergisi'nin 2020 Eylül sayısında yayınlamış olduğu "Modern Dünyada Müslümanlar İçin İslam'ı Yeniden Keşfetmek: 'Müphemlik Kültürü ve İslâm' Üzerine Eleştirel Bir Değerlendirme" çalışması ve Ayşe Uzun'un İslam Araştırmaları Dergisi'nin kırk altıncı sayısında yaptığı kitap kritiği, Bauer'in ve ele aldığı müphemlik kavramanın Türk okuyucu tarafından büyük bir ilgi ile karşılandığını göstermektedir. Çalışmamızda ele alacağımız eser ise müphemlik üzerine Bauer'in yazdığı bir başka kitabı olup, ilk esere nispetle müphemlik kavramını İslam ile sınırlandırmayıp daha geniş anlamda bir okumayı teklif etmektedir. Bununla

Müphemlik üzerine tartışmalar ülkemizde Thomas Bauer'in Müphemlik Kültürü ve İslam-Farklı Bir İslam Tarihi Okuması-(2020) adlı eseri ile ivme kazanmıştır. Müphemlik kavramının Türkçe literatüre girmesi ise Bauer'in bu çalışmasından öncedir. Bauer'in de müphemlik düşüncesini ortaya koyarken sıkça atıf yaptığı Zygmunt Bauman'ın Modernlik ve Müphemlik (2003) eseri, Türk okuyucusunun müphemlik kavramını ve onun etrafında gelişen tartışmaları yakından ele almasında önemli bir pay sahibidir. Bauer'in Müphemlik Kültürü Türk okuyucusuyla buluştuğunda birçok farklı mecradan ona karşı eleştiriler geldiği gibi bu eseriyle ortaya koyduğunun eşsiz bir şey olduğunu düşünenler de oldu. Farklı bakış açıları ile eserin ortaya koyduğu tezler ciddi bir biçimde değerlendirildi. Kitabı dilimize kazandıran Tanıl Bora'nın Birikim dergisinin Ocak-Şubat 2020 sayısında Bauer'le eseri üzerinden gerçekleştirdiği söyleşi, Alperen Gençosmanoğlu'nun İnsan & Toplum Dergisi'nin 2020 Eylül sayısında yayınlamış olduğu "Modern Dünyada Müslümanlar İçin İslam'ı Yeniden Keşfetmek: 'Müphemlik Kültürü ve İslâm' Üzerine Eleştirel Bir Değerlendirme" çalışması ve Ayşe Uzun'un İslam Araştırmaları Dergisi'nin kırk altıncı sayısında yaptığı kitap kritiği, Bauer'in ve ele aldığı müphemlik kavramanın Türk okuyucu tarafından büyük bir ilgi ile karşılandığını göstermektedir. Çalışmamızda ele alacağımız eser ise müphemlik üzerine Bauer'in yazdığı bir başka kitabı olup, ilk esere nispetle müphemlik kavramını İslam ile sınırlandırmayıp daha geniş anlamda bir okumayı teklif etmektedir. Bununla