Department of Legal Theory, Faculty of Law

Wyłączenia (dostosowania) światopoglądowe należą do szerszej kategorii regulacji prawnych stanowiących wyjątki od ogólnych rozwiązań legislacyjnych obowiązujących w danej dziedzinie. Na tle innych unormowań o charakterze lex specialis wyłączenia światopoglądowe wyróżnia to, że w ich przypadku możliwość odejścia od generalnego obowiązku jest związana z przekonaniami światopoglądowymi osób, których ten obowiązek dotyczy. J. Levy określa tego rodzaju regulacje jako: wolności przysługujące członkom określonej religijnej albo kulturowej grupy, dla których przestrzeganie danej generalnej i neutralnej normy prawnej jawi się jako szczególnie uciążliwe ze względu na konflikt z wyznawaną przez tę grupę normą światopoglądową 3. Dostosowania światopoglądowe pozwalają uniknąć stawiania obywateli w sytuacji konfliktu między realizacją zobowiązania do przestrzegania prawa a zachowaniem przez nich integralności moralnej. Najbardziej znanymi przykładami dostosowań światopoglądowych w powyższym sensie są: tzw. klauzule sumienia lekarzy, pielęgniarek, farmaceutów, dziennikarzy, prawników, dopuszczalność odbywania zastępczej służby wojskowej, zwolnienie z obowiązku jazdy motocyklem w kasku, możliwość dokonywania uboju rytualnego, przywileje podatkowe organizacji społecznych i związków wyznaniowych, dopuszczalność nierównego traktowania w zatrudnieniu pracowników związków religijnych, zwolnienia z obowiązku szczepień ochronnych, dostosowania w zakresie szkolnych programów nauczania.

Rozważania zawarte w niniejszym artykule dotyczą kwestii dyskutowanej na gruncie współczesnej filozofii politycznej, to jest relacji między współczesnym republikanizmem a zasadą neutralności światopoglądowej. Autor poszukuje odpowiedzi na pytanie, czy republikańska neutralność stanowi spójny i możliwy do zrealizowanie ideał polityczny. Znaczna część wywodu jest poświęcona polemice z zarzutem sformułowanym przez Richarda Daggera, stanowiącym, że republikańska neutralność jest niemożliwa do uzgodnienia z zasadą moralnej autonomii, która jest wartością jednomyślnie przyjmowaną przez współczesnych republikanów. Według Daggera państwo, które promuje autonomię moralną, nie jest neutralne względem różnych koncepcji dobrego życia. W niniejszym artykule Autor odpowiada na ten zarzut, wskazując, w jaki sposób możliwe jest uzgodnienie idei moralnej autonomii z neutralnym republikanizmem.

Constitutional review of legislation is the power to examine statutes for their conformity with the constitution. This competence is performed by the judiciary. The origins of this institution date back to XIX century and since that time constitutional review of legislation has became an important institution in most democratic states. In the paper, the author answers the most important charge raised against constitutional review -that it lacks democratic legitimacy. According to Jeremy Waldron, there is always a loss to democracy when a majoritian decision is overruled by a politically unaccountable court. As an answer to Waldron's objection, the author introduces three arguments for the democratic status of constitutional review. These arguments point to three different sources of legitimacy for constitutional review: democratic will of the people, the principle of respect for the democratic reason, and substantial democratic values. 1 Niniejszy artykuł został opracowany w ramach projektu badawczego pt. Rozum publiczny między faktami a zasadami. Krytyka wizji sprawiedliwości Johna Rawlsa finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki (konkurs PRELUDIUM V) na podstawie umowy UMO-2013/09/N/HS5/00669. 2 Poza Waldronem zarzut antydemokratycznego charakteru sądowej kontroli konstytucyjności wysuwali między innymi Alexander M. Bickel oraz Mark A. Tushnet. Por. Alexander M. Bickel, The Least

Jaka neutralność?* 1 Draft 1. Wstęp. W polemice opublikowanej na łamach "Państwa i Prawa" dr Wojciech Brzozowski odniósł się krytycznie do zaproponowanej przeze mnie interpretacji konstytucyjnej zasady neutralności światopoglądowej (art. 25 ust. 2 Konstytucji), którą określiłem mianem "miękkiej" neutralności 2 . Jednocześnie bronił on przed moimi zarzutami własnego odczytania tej zasady 3 . Publikacja W. Brzozowskiego jest interesująca i warta uwagi między innymi dlatego, że przenosi ona rozważania o neutralności światopoglądowej na nowy poziom. Większość dotychczasowych publikacji poświęconych temu zagadnieniu koncentrowała się raczej na pytaniu: "czy neutralność?", a zatem na sporze obrońców powyższej zasady z jej przeciwnikami. Spór między mną a W. Brzozowskim ma odmienny charakterdotyczy bowiem odpowiedzi na pytanie: "jaka neutralność?", a więc tego, które odczytanie rozważanej zasady powinniśmy uznać za najbardziej przekonujące, adekwatne oraz uzasadnione. W mojej odpowiedzi chciałbym odnieść się do kilku kwestii, które uważam za kluczowe dla naszej dyskusji.

Czy koncepcja neutralności światopoglądowej stoi w sprzeczności z ideą stabilności oraz uspołecznienia prawa? W artykule opublikowanym na łamach "Ruchu Prawniczego, Ekonomicznego i Socjologicznego" doktor Michał Dudek odpowiada twierdząco na to pytanie 1 . Jego zdaniem powyższa niezgodność jest głównym argumentem na rzecz odrzucenia zasady neutralności światopoglądowej. W przywołanej pracy zauważa on jednak również, że nie jest to jedyna słabość, jaką dotknięta jest ta zasada, zarzuca bowiem koncepcji neutralności, że jest ona ideałem "fasadowym" oraz "wysoce problematycznym", a jej kluczowe twierdzenia są "niezrozumiałe" z punktu widzenia dokonań socjologii prawa.

Przedmiotem artykułu jest krytyka koncepcji demokracji większościowej. W drugiej części tekstu autor wprowadza definicję demokracji większościowej opartą na teorii demokracji minimalnej Josepha Schumpetera. Zgodnie z tą definicją demokracja oznacza rządy większości wyłonionej w cyklicznych wyborach powszechnych. W trzeciej i czwartej części tekstu autor polemizuje z tą koncepcją. Teza artykułu stanowi, że wyłanianie rządzącej większości w drodze wyborów powszechnych nie jest ani koniecznym, ani wystarczającym warunkiem uznania danego ustroju politycznego za demokratyczny. Pojęcie demokracji jest bowiem szersze -obejmuje ono również katalog wartości demokratycznych związanych z kategorią obywatelstwa, szczególnymi warunkami działania politycznego, a także z ograniczeniami władzy w systemie demokratycznym. Słowa kluczowe: demokracja; demokracja większościowa; prawa; wolność; Schumpeter.

W artykule przedstawię propozycję nowego odczytania Konstytucji RP z 1997 r. 1 W doktrynie prawa konstytucyjnego dominował do tej pory szczególny, bliski filozofii klasycznego liberalizmu sposób interpretowania głównych zasad konstytucyjnych, który choć w pełni dopuszczalnyjest zaledwie jednym z możliwych tego rodzaju odczytań. W niniejszym artykule postaram się przedstawić podejście konkurencyjne i rozważyć kluczowe postanowienia polskiej ustawy zasadniczej z perspektywy republikańskiej filozofii politycznej.

The point of departure of the paper is the Polish case of the Catholic printer from Lodz who refused to print a roll-up for a LGBT nongovernmental organisation. As the printer explained, fulfilling the request of the organisation was -in his opinion -in contradiction 'with the Bible, morality and his own conscience'. Afterwards, the printer was found guilty by the court of unlawful discrimination on the grounds of sexual orientation. In the paper, the author considers two arguments for the permissibility of a morally motivated refusal of service in the free market. The first argument concerns the market freedom and the second one relates to the freedom of conscience. In the author's opinion, both arguments are substantially different and require separate consideration. However, the conclusion of the paper is that they both fail to provide a basis for a right to discriminate in the free market.

Jaki jest cel zakazu dyskryminacji na rynku usług? W ostatnim czasie wiele kontrowersji w debacie publicznej wywołała decyzja Ministra Sprawiedliwości o złożeniu wniosku do Trybunału Konstytucyjnego w celu zbadania konstytycyjności art. 138 Kodeksu wykroczeń. Wniosek ten jest bezpośrednim następstwem głośnej sprawy Adama J., drukarza z Łodzi, który został skazany za odmowę wykonania rollupu zamówionego przez Fundację LGBT Business Forum. Jak sam twierdzi, podejmując decyzję o odrzuceniu zlecenia kierował się "Biblią, moralnością oraz swoim sumieniem". Przedstawiciele Fundacji uznali taką postawę za formę niedopuszczalnej dyskryminacji ze względu orientację seksualną, a sprawa w niedługim czasie trafiła na wokandę sądową. W wyniku postępowania łódzki drukarz został skazany za naruszenie przepisu Kodeksu wykroczeń, który, zgodnie z interpretacją przedstawioną przez sąd, zakazuje przedsiębiorcom selekcjonowania klientów w oparciu o dyskryminacyjne kryteria, takie jak orientacja seksualna (sąd w wyroku odstąpił jednak od wymierzenia kary). Minister sprawiedliwości uznał, że taka wykładnia powyższego przepisu "łamie wolność sumienia pracownika". W niniejszym wpisie skupię się na jednym z kluczowych wątków tej dyskusji, a mianowicie na pytaniu o cel regulacji zakazujących dyskryminacji na rynku usług. Warto zauważyć, że dopuszczalność motywowanej moralnie odmowy realizacji świadczenia bardzo często uzasadnia się tym, że taka odmowa nie wiąże się z żadnymi poważnymi konsekwencjami dla osoby dyskryminowanej. Jedynym kłopotliwym następstwem takiego zdarzenia miałaby być bowiem konieczność znalezienia innego przedsiębiorcy, który zgodzi się wykonać problematyczne zamówienie. Ponieważ jednak wolny rynek gwarantuje dostatecznie szeroki wybór usługodawców, sytuacja ta nie jest szczególnie uciążliwa. Zgodnie z tym argumentem, wartością, którą zabezpieczają regulacje antydyskryminacyjne jest wygoda osób dyskryminowanych. Jego orędownicy konkludują, że tego rodzaju niedogodność nie powinna być przeszkodą w realizowaniu wolności sumienia przez inne

Grupa ponad stu posłów 27 października 2017 r. złożyła do Trybunału Konstytucyjnego wniosek o stwierdzenie niezgodności z konstytucją przepisów dopuszczających aborcję w przypadku ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu (dalej jako: wniosek) 1 . Występujący w imieniu tej grupy poseł Prawa i Sprawiedliwości Bartłomiej Wróblewski w wypowiedzi dla Katolickiej Agencji Informacji stwierdził, że ich wniosek "ma charakter ściśle prawny, nie ma w nim wątków światopoglądowych, obyczajowych czy politycznych". Na pierwszy rzut oka może dziwić, że w rozmowie z agencją katolicką konserwatywny poseł chlubi się tym, że opracowany przez niego dokument dotyczący aborcji nie zawiera żadnych wątków światopoglądowych, a więc także religijnych. Przytoczona wypowiedź Wróblewskiego sugeruje, że jego zdaniem siłą żądania wysuniętego przez grupę posłów jest to, że opiera się ono na argumentach określonego typu, jak również fakt, że pewne rodzaje argumentacji w ogóle się tam nie pojawiają. Świadomie lub nieświadomie, ale wskazuje on w ten sposób na okoliczności, które na gruncie współczesnej filozofii politycznej uznawane są za decydujące dla oceny legitymacji moralnej działań politycznych.

Kazus łódzkiego drukarza (uwagi do artykułu Mikołaja Iwańskiego z perspektywy teorii prawa) 1 DRAFT Nie wydaje się przesadą stwierdzenie, że motywowana światopoglądowo odmowa wydrukowania roll-upu przez Adama J., drukarza z Łodzi oraz prowadzone w tej sprawie postępowanie karne stały się przyczynkiem do jednej z najbardziej ożywionych w ostatnim czasie dyskusji prawniczych. Na myśl przychodzą mi dwa powody tak dużej popularności tego przypadku wśród komentatorów zajmujących się prawem. Po pierwsze, sprawa łódzkiego drukarza wzbudza emocje w społeczeństwietowarzyszy jej szerokie zainteresowanie mediów, organizacji pozarządowych oraz opinii publicznej. Po drugie, wspomniana sprawa ma charakter wieloaspektowy, dotyka całego szeregu zagadnień, między innymi z zakresu prawa konstytucyjnego, prawa karnego, prawa cywilnego, prawa gospodarczego, teorii i socjologii prawa, a tym samym -w naturalny sposóbbudzi ciekawość prawników specjalizujących się w różnych dziedzinach prawa. Warto jednak zauważyć, że te dwie wymienione okoliczności, które przyczyniają się do tak dużej popularności kazusu łódzkiego drukarza w debacie prawnej, wymuszają na uczestnikach tej debaty szczególną wrażliwość badawczą. Z jednej strony oczekuje się od nich zachowania obiektywizmu i abstrahowania od przekonań światopoglądowych oraz sympatii politycznych, a z drugiej wymaga się wszechstronnego, to jest obejmującego różne perspektywy, spojrzenia na analizowaną sprawy. W moim przekonaniu oba te postulaty zostały z dobrym skutkiem zrealizowane przez doktora Mikołaja Iwańskiego w obszernym opracowaniu pod tytułem Odpowiedzialność za odmowę świadczenia usługi (art. 138 Kodeksu wykroczeń) na tle kolizji zasad konstytucyjnych. Rozważania na kanwie łódzkiego drukarza o styku prawa karnego sensu 1 Niniejszy artykuł został opracowany w ramach projektu badawczego pt. Rozum publiczny między faktami a zasadami. Krytyka wizji sprawiedliwości Johna Rawlsa finansowanego ze środków NCN (umowa UMO-2013/09/N/HS5/00669). Dziękuję za pomoc Ewie Matejkowskiej i Rafałowi Michalczakowi.