international journal of turkish literature culture education, Aug 30, 2023
Ses biliminin alt kollarından biri de görevsel ses bilimidir. Görevsel ses bilimi, dil dizgesinde... more Ses biliminin alt kollarından biri de görevsel ses bilimidir. Görevsel ses bilimi, dil dizgesinde belli bir görev yapan sesle ilgilenir. Anlam ayırıcı öge olan ses birimi de bu gruba girmektedir. Ses birimi, parçalı ve parçalarüstü olarak ikiye ayrılmaktadır. Parçalı ses birimleri, ünlüler ve ünsüzler olup yazılı dilde mevcutturlar. Parçalarüstü ses birimleri ise vurgu, ton, ezgi, kavşak, durak, süre ve ulama gibi sözlü dile özgü ögelerdir. Bunlara genel olarak bürün adı verilmektedir. Bürün için Fransızcadan alınma prozodi terimi de kullanılmaktadır. Her dilin kendisine has bürünsel özellikleri vardır. Bürünsel özellikler, yazıda gösterilemeyen konuşmada ortaya çıkan, akıcı ve etkili konuşmayı sağlayan özelliklerdir. Güzel konuşma sanatının püf noktası, konuşulan dilin bürünsel özelliklerine hâkim olmak ve bunları dikkatli bir şekilde kullanmaktır. İşte bu makalede Türkiye Türkçesinin bazı bürünsel özellikleri üzerinde durulacaktır.
Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, Jun 27, 2023
Burhan BARAN * ÖZ Ünsüzler, ses organlarında engellemeye uğrayarak oluşan, bir ünlü yardımıyla çı... more Burhan BARAN * ÖZ Ünsüzler, ses organlarında engellemeye uğrayarak oluşan, bir ünlü yardımıyla çıkarılabilen seslerdir. Ünsüzler oluşum noktaları, tonlu olup olmama, sürekli olup olmama gibi çeşitli yönlerden sınıflara ayrılır. Ünsüzlerle ilgili ses olayları da araştırmacılar tarafından çeşitli şekillerde sınıflandırılmıştır. Bu makalede ünsüzlerle ilgili ses olaylarının sınıflandırılması ve bu ses olaylarının kendi içerisinde açıklamalı olarak örneklendirilmesi yer almaktadır. Sınıflandırmada şu şekil tercih edilmiştir: Ünsüz benzeşmesi (sözcük içinde ünsüz benzeşmesi, ekleşmede ünsüz benzeşmesi, yakın ve uzak benzeşme), ünsüz aykırılaşması, tonlulaşma, tonsuzlaşma, ünsüz türemesi (yardımcı ünsüzlerin kullanıldığı ünsüz türemeleri, diğer ünsüz türemeleri), ünsüz düşmesi, yer değiştirme, süreklileşme (sızıcılaşma, akıcılaşma). Ses olaylarının öğretiminde sınıflandırılmaların yeterli düzeyde yapılmaması, belli sayıda aynı örneklerin tekrarlanması, verilen örneklerin standart Türkçe, ağızlar, Türkçenin tarihî gelişimi gibi herhangi bir açıklama yapılmadan karışık olarak verilmesi sorun olarak görülmüş ve makalede bu hususlara dikkat edilerek açıklamalara ve pek çok örneğe yer verilmiştir. Çalışmada ağızlardaki örnekler alınmamış olup standart Türkiye Türkçesindeki Türkçe ve alınma sözcüklerde görülen ses olayları ile Türkçenin tarihî gelişim sürecinde meydana gelen ses olayları ayrı ayrı örneklendirilmiştir. Böylelikle daha açık ve anlaşılır bir sınıflandırma ve örneklendirme yöntemiyle ünsüzlerle ilgili ses olaylarının öğretimindeki karışıklığın giderilmesine katkı sağlanması amaçlanmıştır.
Eski Türkçede kullanılmış olan bazı kelimeler, Türkiye Türkçesi ve Anadolu ağızlarında yaşamaktad... more Eski Türkçede kullanılmış olan bazı kelimeler, Türkiye Türkçesi ve Anadolu ağızlarında yaşamaktadır. Bu kelimeleri, Türkçe Sözlük, Derleme Sözlüğü ve ağızlarla ilgili çalışmalarda bulabiliriz. Makalemizde Eski Türkçeden Anadolu ağızlarına ulaşan bu kelimelerden bazılarının ses ve şekil özellikleri üzerinde durulmaktadır.
Başta internet olmak üzere kitle iletişim araçlarının gelişmesi, ulaşım kolaylığı ve benzeri etke... more Başta internet olmak üzere kitle iletişim araçlarının gelişmesi, ulaşım kolaylığı ve benzeri etkenlerle ağızların karakteristik ses ve şekil özellikleri gittikçe kaybolmaktadır. Ağızlardaki dil özellikleri ve diğer kültürel özelliklerin kayıt altına alınıp gelecek nesillere iletilmesi açısından ağız çalışmalarının önemi artmaktadır. Bu makalede Türkiye Türkçesi ağızlarından bir grubu teşkil eden doğu grubu ağızlarında çok anlamlı bir kelime olan “hama” üzerinde durulmuştur. “Hama”nın yöresel ses farklılıkları nedeniyle ortaya çıkan “hema, heme, hıma, homa” varyantlarıyla “hama hama” şeklinde ikileme olarak kullanılışı da vardır. Doğu grubu ağızlarında hama ve varyantları yöreden yöreye kullanım sıklığı değişmekle birlikte yoğun olarak kullanılmıştır. Bu kelimenin ve varyantlarının farklı anlamlarla doğu grubu ağızlarında yer aldığı, bu farklı anlamların “hemen, ama” dışında dizinlerde yer almadığı, verilen anlamların bazı örneklerde metin anlamıyla uyuştuğu çoğu örnekte ise uyuşmadı...
Türkçenin tarihî gelişimi içinde şimdiki zaman kipinin farklı bir yeri vardır. Şimdiki zaman için... more Türkçenin tarihî gelişimi içinde şimdiki zaman kipinin farklı bir yeri vardır. Şimdiki zaman için uzun süre müstakil bir ek kullanılmamıştır. Eski Türkçe ve Eski Anadolu Türkçesi dönemlerinde genellikle geniş zaman eki şimdiki zamanı da karşılamış, Osmanlı Türkçesinde geniş zamanla birlikte -yor eki de kullanım sahasına çıkmış, standart Türkiye Türkçesinde -yor, -makta/mekte, -mada/-mede ekleri bu görevi üstlenmiştir. Türkiye Türkçesi ağızlarında ise şimdiki zaman için nadiren -yor eki ve geniş zaman eki, çoğunlukla yörelere göre değişen çeşitli ekler, bazen de -iK gelir, -Ip otur-ur gibi ek+yardımcı fiil yapıları kullanılmaktadır. Şimdiki zamanı karşılayan eklerin ve yapıların bu çeşitliliği ağızların tasnifinde bir ölçüt olacak kadar dikkat çekicidir. Diyarbakır ili ağızlarında ölçünlü dilin etkisiyle şimdiki zaman için -yor eki de kullanılmaktadır. Ancak ilin ağızlarına ait ekler çoğunlukla -i ve -iy, nadiren -ye ve -yer'dir. Bunlardan -i, Diyarbakır merkez ağzı ile Bismil ağ...
Canli bir varlik olan dil, hem bicim hem anlam yonunden degismeler yasayan bir unsurdur. Kullanil... more Canli bir varlik olan dil, hem bicim hem anlam yonunden degismeler yasayan bir unsurdur. Kullanilan arac gereclerdeki gelismeler, inanclarin ve yasam kosullarinin degismesi, baska dillerden etkilenmeler, savaslar, gocler dili degisime ugratan etkenlerden bazilaridir. Bu degisimlere paralel olarak bir dil birimi olan sozcuklerde de anlam degismeleri kapsaminda anlam daralmasi, anlam genislemesi, baska anlama gecis gibi anlam olaylari meydana gelmektedir. Anlam daralmasi, sozcuklerin zaman icinde bir veya birkac anlamini yitirmesi ya da genel anlamdan ozel anlama gecmesi; anlam genislemesi, sozcuklerin zamanla yeni anlamlar kazanmasi veya ozel anlamdan genel anlama gecmesi; baska anlama gecis ise sozcuklerin var olan anlamlarinin zaman icinde degismesi demektir. Bir surec icinde meydana gelen bu anlam degismeleri art zamanli olarak incelenir. Dil ve edebiyat calismalarinda sozcuklerin anlam bakimindan gecirdigi degisimleri gormek, incelenen metni dogru anlama ve yorumlama bakimindan ...
Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2019
Arapça, Türkiye Türkçesindeki alınma sözcükler bakımından ilk sırayı almaktadır. Arapçadan dilimi... more Arapça, Türkiye Türkçesindeki alınma sözcükler bakımından ilk sırayı almaktadır. Arapçadan dilimize pek çok sözcük girmiştir. Bunların bir kısmı olduğu gibi dilimize girerken, bir kısmı çeşitli ses olaylarına uğrayarak dilimize yerleşmiştir. Bu ses olaylarının nedeni kale ˂ kalǾa, cetvel ˂ cedvel gibi aykırılaşma örneklerini saymazsak söz konusu sözcüklerin dilimizin ses yapısına uymamasından kaynaklanmaktadır. Diğer bir deyişle Arapçadan Türkiye Türkçesine geçmiş sözcüklerde meydana gelen ses değişmesi, ses türemesi veya ses düşmesi olayları dilimizin o sözcükleri kendi ses yapısına uydurma çabasından ileri gelmektedir. Bu ses olaylarından bir kısmı da ayın ve hemze ünsüzleriyle ilgilidir. Ancak bu ünsüzlerin Türkçede ses karşılıkları yoktur. Bu nedenle ayın ve hemze ünsüzleri Arapçadan Türkiye Türkçesine geçerken ses değişmesi veya ses düşmesine maruz kalır. İşte bu makalede Arapçadan Türkiye Türkçesine geçen sözcüklerde ayın ve hemzeyle ilgili ses olayları üzerinde durulacaktır.
This article was checked by iThenticate. Burhan BARAN * Toplumlar arasındaki siyasi, ticari, edeb... more This article was checked by iThenticate. Burhan BARAN * Toplumlar arasındaki siyasi, ticari, edebi ve benzeri ilişkiler nedeniyle diller birbirinden etkilenmiştir. Bunun sonucunda diller arasında sözcük alışverişi meydana gelmiş, böylelikle hemen her dilin söz varlığında alıntı sözcükler az ya da çok yerini almıştır. Alıntı sözcükler diğer dillerin çoğunda olduğu gibi Türk dilinin söz varlığında da tarih boyunca belirli bir yer edinmiştir. Göktürk ve Uygur dönemlerinde daha sade olan Türk dili, Osmanlı Türkçesi döneminde Arapça ve Farsçadan pek çok sözcük almıştır. Türk dilinin sadeleşme çabalarıyla bu alıntı sözcüklerin oranı azalmaya başlamıştır. Türkiye Türkçesindeki alıntı sözcükler sıralamasında Arapça başta gelmekle beraber Farsça sözcüklerin de önemli bir payı vardır. Osmanlı Türkçesi döneminde kullanılan Farsça sözcüklerin önemli bir bölümü Türkiye Türkçesinde yitime uğramıştır. Ancak bu sözcüklerin bahçe, berbat, çeşme gibi bir bölümü sık; beyhude, bigünah, dergâh, hemdert gibi bir bölümü ise nadir olarak varlığını günümüzde de sürdürmektedir. Bu sözcüklerden berduş, bestekâr, güzergâh gibi bazıları Farsçada olduğu gibi, bazıları ise tamamen Türk dilinin ses yapısına uydurularak Türkiye Türkçesinde kullanılmaktadır. Beter, çile, çengel gibi tamamen Türkçeleşmiş bazı sözcüklerin alıntı olduğu ancak kelimenin etimolojik olarak incelenmesiyle fark edilebilmektedir. Farsçadan Türkiye Türkçesine geçen sözcükler yapı olarak basit, birleşik ve türemiş sözcüklerdir. Bu çalışmada Farsçadan Türkiye Türkçesine geçen türemiş sözcüklerin kullanılışları üzerinde durulacaktır.
Türklerin İranlılarla komşu olması, siyasi ve ticari ilişkiler, Türk yazar ve şairlerinin Fars di... more Türklerin İranlılarla komşu olması, siyasi ve ticari ilişkiler, Türk yazar ve şairlerinin Fars dili ve edebiyatından etkilenmeleri sonucu Türkçeyle Farsça arasında bir etkileşim meydana gelmiştir. Bu etkileşimle birlikte Farsça sözcükler Osmanlı Türkçesinde önemli ölçüde kullanılır olmuştur. Böylece Türk dilinde Türkçe, Arapça ve Farsçadan sözcükler ve şekiller barındıran Osmanlı Türkçesi dönemi başlamış ve bu dönem yüzyıllarca devam etmiştir. Alıntı sözcükler bakımından Arapça ağırlıklı olan Osmanlı Türkçesinde Farsça sözcükler, Farsça yapılı tamlamalar ve birleşik sözcükler de pek çok kullanılmış, bu da onun ağır ve süslü bir dil olarak nitelendirilmesinde küçümsenmeyecek derecede rol oynamıştır. Türk dilinin sadeleştirilme çabalarıyla Farsça sözcük ve şekillerin önemli bölümü Türkiye Türkçesinde kullanımdan düşmüştür. Ancak Osmanlı Türkçesinde pek çok kullanılan yapılardan biri olan Farsça birleşik sözcüklerden bazıları günümüz Türkiye Türkçesinde de kullanılmaktadır. İşte bu makalede Farsçadan Osmanlı Türkçesine geçmiş olup varlığını Türkiye Türkçesinde de sürdüren birleşik sözcükler üzerinde durulmaktadır.
International Journal Of Turkish Literature Culture Education, 2018
Üniversitelerin başta Türk dili ve edebiyatı, Türk dili ve edebiyatı öğretmenliği, çağdaş Türk le... more Üniversitelerin başta Türk dili ve edebiyatı, Türk dili ve edebiyatı öğretmenliği, çağdaş Türk lehçeleri, Türkçe ve tarih olmak üzere diğer bazı bölümlerinde okutulan en önemli derslerden biri Osmanlı Türkçesidir. Osmanlı Türkçesi, Türk dilinin dönemlerinden biri olup Eski Anadolu Türkçesiyle Türkiye Türkçesi arasında bir köprü görevi görmektedir. Bu nedenle Osmanlılar dönemindeki edebî ve tarihî eserleri doğru anlayıp çözebilme ve doğru yorumlayabilmenin şartlarından biri Osmanlı Türkçesine aşina olmaktır. Ancak bu dersin öğretiminde istenilen başarı düzeyine pek ulaşılamamaktadır. Bunun nedenleri arasında öğrencilerin bu dersin temelini oluşturan Eski Anadolu Türkçesi ile Arapça ve Farsçanın temel gramer bilgileri ve söz varlığı konularında yeterli hazırbulunuşluk düzeyine erişmeden bu dersi almak zorunda kalmalarıdır. İşte bu makalede Osmanlı Türkçesi öğretiminde karşılaşılan sorunlar, Osmanlı Türkçesi öğretiminde Eski Anadolu Türkçesi, Arapça ve Farsçanın yeri ve önemi üzerinde durulmaktadır.
International Journal Of Turkish Literature Culture Education, 2017
Günlük dilde pek çok kullandığımız onaylama, ret, inkâr ifadeleri taĢıyan evet, hayır gibi yanıt ... more Günlük dilde pek çok kullandığımız onaylama, ret, inkâr ifadeleri taĢıyan evet, hayır gibi yanıt ifade eden sözcüklerin gramerimizdeki yeri tartıĢmalı konulardan biridir. Bunlar, araĢtırmacılar tarafından farklı sözcük türleri arasında değerlendirilmektedir. Bazı araĢtırmacılar bu sözcükleri zarflar içinde gösterirken bazıları edat bazıları ünlem olarak ele almaktadır. Bu durum konu üzerinde bir fikir birliği olmadığını bu nedenle de incelenmeye değer olduğunu göstermektedir. AraĢtırmacıların görüĢlerini birbirinden bağımsız olarak incelediğimizde hepsinin haklı nedenlere sahip olduklarını görebiliriz; ancak, konuyu derinlemesine inceleyip araĢtırmacıların görüĢlerini karĢılaĢtırdığımızda bu sözcüklerin zarf mı, edat mı yoksa ünlem mi sayılması gerektiği konusunda daha kesin bir sonuca ulaĢmamız mümkündür. Bu makalemizde konuyu derinlemesine ve karĢılaĢtırmalı olarak inceleyip söz konusu sözcüklerin edat, zarf veya ünlem türlerinden hangisine dâhil edilmesi gerektiği konusunda bir sonuca varmayı amaçladık. Önce bu tür sözcüklerin araĢtırmacılar tarafından hangi türde ele alındığını hem alıntı yaparak hem tablo hâlinde sunduk. Ardından zarf, edat ve ünlem için yapılan tanımlardan bazılarını verip konuyla ilgili görüĢlerimizi belirttik. ÇalıĢmamızda onaylama, ret, inkâr ifadeleri taĢıyan evet, hayır gibi yanıt ifade eden sözcüklerin ünlem olarak incelenmesinin, bazı kullanılıĢlarda da isim olarak değerlendirilmesinin daha uygun olacağını göstermeye çalıĢtık.
Deyimler, Türkçe Sözlük'teki tanımıyla genellikle gerçek anlamından az çok ayrı, ilgi çekici bir ... more Deyimler, Türkçe Sözlük'teki tanımıyla genellikle gerçek anlamından az çok ayrı, ilgi çekici bir anlam taşıyan kalıplaşmış söz öbekleridir. Genellikle mecaz anlam ifade etmeleri, kalıplaşmış olmalarıyla birlikte anlatım güzelliği açısından da çok önemli bir yere sahiptirler. Bu özellikleri deyimlerin eskiden beri vazgeçilmez anlatım unsurları olarak kullanılmalarını sağlamıştır. Ancak bu anlatım güzelliğini ortaya çıkarmak için onların kendilerine has özellikler taşıdığını unutmadan değerlendirme yapmalıyız. Deyimleri oluşturan kelimelerin yerine eş anlamlılarını bile kullanmak mümkün değildir. Kalıplaşmış olan bu kelime gruplarını ancak bir bütünlük içinde ve herhangi bir kelimesini değiştirmeden anlam vermek suretiyle değerlendirirsek o zaman incelediğimiz metni daha doğru anlamış ve yorumlamış oluruz. Deyimleri oluşturan kelimeleri ayrı ayrı düşündüğümüz zaman şüphesiz bu anlamlar ortaya çıkmayacak, metinleri yanlış veya eksik yorumlamamız kaçınılmaz olacaktır. Edebi metinlerde deyimler, vazgeçilmez bir anlatım güzelliği olarak eskiden beri kullanılmaktadır. Biz de yüzyıllar öncesinden günümüze ulaşan bu anlatım harikalarından bir kısmına değinip bunları araştırmacıların dikkatine sunmak istedik. Bunun için anlatım harikaları olarak vasıflandırdığımız deyimleri çokça barındıran, XVI. yüzyılda tercüme edilmiş, Cevahirü'l-Ahbar fi Hasayili'l-Ahyar adlı yazma eseri seçtik. Tercüme olan bu eser, mensur Yusuf kıssası ile manzum dinî hikâyelerden oluşmaktadır. Çalışmamızda, bu eserde geçen deyimleri Türk Dil Kurumu'nun çıkardığı güncel Türkçe Sözlük'teki deyimlerle şekil ve anlam bakımından karşılaştırdık. Bu karşılaştırma sonucunda makale konumuzun sınırını "sözlükteki deyimlerle anlam bakımından örtüşen deyimler" olarak belirledik.
Eski Türkçede 3. tekil kişi / işaret zamiri, an'lı şekliyle ad durum eklerini almıştır. Bu çekim ... more Eski Türkçede 3. tekil kişi / işaret zamiri, an'lı şekliyle ad durum eklerini almıştır. Bu çekim şekli Eski Oğuz Türkçesi döneminde devam etmiştir. Bu dönemde o / ol zamiri ad durum ekleriyle anı ana, anda, andan anun şekillerinde kullanılmıştır. Bu çekimlerden farklı anlamlar içermesi açısından özellikle anda ve andan sözcükleri dikkati çekmektedir. Anda ve andan sözcükleri, o / ol zamirinin bulunma ve ayrılma durumu eklerini almış şekilleri olmakla birlikte cümlelerdeki bağlamlarına göre kişi, nesne veya yer bildirdiklerinde zamir; zaman ve sebep bildirdiklerinde zarf olabilmektedir. Bu iki sözcüğün çok anlamlı olma özelliğini Eski Oğuz Türkçesi metinlerinde görmek mümkündür. Eski Oğuz Türkçesi metinlerinde anda sözcüğü orada, onda, oraya, o zaman, ona; andan sözcüğü ise ondan, ona, sonra, ondan sonra, ondan ötürü, oradan, onunla anlamlarıyla kullanılmaktadır. İşte bu makalede anda ve andan sözcüklerinin çok anlamlılığına dikkati çekmek için Eski Oğuz Türkçesine ait bazı eserler taranmak suretiyle bu sözcüklerin tespit edilen anlamları üzerinde durulmuştur.
international journal of turkish literature culture education, Aug 30, 2023
Ses biliminin alt kollarından biri de görevsel ses bilimidir. Görevsel ses bilimi, dil dizgesinde... more Ses biliminin alt kollarından biri de görevsel ses bilimidir. Görevsel ses bilimi, dil dizgesinde belli bir görev yapan sesle ilgilenir. Anlam ayırıcı öge olan ses birimi de bu gruba girmektedir. Ses birimi, parçalı ve parçalarüstü olarak ikiye ayrılmaktadır. Parçalı ses birimleri, ünlüler ve ünsüzler olup yazılı dilde mevcutturlar. Parçalarüstü ses birimleri ise vurgu, ton, ezgi, kavşak, durak, süre ve ulama gibi sözlü dile özgü ögelerdir. Bunlara genel olarak bürün adı verilmektedir. Bürün için Fransızcadan alınma prozodi terimi de kullanılmaktadır. Her dilin kendisine has bürünsel özellikleri vardır. Bürünsel özellikler, yazıda gösterilemeyen konuşmada ortaya çıkan, akıcı ve etkili konuşmayı sağlayan özelliklerdir. Güzel konuşma sanatının püf noktası, konuşulan dilin bürünsel özelliklerine hâkim olmak ve bunları dikkatli bir şekilde kullanmaktır. İşte bu makalede Türkiye Türkçesinin bazı bürünsel özellikleri üzerinde durulacaktır.
Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, Jun 27, 2023
Burhan BARAN * ÖZ Ünsüzler, ses organlarında engellemeye uğrayarak oluşan, bir ünlü yardımıyla çı... more Burhan BARAN * ÖZ Ünsüzler, ses organlarında engellemeye uğrayarak oluşan, bir ünlü yardımıyla çıkarılabilen seslerdir. Ünsüzler oluşum noktaları, tonlu olup olmama, sürekli olup olmama gibi çeşitli yönlerden sınıflara ayrılır. Ünsüzlerle ilgili ses olayları da araştırmacılar tarafından çeşitli şekillerde sınıflandırılmıştır. Bu makalede ünsüzlerle ilgili ses olaylarının sınıflandırılması ve bu ses olaylarının kendi içerisinde açıklamalı olarak örneklendirilmesi yer almaktadır. Sınıflandırmada şu şekil tercih edilmiştir: Ünsüz benzeşmesi (sözcük içinde ünsüz benzeşmesi, ekleşmede ünsüz benzeşmesi, yakın ve uzak benzeşme), ünsüz aykırılaşması, tonlulaşma, tonsuzlaşma, ünsüz türemesi (yardımcı ünsüzlerin kullanıldığı ünsüz türemeleri, diğer ünsüz türemeleri), ünsüz düşmesi, yer değiştirme, süreklileşme (sızıcılaşma, akıcılaşma). Ses olaylarının öğretiminde sınıflandırılmaların yeterli düzeyde yapılmaması, belli sayıda aynı örneklerin tekrarlanması, verilen örneklerin standart Türkçe, ağızlar, Türkçenin tarihî gelişimi gibi herhangi bir açıklama yapılmadan karışık olarak verilmesi sorun olarak görülmüş ve makalede bu hususlara dikkat edilerek açıklamalara ve pek çok örneğe yer verilmiştir. Çalışmada ağızlardaki örnekler alınmamış olup standart Türkiye Türkçesindeki Türkçe ve alınma sözcüklerde görülen ses olayları ile Türkçenin tarihî gelişim sürecinde meydana gelen ses olayları ayrı ayrı örneklendirilmiştir. Böylelikle daha açık ve anlaşılır bir sınıflandırma ve örneklendirme yöntemiyle ünsüzlerle ilgili ses olaylarının öğretimindeki karışıklığın giderilmesine katkı sağlanması amaçlanmıştır.
Eski Türkçede kullanılmış olan bazı kelimeler, Türkiye Türkçesi ve Anadolu ağızlarında yaşamaktad... more Eski Türkçede kullanılmış olan bazı kelimeler, Türkiye Türkçesi ve Anadolu ağızlarında yaşamaktadır. Bu kelimeleri, Türkçe Sözlük, Derleme Sözlüğü ve ağızlarla ilgili çalışmalarda bulabiliriz. Makalemizde Eski Türkçeden Anadolu ağızlarına ulaşan bu kelimelerden bazılarının ses ve şekil özellikleri üzerinde durulmaktadır.
Başta internet olmak üzere kitle iletişim araçlarının gelişmesi, ulaşım kolaylığı ve benzeri etke... more Başta internet olmak üzere kitle iletişim araçlarının gelişmesi, ulaşım kolaylığı ve benzeri etkenlerle ağızların karakteristik ses ve şekil özellikleri gittikçe kaybolmaktadır. Ağızlardaki dil özellikleri ve diğer kültürel özelliklerin kayıt altına alınıp gelecek nesillere iletilmesi açısından ağız çalışmalarının önemi artmaktadır. Bu makalede Türkiye Türkçesi ağızlarından bir grubu teşkil eden doğu grubu ağızlarında çok anlamlı bir kelime olan “hama” üzerinde durulmuştur. “Hama”nın yöresel ses farklılıkları nedeniyle ortaya çıkan “hema, heme, hıma, homa” varyantlarıyla “hama hama” şeklinde ikileme olarak kullanılışı da vardır. Doğu grubu ağızlarında hama ve varyantları yöreden yöreye kullanım sıklığı değişmekle birlikte yoğun olarak kullanılmıştır. Bu kelimenin ve varyantlarının farklı anlamlarla doğu grubu ağızlarında yer aldığı, bu farklı anlamların “hemen, ama” dışında dizinlerde yer almadığı, verilen anlamların bazı örneklerde metin anlamıyla uyuştuğu çoğu örnekte ise uyuşmadı...
Türkçenin tarihî gelişimi içinde şimdiki zaman kipinin farklı bir yeri vardır. Şimdiki zaman için... more Türkçenin tarihî gelişimi içinde şimdiki zaman kipinin farklı bir yeri vardır. Şimdiki zaman için uzun süre müstakil bir ek kullanılmamıştır. Eski Türkçe ve Eski Anadolu Türkçesi dönemlerinde genellikle geniş zaman eki şimdiki zamanı da karşılamış, Osmanlı Türkçesinde geniş zamanla birlikte -yor eki de kullanım sahasına çıkmış, standart Türkiye Türkçesinde -yor, -makta/mekte, -mada/-mede ekleri bu görevi üstlenmiştir. Türkiye Türkçesi ağızlarında ise şimdiki zaman için nadiren -yor eki ve geniş zaman eki, çoğunlukla yörelere göre değişen çeşitli ekler, bazen de -iK gelir, -Ip otur-ur gibi ek+yardımcı fiil yapıları kullanılmaktadır. Şimdiki zamanı karşılayan eklerin ve yapıların bu çeşitliliği ağızların tasnifinde bir ölçüt olacak kadar dikkat çekicidir. Diyarbakır ili ağızlarında ölçünlü dilin etkisiyle şimdiki zaman için -yor eki de kullanılmaktadır. Ancak ilin ağızlarına ait ekler çoğunlukla -i ve -iy, nadiren -ye ve -yer'dir. Bunlardan -i, Diyarbakır merkez ağzı ile Bismil ağ...
Canli bir varlik olan dil, hem bicim hem anlam yonunden degismeler yasayan bir unsurdur. Kullanil... more Canli bir varlik olan dil, hem bicim hem anlam yonunden degismeler yasayan bir unsurdur. Kullanilan arac gereclerdeki gelismeler, inanclarin ve yasam kosullarinin degismesi, baska dillerden etkilenmeler, savaslar, gocler dili degisime ugratan etkenlerden bazilaridir. Bu degisimlere paralel olarak bir dil birimi olan sozcuklerde de anlam degismeleri kapsaminda anlam daralmasi, anlam genislemesi, baska anlama gecis gibi anlam olaylari meydana gelmektedir. Anlam daralmasi, sozcuklerin zaman icinde bir veya birkac anlamini yitirmesi ya da genel anlamdan ozel anlama gecmesi; anlam genislemesi, sozcuklerin zamanla yeni anlamlar kazanmasi veya ozel anlamdan genel anlama gecmesi; baska anlama gecis ise sozcuklerin var olan anlamlarinin zaman icinde degismesi demektir. Bir surec icinde meydana gelen bu anlam degismeleri art zamanli olarak incelenir. Dil ve edebiyat calismalarinda sozcuklerin anlam bakimindan gecirdigi degisimleri gormek, incelenen metni dogru anlama ve yorumlama bakimindan ...
Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2019
Arapça, Türkiye Türkçesindeki alınma sözcükler bakımından ilk sırayı almaktadır. Arapçadan dilimi... more Arapça, Türkiye Türkçesindeki alınma sözcükler bakımından ilk sırayı almaktadır. Arapçadan dilimize pek çok sözcük girmiştir. Bunların bir kısmı olduğu gibi dilimize girerken, bir kısmı çeşitli ses olaylarına uğrayarak dilimize yerleşmiştir. Bu ses olaylarının nedeni kale ˂ kalǾa, cetvel ˂ cedvel gibi aykırılaşma örneklerini saymazsak söz konusu sözcüklerin dilimizin ses yapısına uymamasından kaynaklanmaktadır. Diğer bir deyişle Arapçadan Türkiye Türkçesine geçmiş sözcüklerde meydana gelen ses değişmesi, ses türemesi veya ses düşmesi olayları dilimizin o sözcükleri kendi ses yapısına uydurma çabasından ileri gelmektedir. Bu ses olaylarından bir kısmı da ayın ve hemze ünsüzleriyle ilgilidir. Ancak bu ünsüzlerin Türkçede ses karşılıkları yoktur. Bu nedenle ayın ve hemze ünsüzleri Arapçadan Türkiye Türkçesine geçerken ses değişmesi veya ses düşmesine maruz kalır. İşte bu makalede Arapçadan Türkiye Türkçesine geçen sözcüklerde ayın ve hemzeyle ilgili ses olayları üzerinde durulacaktır.
This article was checked by iThenticate. Burhan BARAN * Toplumlar arasındaki siyasi, ticari, edeb... more This article was checked by iThenticate. Burhan BARAN * Toplumlar arasındaki siyasi, ticari, edebi ve benzeri ilişkiler nedeniyle diller birbirinden etkilenmiştir. Bunun sonucunda diller arasında sözcük alışverişi meydana gelmiş, böylelikle hemen her dilin söz varlığında alıntı sözcükler az ya da çok yerini almıştır. Alıntı sözcükler diğer dillerin çoğunda olduğu gibi Türk dilinin söz varlığında da tarih boyunca belirli bir yer edinmiştir. Göktürk ve Uygur dönemlerinde daha sade olan Türk dili, Osmanlı Türkçesi döneminde Arapça ve Farsçadan pek çok sözcük almıştır. Türk dilinin sadeleşme çabalarıyla bu alıntı sözcüklerin oranı azalmaya başlamıştır. Türkiye Türkçesindeki alıntı sözcükler sıralamasında Arapça başta gelmekle beraber Farsça sözcüklerin de önemli bir payı vardır. Osmanlı Türkçesi döneminde kullanılan Farsça sözcüklerin önemli bir bölümü Türkiye Türkçesinde yitime uğramıştır. Ancak bu sözcüklerin bahçe, berbat, çeşme gibi bir bölümü sık; beyhude, bigünah, dergâh, hemdert gibi bir bölümü ise nadir olarak varlığını günümüzde de sürdürmektedir. Bu sözcüklerden berduş, bestekâr, güzergâh gibi bazıları Farsçada olduğu gibi, bazıları ise tamamen Türk dilinin ses yapısına uydurularak Türkiye Türkçesinde kullanılmaktadır. Beter, çile, çengel gibi tamamen Türkçeleşmiş bazı sözcüklerin alıntı olduğu ancak kelimenin etimolojik olarak incelenmesiyle fark edilebilmektedir. Farsçadan Türkiye Türkçesine geçen sözcükler yapı olarak basit, birleşik ve türemiş sözcüklerdir. Bu çalışmada Farsçadan Türkiye Türkçesine geçen türemiş sözcüklerin kullanılışları üzerinde durulacaktır.
Türklerin İranlılarla komşu olması, siyasi ve ticari ilişkiler, Türk yazar ve şairlerinin Fars di... more Türklerin İranlılarla komşu olması, siyasi ve ticari ilişkiler, Türk yazar ve şairlerinin Fars dili ve edebiyatından etkilenmeleri sonucu Türkçeyle Farsça arasında bir etkileşim meydana gelmiştir. Bu etkileşimle birlikte Farsça sözcükler Osmanlı Türkçesinde önemli ölçüde kullanılır olmuştur. Böylece Türk dilinde Türkçe, Arapça ve Farsçadan sözcükler ve şekiller barındıran Osmanlı Türkçesi dönemi başlamış ve bu dönem yüzyıllarca devam etmiştir. Alıntı sözcükler bakımından Arapça ağırlıklı olan Osmanlı Türkçesinde Farsça sözcükler, Farsça yapılı tamlamalar ve birleşik sözcükler de pek çok kullanılmış, bu da onun ağır ve süslü bir dil olarak nitelendirilmesinde küçümsenmeyecek derecede rol oynamıştır. Türk dilinin sadeleştirilme çabalarıyla Farsça sözcük ve şekillerin önemli bölümü Türkiye Türkçesinde kullanımdan düşmüştür. Ancak Osmanlı Türkçesinde pek çok kullanılan yapılardan biri olan Farsça birleşik sözcüklerden bazıları günümüz Türkiye Türkçesinde de kullanılmaktadır. İşte bu makalede Farsçadan Osmanlı Türkçesine geçmiş olup varlığını Türkiye Türkçesinde de sürdüren birleşik sözcükler üzerinde durulmaktadır.
International Journal Of Turkish Literature Culture Education, 2018
Üniversitelerin başta Türk dili ve edebiyatı, Türk dili ve edebiyatı öğretmenliği, çağdaş Türk le... more Üniversitelerin başta Türk dili ve edebiyatı, Türk dili ve edebiyatı öğretmenliği, çağdaş Türk lehçeleri, Türkçe ve tarih olmak üzere diğer bazı bölümlerinde okutulan en önemli derslerden biri Osmanlı Türkçesidir. Osmanlı Türkçesi, Türk dilinin dönemlerinden biri olup Eski Anadolu Türkçesiyle Türkiye Türkçesi arasında bir köprü görevi görmektedir. Bu nedenle Osmanlılar dönemindeki edebî ve tarihî eserleri doğru anlayıp çözebilme ve doğru yorumlayabilmenin şartlarından biri Osmanlı Türkçesine aşina olmaktır. Ancak bu dersin öğretiminde istenilen başarı düzeyine pek ulaşılamamaktadır. Bunun nedenleri arasında öğrencilerin bu dersin temelini oluşturan Eski Anadolu Türkçesi ile Arapça ve Farsçanın temel gramer bilgileri ve söz varlığı konularında yeterli hazırbulunuşluk düzeyine erişmeden bu dersi almak zorunda kalmalarıdır. İşte bu makalede Osmanlı Türkçesi öğretiminde karşılaşılan sorunlar, Osmanlı Türkçesi öğretiminde Eski Anadolu Türkçesi, Arapça ve Farsçanın yeri ve önemi üzerinde durulmaktadır.
International Journal Of Turkish Literature Culture Education, 2017
Günlük dilde pek çok kullandığımız onaylama, ret, inkâr ifadeleri taĢıyan evet, hayır gibi yanıt ... more Günlük dilde pek çok kullandığımız onaylama, ret, inkâr ifadeleri taĢıyan evet, hayır gibi yanıt ifade eden sözcüklerin gramerimizdeki yeri tartıĢmalı konulardan biridir. Bunlar, araĢtırmacılar tarafından farklı sözcük türleri arasında değerlendirilmektedir. Bazı araĢtırmacılar bu sözcükleri zarflar içinde gösterirken bazıları edat bazıları ünlem olarak ele almaktadır. Bu durum konu üzerinde bir fikir birliği olmadığını bu nedenle de incelenmeye değer olduğunu göstermektedir. AraĢtırmacıların görüĢlerini birbirinden bağımsız olarak incelediğimizde hepsinin haklı nedenlere sahip olduklarını görebiliriz; ancak, konuyu derinlemesine inceleyip araĢtırmacıların görüĢlerini karĢılaĢtırdığımızda bu sözcüklerin zarf mı, edat mı yoksa ünlem mi sayılması gerektiği konusunda daha kesin bir sonuca ulaĢmamız mümkündür. Bu makalemizde konuyu derinlemesine ve karĢılaĢtırmalı olarak inceleyip söz konusu sözcüklerin edat, zarf veya ünlem türlerinden hangisine dâhil edilmesi gerektiği konusunda bir sonuca varmayı amaçladık. Önce bu tür sözcüklerin araĢtırmacılar tarafından hangi türde ele alındığını hem alıntı yaparak hem tablo hâlinde sunduk. Ardından zarf, edat ve ünlem için yapılan tanımlardan bazılarını verip konuyla ilgili görüĢlerimizi belirttik. ÇalıĢmamızda onaylama, ret, inkâr ifadeleri taĢıyan evet, hayır gibi yanıt ifade eden sözcüklerin ünlem olarak incelenmesinin, bazı kullanılıĢlarda da isim olarak değerlendirilmesinin daha uygun olacağını göstermeye çalıĢtık.
Deyimler, Türkçe Sözlük'teki tanımıyla genellikle gerçek anlamından az çok ayrı, ilgi çekici bir ... more Deyimler, Türkçe Sözlük'teki tanımıyla genellikle gerçek anlamından az çok ayrı, ilgi çekici bir anlam taşıyan kalıplaşmış söz öbekleridir. Genellikle mecaz anlam ifade etmeleri, kalıplaşmış olmalarıyla birlikte anlatım güzelliği açısından da çok önemli bir yere sahiptirler. Bu özellikleri deyimlerin eskiden beri vazgeçilmez anlatım unsurları olarak kullanılmalarını sağlamıştır. Ancak bu anlatım güzelliğini ortaya çıkarmak için onların kendilerine has özellikler taşıdığını unutmadan değerlendirme yapmalıyız. Deyimleri oluşturan kelimelerin yerine eş anlamlılarını bile kullanmak mümkün değildir. Kalıplaşmış olan bu kelime gruplarını ancak bir bütünlük içinde ve herhangi bir kelimesini değiştirmeden anlam vermek suretiyle değerlendirirsek o zaman incelediğimiz metni daha doğru anlamış ve yorumlamış oluruz. Deyimleri oluşturan kelimeleri ayrı ayrı düşündüğümüz zaman şüphesiz bu anlamlar ortaya çıkmayacak, metinleri yanlış veya eksik yorumlamamız kaçınılmaz olacaktır. Edebi metinlerde deyimler, vazgeçilmez bir anlatım güzelliği olarak eskiden beri kullanılmaktadır. Biz de yüzyıllar öncesinden günümüze ulaşan bu anlatım harikalarından bir kısmına değinip bunları araştırmacıların dikkatine sunmak istedik. Bunun için anlatım harikaları olarak vasıflandırdığımız deyimleri çokça barındıran, XVI. yüzyılda tercüme edilmiş, Cevahirü'l-Ahbar fi Hasayili'l-Ahyar adlı yazma eseri seçtik. Tercüme olan bu eser, mensur Yusuf kıssası ile manzum dinî hikâyelerden oluşmaktadır. Çalışmamızda, bu eserde geçen deyimleri Türk Dil Kurumu'nun çıkardığı güncel Türkçe Sözlük'teki deyimlerle şekil ve anlam bakımından karşılaştırdık. Bu karşılaştırma sonucunda makale konumuzun sınırını "sözlükteki deyimlerle anlam bakımından örtüşen deyimler" olarak belirledik.
Eski Türkçede 3. tekil kişi / işaret zamiri, an'lı şekliyle ad durum eklerini almıştır. Bu çekim ... more Eski Türkçede 3. tekil kişi / işaret zamiri, an'lı şekliyle ad durum eklerini almıştır. Bu çekim şekli Eski Oğuz Türkçesi döneminde devam etmiştir. Bu dönemde o / ol zamiri ad durum ekleriyle anı ana, anda, andan anun şekillerinde kullanılmıştır. Bu çekimlerden farklı anlamlar içermesi açısından özellikle anda ve andan sözcükleri dikkati çekmektedir. Anda ve andan sözcükleri, o / ol zamirinin bulunma ve ayrılma durumu eklerini almış şekilleri olmakla birlikte cümlelerdeki bağlamlarına göre kişi, nesne veya yer bildirdiklerinde zamir; zaman ve sebep bildirdiklerinde zarf olabilmektedir. Bu iki sözcüğün çok anlamlı olma özelliğini Eski Oğuz Türkçesi metinlerinde görmek mümkündür. Eski Oğuz Türkçesi metinlerinde anda sözcüğü orada, onda, oraya, o zaman, ona; andan sözcüğü ise ondan, ona, sonra, ondan sonra, ondan ötürü, oradan, onunla anlamlarıyla kullanılmaktadır. İşte bu makalede anda ve andan sözcüklerinin çok anlamlılığına dikkati çekmek için Eski Oğuz Türkçesine ait bazı eserler taranmak suretiyle bu sözcüklerin tespit edilen anlamları üzerinde durulmuştur.
Uploads
Papers by burhan baran