Fuzuli Bayat Modern urban legends: Structure and features One of the most widespread genres of po... more Fuzuli Bayat Modern urban legends: Structure and features One of the most widespread genres of post folklore is urban legends. At a time when the modern world is facing a phenomenon such as globalization, urban legends, unlike other genres of folklore, are rapidly spreading between different social groups and distant geographies with the help of the media. Urban legends, unlike traditional legends, are short and poetic texts as a genre described by a "friend of a friend." In fact, the term "friend of a friend" has become a commonly used term when describing such stories. Its main subject is mysterious, terrifying, frightening, and sometimes humorous stories. There are many values in these stories, such as moral elements, warnings, and truthfulness. The main topics that give rise to any event, gossip or rumor-type information, novel, film, or any deliberately fabricated news, as well as paranormal beliefs that are considered nontraditional beliefs, nightmares, planets, are non-standard texts about objects such as stars, sun, moon, black holes and comets. At the same time, urban legends include topics of interest to modern citizens: technology, food pollution, rising food prices, dating, authoritarianism in government, bribery, money laundering, crime, cars, organ sales, assassinations, internet hackers, and more. In this article, along with the function and features of urban legends, its similarities and differences with genres that are considered new examples of folklore, such as rumors, gossip, are also studied.
Zenodo (CERN European Organization for Nuclear Research), Jun 1, 2023
Kendilerinin Karaman soyundan geldiklerinde ısrar eden Azerbaycan Çelebileri Çarlık Rusyası ve So... more Kendilerinin Karaman soyundan geldiklerinde ısrar eden Azerbaycan Çelebileri Çarlık Rusyası ve Sovyetler Birliği'nde 200 yıldan fazla zaman diliminde tarikata dayalı bir kabile yapılanmasını az veya çok derecede koruyabilmişlerdir. Ancak bu süre zarfında kabiletarikat özelliklerini korumak adına hem Rus yönetimi hem de komünist rejimle mücadele etmek zorunda kalmışlardır. Aktif mücadele ettikleri gibi gizli faaliyete de geçmiş, bağımsızlıktan sonra Karabağ savaşı sonucunda göçmen durumuna düşmüş ve Azerbaycan'ın çeşitli bölgelerine özellikle Bakü, Sumgayıt gibi şehirlere dağılmışlardır. Bu da onların sufi uygulamalarına, geleneksel yaşamlarına, irşad sistemlerine belli ölçüde tesir göstermiştir. Çelebiler her ne kadar kendilerini İmam evlatları seyitlerle aynı tutsalar da, kendilerine bazen biz Aleviyiz deseler de bugün Sünni meyilli bir toplumdur. Buna rağmen Çelebiler, Hz. Ali'yi aşırı şekilde sevmekte ve Muharrem taziyesini matem ayı, Aşura'yı büyük trajedi olarak her yıl anmaktadırlar. Sovyetleşmeden önce Rus politikasının mezhep çatışmasının önünü almak için Şiî ve Sünnî çevreler arasında barış ve yakınlaşmayı sağlamak amacıyla kelime-i şehadeti "Eşhedü en la ilahe illallah, eşhedü enne Muhammeden Resululullah, eşhedü enne emirel-muminine Aliyen Veliyullah" şeklinde okumuşlardır. Çarlık Rusyası ve Sovyetler döneminde işgale karşı milli mücadele hareketine önderlik etmiş, takipler ve sürgünler, kurşuna dizilmeler sonucunda tüm girişimleri sert bir biçimde önlenmiştir. Bu yazıda Çelebilerin Hacı Bektaş soyundan olabilme olasılığı, Azerbaycan ve Gürcistan'da yayılmaları, işgale ve asimilasyon siyasetine karşı ayaklanmaları, kutsal ziyaret yerleri, eski Türk şamanist uygulamalarını korumaları, halk sufi tarikat yapıları ve inançları üzerinde durulmuştur.
Turk Kulturu Ve Haci Bektas Veli-arastirma Dergisi, Mar 23, 2022
15. yüzyılda Azerbaycan ve İran coğrafyasında vuku bulan siyasi, dinî gelişmeler 1501'de Şah İsma... more 15. yüzyılda Azerbaycan ve İran coğrafyasında vuku bulan siyasi, dinî gelişmeler 1501'de Şah İsmail Safevî önderliğinde Azerbaycan Safevî Devleti'nin kurulması ile sonuçlandı. Kurulan bu devlet mezhep olarak Şiîliği seçti. Safevî tarikat yapısı Şiî itikadi ile yer değiştirmiş oldu. Devletin kurulmasında önemli rol üstlenmiş Alevi ve Bektaşi Türkman aşiretleri yeni kurulan Kızılbaş Devleti'nin aslı unsurları oldular. Bu dönem kendisini Hacı Bektaş'ın oğlu adlandıran Baba Samit dervişleri irşad görevinin önderleri olarak Azerbaycan'ın bazı bölgelerinde tekkeler açtılar. Dede Muhammed adlı bir Bektaşi liderinin kendi dervişlerinden Dede Hasan'ı bir mektupla ve bazı küçük hediyelerle Tebriz'e Şah İsmail'in yanına gönmesi Safevî-Bektaşi ilişkilerinin derinleşmesine neden oldu. Bu ise Anadolu Bektaşilerinin Safevî Devleti'ni kendi devletleri gibi görmeleriyle alakalıdır. Bektaşi tarikat üyelerinin Azerbaycan'ın önce Aran denilen bölgesinde, daha sonra da Şirvan'da tekke kurduklarını, hatta Nahçıvan Bektaşilerinin Bektaşi soyadlarını 16. yüzyıldan bu yana korumakta olduklarını ve zaviye kurduklarını, halkı irşad ettiklerini, Safevîye'nin devlet kurmak ideolojisinin yayıcıları, tebligatçıları olduğunu hem sözlü kaynaklardan hem de kısıtlı yazılı kaynaklardan öğreniyoruz. Sözlü ve yazılı kaynaklarda Şah İsmail Hatai zamanında hatta onun yakınlarından olan bazı Kızılbaşların Bektaşi olduğunu da öğrenmek mümkündür. Nitekim Şah İsmail Hatai'nin saray hekimi ve tarihçisi olan Dosteli Türki'nin bir Bektaşi müridi olduğu muhtemelen mümkündür. Bu yazıda Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan (1453-1478) zamanında Alevi ve Bektaşi düşüncesinin Azerbaycan'da yayılmasının Şeyh Cüneyd'in, Anadolu'dan getirdiği Kızılbaş zümreleri sayesinde vuku bulduğu ve Baba Samit dervişlerinin Aran, Karabağ ve Şirvan'da faaliyet gösterdikleri açıklanmıştır.
Rus Imparatorluğu’nun genişleme politikası sonusunda Türklerin meskun olduğu yerler işgal altına ... more Rus Imparatorluğu’nun genişleme politikası sonusunda Türklerin meskun olduğu yerler işgal altına girdi. Çarlık Rusyası’nın uyguladığı yönetim politikası ilk yıllarda yerel nüfusla iyi geçinme, daha sonra onların eski inançlarını ve dinlerini asimile etmek, milli geleneklerini dejenere etmek üzerine kuruldu. Sibirya’da bu siyasi amaç şamanist Türkleri önce Hristiyanlaştırmak, sonra da Ruslaştırmak üzerine inşa edilmiştise, Orta Asya, Volgaboyu, Kafkaslar, Dağıstan ve Azerbaycan’da İslam adına mücadele eden tarikat yapılarını tasfiye etmek hedef olarak belirlenmişti. Resmi İslâm’ın dinî kurumları kısa zamanda “beyaz kralla” iyi geçinmek yolunu tuttukları hâlde siyasi bir örgüt gibi kurumsallaşan Müridizm, İşanizm, Kadirilik, Seyitlik işgale karşı ayaklanma başlattı. Milli değerleri koruma adı altında yapılan tüm ayaklanmalar ayrı ayrı isyancı grupları birleştirebilen karizmatik lider yoksunluğu, belirli stratejik planın olmaması isyanların aynı anda başlamaması ayaklanmaların mağlubiy...
Geniş mənada hər canlıda, konkret olaraq hər insanda doğuşdan var olan oyun bütün funksiya və anl... more Geniş mənada hər canlıda, konkret olaraq hər insanda doğuşdan var olan oyun bütün funksiya və anlamlarına baxmayaraq əslində təqlid qabiliyyətinin üzə çıxmasıdır. Şəbih çıxarmaq dini hislərimizin, dini sevgimizin və bu yolda çəkilən acıların ehtiyacını ödəməklə rahatlama üsuludur, borcu ödəmədir. Şəbihlə müsəlmanlar öz varlıqlarına, qısacası, nəfslərinə sahib çıxmağı öyrənmiş olurlar. Fəlsəfi baxımdan Şəbih, həyatın bizdən tələb edəcəyi Haqq yolunda şərtsiz şəhid olmağa hazırlıqdır. Min illərdir davam edən taziyələr, xatırlamalar, Kərbəlanı diri tutmaq üçündür. Şəbih Kərbəladan çox-çox öncələr var olan ritual-mifoloji dünyamızın dini-mistik lay üzərinə keçirilməsi, ritualın yeni formada, yeni məzmunda yaşadılmasıdır. Şəbih oyunu həm formaca, həm də mənaca dini xarakter daşımasına baxmayaraq xalq teatrının bütün ünsürlərini özündə ehtiva etmişdir. Əslində xalq teatrının, xüsusən də Şəbih meydan tamaşasının dini-mifoloji, ritual bağlamlı olduğu çoxdan isbat edilmişdir. Belə ki, özünəm...
Geniş mənada hər canlıda, konkret olaraq hər insanda doğuşdan var olan oyun bütün funksiya və anl... more Geniş mənada hər canlıda, konkret olaraq hər insanda doğuşdan var olan oyun bütün funksiya və anlamlarına baxmayaraq əslində təqlid qabiliyyətinin üzə çıxmasıdır. Şəbih çıxarmaq dini hislərimizin, dini sevgimizin və bu yolda çəkilən acıların ehtiyacını ödəməklə rahatlama üsuludur, borcu ödəmədir. Şəbihlə müsəlmanlar öz varlıqlarına, qısacası, nəfslərinə sahib çıxmağı öyrənmiş olurlar. Fəlsəfi baxımdan Şəbih, həyatın bizdən tələb edəcəyi Haqq yolunda şərtsiz şəhid olmağa hazırlıqdır. Min illərdir davam edən taziyələr, xatırlamalar, Kərbəlanı diri tutmaq üçündür. Şəbih Kərbəladan çox-çox öncələr var olan ritual-mifoloji dünyamızın dini-mistik lay üzərinə keçirilməsi, ritualın yeni formada, yeni məzmunda yaşadılmasıdır. Şəbih oyunu həm formaca, həm də mənaca dini xarakter daşımasına baxmayaraq xalq teatrının bütün ünsürlərini özündə ehtiva etmişdir. Əslində xalq teatrının, xüsusən də Şəbih meydan tamaşasının dini-mifoloji, ritual bağlamlı olduğu çoxdan isbat edilmişdir. Belə ki, özünəməxsus dramaturgiyası və teatr poetikası olan Şəbihlərin ən bilinəni Kərbəla müsibətinə həsr olunanı, əsas münaqişə xəttinin Hz.Əlinin üçüncü oğlu İmam Hüseynin dinin əxlaqını, dinin mənəviyyatını pozan, xilafəti zorla ələ keçirən Müaviyənin oğlu Yezidə qarşı həm silahlı, həm də mənəvi cihadıdır. Kərbəla dastanının son həlqəsi olan Şəbih tamaşası sadə olduğu qədər mürəkkəb, bəsit olduğu qədər də mükəmməl süjet xəttinə, teatral özəlliyə sahibdir. Şəbih teatrı ilə bağlı bu yazıda Şəbihin ritual-mifoloji təməlinin oyunun strukturundan tutmuş, onun məzmununa, mənasına, funksiyasına qədər bir çox məsələləri ehtiva etdiyi göstərilmişdir.
Sibirya ve Orta Asya Türklerinin geleneksel kültüründe toplumun önde gelen iki figürü-şamanla hik... more Sibirya ve Orta Asya Türklerinin geleneksel kültüründe toplumun önde gelen iki figürü-şamanla hikâye anlatıcısı-uzun süredir beraberce varlıklarını sürdürmektedir. Yazılı hiçbir belgesi olmayan, sözlü-görsel karakterli şamanlık sözel kültürün en iyi taşıyıcılarından biri olma özelliğine sahiptir. Bu durumda şaman, toplumsal görev üstlenmekle beraber kültürel değerlerin taşıyıcısıdır ve doğal olarak kendi başına iyi bir anlatıcıdır. Şaman; kısa hacimli ilahiler, efsaneler söyleyen, mitolojik anlatıları ileten, ruhlar ve tanrısal kahramanlar hakkında bilgi sunan kaynak kişidir. Aynı şekilde hikâye anlatıcı da toplumsal görev üstlenmiştir. Diğer taraftan destan anlatıcı; mitolojik içerikli hikâyeler, efsaneler, kahramanlık destanları icra etmekle beraber şamanik ritüeller de yapmaktadır. Hatta Orta Asya Türklerinde şamanla söyleyici aynı terimle ifade edilir. Bu iki özgün kurum arasında güçlü bir iletişim mevcuttur. Nitekim şaman olma ile destan anlatıcılığı görevini üslenmek aynı şekilde gerçekleşir. Buna rağmen şamanla söyleyici arasında yakın benzerlikler olduğu gibi farklılıklar da vardır. Bu şamanla söyleyicinin doğası gereğidir. Bu yazıda Türk kültürünün iki anlatıcı figürünün çoğu zaman birbirinin işlevlerini üstlendikleri, iyi bir anlatıcının aynı zamanda iyi bir şaman, şamanın da yetenekli söyleyici olduğu konusu araştırılacak, şamanla destan anlatıcısı ilişkisinin diğer halklardaki varyantları (Moğol, Tungus, Çukçi, Eskimo, Kamçatka aborijinleri, Malezya vb.) ile de mukayeseli bir değerlendirme yapılacaktır.
Çağdaş dünyanın mityaratma yollarından biri olan siyasi mitler uzun tarihi geçmişine bakmaksızın,... more Çağdaş dünyanın mityaratma yollarından biri olan siyasi mitler uzun tarihi geçmişine bakmaksızın, XX. yüzyılda, özellikle Birinci ve İkinci Cihan savaşlarından sonra daha da gelişerek yeni mazmun kazanmıştır. Siyasi mitlerin temelinde duran mitle tarihin veya mittarihin paradigmatik değerini yakın ve uzak geçmişte aramak lazımdır. Ayrıca her bir siyasi mitin gerçek tarihi bağlamı vardır. Dünyanın kutuplaşarak iki kampa ayrılması, postkoloniyal dönemin başlaması, onun arkasınca Doğu blokunun dağılması, Sovyetler Birliği’nin çökmesi, yeni bağımsız cumhuriyetlerin yaranması siyasi alanda mitlerin işlevselleşmesine neden olmuşdur. Küreselleşme, turuncu inkilaplar, siyasi atmosferi daha da karmaşık hale getirmiştir. Kitle iletişim araçlarının hızlı gelişimi siyasi mitlerin yaygınlık kazanmasına sebep olmuş, iç ve dış düşman imajı oluşturmakla siyasi mitin aktualitesi daha da artmışdır. Siyasi mit, hakimiyetin meşruluğunu garanti altına almağın en etkili yoluna dönüşmüştür. Toplumu maninu...
Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, May 31, 2021
Öteki âlemle bu dünya arasında ara buluculuk görevini yerine getiren geleneksel şaman, XX. Yüzyıl... more Öteki âlemle bu dünya arasında ara buluculuk görevini yerine getiren geleneksel şaman, XX. Yüzyılın sonları XXI. Yüzyılın başlarında yeni bir yapılanma sürecine girmiştir. Hristiyan misyonerlerin ve Çar Rusiyası yöneticilerinin uyguladıkları baskılar, takipler sonucunda hızla yok olmaya yüz tutan şamanlar Sovyet rejiminin antişaman, ateist propagandası sonucunda yok olmağın eşiğine gelirler. Türk şamanlığına karşı ilk savaşı Budizm'in Hindistan dışı varyantı olan Lamaizm açmış oldu. Lama rahipleri ve bu dini kabul eden Moğol kavimleri Sayan-Altay Türklerinin geleneksel inancı olan şamanlıkla bir otorite savaşına girdiler. Hem tarihi veriler hem de sözel anlatılar doğrultusunda bu savaşın bilinçli bir yok etme siyasetine dönüştüğünü görmek mümkündür. Sibirya Türk halkları arasında Hristiyanlığı yaymağa çalışan Rus misyonerlerinin ilk görevi yerli halkın inanç dünyasını dağıtmak, onları İsa dinine rağbet ruhunda Hristiyanlaştırmak ve daha sonra da Ruslaştırmaktı. Bu yalnız milli bilinci yok etmekle, toplumsal bir devşirme siyaseti yürütmekle mümkün olabilirdi. Rus Ortodoks Kilisesi üç yüzyıl içinde Sibirya Türklerinin ulusal kimliğine ve dini-pratik uygulamalarına büyük darbe vurdu. Ancak Türk şamanlığına en büyük ve son darbeyi hiç kuşkusuz Sovyet rejimi indirmiş oldu. Şamanların kurşuna dizilmesi, idam edilmesi, hapse atılması, sürgüne gönderilmesi Sovyet döneminde gerçekleşti. Bu yazıda Sovyetler Birliğinin çökmesinden sonraki dönemde yeniden yapılanan ve bir kalkınma hareketına dönüşen Türk neoşamanlığının milli canlanmadaki rolü araştırılılacaktır.
Cagdas halkbilimin az ogrenilmis alanlarindan biri olan Pazar folkloru sosyo-ekonomik ve siyasi-k... more Cagdas halkbilimin az ogrenilmis alanlarindan biri olan Pazar folkloru sosyo-ekonomik ve siyasi-kulturel fonksiyonu bakimindan degisik sosyal tabakalarin, dini qruplarin, cinslerin sozlu kultur urunleridir. Pazar sadece ekonomik ihtiyaclarin giderildigi yer degil, ayni zamanda sosyal ve manevi ihtiyaclarin da tatmin edildigi yerlerdir. Dogal olarak Pazar folkloru dedikte musteri ile pazarci arasinda gerceklesen diyalog, saticinin satdigi mal hakkindaki bilgileri, diger pazarcilarla ve supermarketlerel rakabeti, alicini bilgilendirmesi, mali tarif eden kisa ve anlasilir siir parcalari soylemesi vs. goz onunde bulundurulur. Pazar dedikte, yalniz mal alis-verisinin gerceklestirildigi yer anlasilmamalidir. Şoyle ki, pazarlar ayni zamanda hem de soz alis-verisinin hayata gecirildigi mekanlardir, sosyal, ekonomik, siyasi problemlərin acik veya kapali sekilde dile getirildigi yerlerdir. Diger taraftan Pazar folklorunun bir ozelligi de onun kendine ozgu konusma uslubunun, argosunun? deyim t...
... Ayıı oğlu olarak kabul edilen, beyaz ata biner, abası oğlu ise kahve renkli ata biner. ... İr... more ... Ayıı oğlu olarak kabul edilen, beyaz ata biner, abası oğlu ise kahve renkli ata biner. ... İran kültüründe Nevruz'un efsanevi Cemşit adıyla bağlanması veya diğer bir mitte Feridun tarafından yenilmiş zalim Dahhak ve Dahhak'a karşı ayaklanma yapmış Demirci Kawa'nın adıyla ...
Gaziantep University Journal of Social Sciences, 2008
Özet: Eski Türklerin atalar kültüyle bağlantılı olan Yeni Gün Bayramı, Çin kaynaklarına göre M.Ö.... more Özet: Eski Türklerin atalar kültüyle bağlantılı olan Yeni Gün Bayramı, Çin kaynaklarına göre M.Ö. "Yengi Kün" adıyla bayram olarak kabul edilmiştir. Bahara giriş adlı bu tören Hunlar ve Göktürkler zamanından yapılıyordu. Ayrıca bu törenlerin, çoğu zaman atalar mağaralarında gerçekleştirildiği bilinmektedir. Nevruz adıyla bilinen Yeni Gün veya ilkbahar bayramı ölüp dirilme anlamında ata ruhlarının toplumu denetleme ve koruma inancıyla da bağlantılıdır. Yeni yıl takvim mitinin ilkbaharı simgelemesi ve Nevruz'un ilkbaharda kutlanması hayvan besleyen konar-göçer bir kavmin sosyo-kültürel dokusu ile izah edilmelidir. Takvim anlayışının eski Türklerde hayvan kültü bağlamında algılanması ile, 21 Mart (bazı yörelerde Haziran ayı veya Temmuz da olabilir.), yeni doğuşun, yeni oluşumun başlangıcı olarak tasarlanmış, bu kutsanmanın toplumsal bir değer kazanarak her yıl kutsanması ve kutlanması başlangıcı tekrarlamış ve Türkler bu şekilde kendi var oluş ve yenilenme imgelerini gerçekleştirmişlerdir. Nitekim Nevruz'da yapılan kutlamalar da hayvan besleyen bir kavmin ölüp dirilme düşüncesini simgelemektedir. Yapılan ritüeller ve oyunlar da bayramı ölüp dirilme mitine bağlamaktadır. Bu ritüel ve oyunlar Ergenekon'dan çıkış, Köse Köse oyunu, ayıı abası oyunu, saya gösterileri, kaplan oyunu, Mart kızı sahnesi vs. ibarettir.
Şehir kulturunun ilk sozlu abidesi olan Irk Bitig, IX. yy. da Gokturk alfabesi ile yaziya alinmi... more Şehir kulturunun ilk sozlu abidesi olan Irk Bitig, IX. yy. da Gokturk alfabesi ile yaziya alinmis ve iyi-kotu zitligi uzerine kurulmus fal kitabidir. Asonans kafiye uzerine kurulan Irk Bitig, yasamdaki olaylari ve hadiselerdeki reelligi yansitmasi ve fal acma ozelligi bakimindan onemli bir eserdir. Eserde leksik tekrarlar onemli bir yer tutar. Eski Turk siirinin ozelliklerinden biri olan aliterasyonlara Irk Bitig'de sikca rastlariz. Boylece seslerin birbirini izlemesi, kulakta akiciligin temin edilmesi prensip olarak dusunulmus olabilir. Uygur edebiyati ve eski Turk siiri Irk Bitig'in sekillenmesinde onemli bir rol oynamistir. Kisacasi bu metnin islevselligi sozlu kultur koduna uygun bir bicimde ortaya cikmis, kehanet paradigmasi Turk dini-mitolojik olgulari baglaminda sunulmustur. Irk Bitig'de bedii tamlamalar dikkat cekmektedir. Bu tamlamalarin yaninda uslubi paralelizmler esere yuksek bir edebi estetik kazandirmistir. Eserin onemli yonlerinden biri de k...
Fuzuli Bayat Modern urban legends: Structure and features One of the most widespread genres of po... more Fuzuli Bayat Modern urban legends: Structure and features One of the most widespread genres of post folklore is urban legends. At a time when the modern world is facing a phenomenon such as globalization, urban legends, unlike other genres of folklore, are rapidly spreading between different social groups and distant geographies with the help of the media. Urban legends, unlike traditional legends, are short and poetic texts as a genre described by a "friend of a friend." In fact, the term "friend of a friend" has become a commonly used term when describing such stories. Its main subject is mysterious, terrifying, frightening, and sometimes humorous stories. There are many values in these stories, such as moral elements, warnings, and truthfulness. The main topics that give rise to any event, gossip or rumor-type information, novel, film, or any deliberately fabricated news, as well as paranormal beliefs that are considered nontraditional beliefs, nightmares, planets, are non-standard texts about objects such as stars, sun, moon, black holes and comets. At the same time, urban legends include topics of interest to modern citizens: technology, food pollution, rising food prices, dating, authoritarianism in government, bribery, money laundering, crime, cars, organ sales, assassinations, internet hackers, and more. In this article, along with the function and features of urban legends, its similarities and differences with genres that are considered new examples of folklore, such as rumors, gossip, are also studied.
Zenodo (CERN European Organization for Nuclear Research), Jun 1, 2023
Kendilerinin Karaman soyundan geldiklerinde ısrar eden Azerbaycan Çelebileri Çarlık Rusyası ve So... more Kendilerinin Karaman soyundan geldiklerinde ısrar eden Azerbaycan Çelebileri Çarlık Rusyası ve Sovyetler Birliği'nde 200 yıldan fazla zaman diliminde tarikata dayalı bir kabile yapılanmasını az veya çok derecede koruyabilmişlerdir. Ancak bu süre zarfında kabiletarikat özelliklerini korumak adına hem Rus yönetimi hem de komünist rejimle mücadele etmek zorunda kalmışlardır. Aktif mücadele ettikleri gibi gizli faaliyete de geçmiş, bağımsızlıktan sonra Karabağ savaşı sonucunda göçmen durumuna düşmüş ve Azerbaycan'ın çeşitli bölgelerine özellikle Bakü, Sumgayıt gibi şehirlere dağılmışlardır. Bu da onların sufi uygulamalarına, geleneksel yaşamlarına, irşad sistemlerine belli ölçüde tesir göstermiştir. Çelebiler her ne kadar kendilerini İmam evlatları seyitlerle aynı tutsalar da, kendilerine bazen biz Aleviyiz deseler de bugün Sünni meyilli bir toplumdur. Buna rağmen Çelebiler, Hz. Ali'yi aşırı şekilde sevmekte ve Muharrem taziyesini matem ayı, Aşura'yı büyük trajedi olarak her yıl anmaktadırlar. Sovyetleşmeden önce Rus politikasının mezhep çatışmasının önünü almak için Şiî ve Sünnî çevreler arasında barış ve yakınlaşmayı sağlamak amacıyla kelime-i şehadeti "Eşhedü en la ilahe illallah, eşhedü enne Muhammeden Resululullah, eşhedü enne emirel-muminine Aliyen Veliyullah" şeklinde okumuşlardır. Çarlık Rusyası ve Sovyetler döneminde işgale karşı milli mücadele hareketine önderlik etmiş, takipler ve sürgünler, kurşuna dizilmeler sonucunda tüm girişimleri sert bir biçimde önlenmiştir. Bu yazıda Çelebilerin Hacı Bektaş soyundan olabilme olasılığı, Azerbaycan ve Gürcistan'da yayılmaları, işgale ve asimilasyon siyasetine karşı ayaklanmaları, kutsal ziyaret yerleri, eski Türk şamanist uygulamalarını korumaları, halk sufi tarikat yapıları ve inançları üzerinde durulmuştur.
Turk Kulturu Ve Haci Bektas Veli-arastirma Dergisi, Mar 23, 2022
15. yüzyılda Azerbaycan ve İran coğrafyasında vuku bulan siyasi, dinî gelişmeler 1501'de Şah İsma... more 15. yüzyılda Azerbaycan ve İran coğrafyasında vuku bulan siyasi, dinî gelişmeler 1501'de Şah İsmail Safevî önderliğinde Azerbaycan Safevî Devleti'nin kurulması ile sonuçlandı. Kurulan bu devlet mezhep olarak Şiîliği seçti. Safevî tarikat yapısı Şiî itikadi ile yer değiştirmiş oldu. Devletin kurulmasında önemli rol üstlenmiş Alevi ve Bektaşi Türkman aşiretleri yeni kurulan Kızılbaş Devleti'nin aslı unsurları oldular. Bu dönem kendisini Hacı Bektaş'ın oğlu adlandıran Baba Samit dervişleri irşad görevinin önderleri olarak Azerbaycan'ın bazı bölgelerinde tekkeler açtılar. Dede Muhammed adlı bir Bektaşi liderinin kendi dervişlerinden Dede Hasan'ı bir mektupla ve bazı küçük hediyelerle Tebriz'e Şah İsmail'in yanına gönmesi Safevî-Bektaşi ilişkilerinin derinleşmesine neden oldu. Bu ise Anadolu Bektaşilerinin Safevî Devleti'ni kendi devletleri gibi görmeleriyle alakalıdır. Bektaşi tarikat üyelerinin Azerbaycan'ın önce Aran denilen bölgesinde, daha sonra da Şirvan'da tekke kurduklarını, hatta Nahçıvan Bektaşilerinin Bektaşi soyadlarını 16. yüzyıldan bu yana korumakta olduklarını ve zaviye kurduklarını, halkı irşad ettiklerini, Safevîye'nin devlet kurmak ideolojisinin yayıcıları, tebligatçıları olduğunu hem sözlü kaynaklardan hem de kısıtlı yazılı kaynaklardan öğreniyoruz. Sözlü ve yazılı kaynaklarda Şah İsmail Hatai zamanında hatta onun yakınlarından olan bazı Kızılbaşların Bektaşi olduğunu da öğrenmek mümkündür. Nitekim Şah İsmail Hatai'nin saray hekimi ve tarihçisi olan Dosteli Türki'nin bir Bektaşi müridi olduğu muhtemelen mümkündür. Bu yazıda Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan (1453-1478) zamanında Alevi ve Bektaşi düşüncesinin Azerbaycan'da yayılmasının Şeyh Cüneyd'in, Anadolu'dan getirdiği Kızılbaş zümreleri sayesinde vuku bulduğu ve Baba Samit dervişlerinin Aran, Karabağ ve Şirvan'da faaliyet gösterdikleri açıklanmıştır.
Rus Imparatorluğu’nun genişleme politikası sonusunda Türklerin meskun olduğu yerler işgal altına ... more Rus Imparatorluğu’nun genişleme politikası sonusunda Türklerin meskun olduğu yerler işgal altına girdi. Çarlık Rusyası’nın uyguladığı yönetim politikası ilk yıllarda yerel nüfusla iyi geçinme, daha sonra onların eski inançlarını ve dinlerini asimile etmek, milli geleneklerini dejenere etmek üzerine kuruldu. Sibirya’da bu siyasi amaç şamanist Türkleri önce Hristiyanlaştırmak, sonra da Ruslaştırmak üzerine inşa edilmiştise, Orta Asya, Volgaboyu, Kafkaslar, Dağıstan ve Azerbaycan’da İslam adına mücadele eden tarikat yapılarını tasfiye etmek hedef olarak belirlenmişti. Resmi İslâm’ın dinî kurumları kısa zamanda “beyaz kralla” iyi geçinmek yolunu tuttukları hâlde siyasi bir örgüt gibi kurumsallaşan Müridizm, İşanizm, Kadirilik, Seyitlik işgale karşı ayaklanma başlattı. Milli değerleri koruma adı altında yapılan tüm ayaklanmalar ayrı ayrı isyancı grupları birleştirebilen karizmatik lider yoksunluğu, belirli stratejik planın olmaması isyanların aynı anda başlamaması ayaklanmaların mağlubiy...
Geniş mənada hər canlıda, konkret olaraq hər insanda doğuşdan var olan oyun bütün funksiya və anl... more Geniş mənada hər canlıda, konkret olaraq hər insanda doğuşdan var olan oyun bütün funksiya və anlamlarına baxmayaraq əslində təqlid qabiliyyətinin üzə çıxmasıdır. Şəbih çıxarmaq dini hislərimizin, dini sevgimizin və bu yolda çəkilən acıların ehtiyacını ödəməklə rahatlama üsuludur, borcu ödəmədir. Şəbihlə müsəlmanlar öz varlıqlarına, qısacası, nəfslərinə sahib çıxmağı öyrənmiş olurlar. Fəlsəfi baxımdan Şəbih, həyatın bizdən tələb edəcəyi Haqq yolunda şərtsiz şəhid olmağa hazırlıqdır. Min illərdir davam edən taziyələr, xatırlamalar, Kərbəlanı diri tutmaq üçündür. Şəbih Kərbəladan çox-çox öncələr var olan ritual-mifoloji dünyamızın dini-mistik lay üzərinə keçirilməsi, ritualın yeni formada, yeni məzmunda yaşadılmasıdır. Şəbih oyunu həm formaca, həm də mənaca dini xarakter daşımasına baxmayaraq xalq teatrının bütün ünsürlərini özündə ehtiva etmişdir. Əslində xalq teatrının, xüsusən də Şəbih meydan tamaşasının dini-mifoloji, ritual bağlamlı olduğu çoxdan isbat edilmişdir. Belə ki, özünəm...
Geniş mənada hər canlıda, konkret olaraq hər insanda doğuşdan var olan oyun bütün funksiya və anl... more Geniş mənada hər canlıda, konkret olaraq hər insanda doğuşdan var olan oyun bütün funksiya və anlamlarına baxmayaraq əslində təqlid qabiliyyətinin üzə çıxmasıdır. Şəbih çıxarmaq dini hislərimizin, dini sevgimizin və bu yolda çəkilən acıların ehtiyacını ödəməklə rahatlama üsuludur, borcu ödəmədir. Şəbihlə müsəlmanlar öz varlıqlarına, qısacası, nəfslərinə sahib çıxmağı öyrənmiş olurlar. Fəlsəfi baxımdan Şəbih, həyatın bizdən tələb edəcəyi Haqq yolunda şərtsiz şəhid olmağa hazırlıqdır. Min illərdir davam edən taziyələr, xatırlamalar, Kərbəlanı diri tutmaq üçündür. Şəbih Kərbəladan çox-çox öncələr var olan ritual-mifoloji dünyamızın dini-mistik lay üzərinə keçirilməsi, ritualın yeni formada, yeni məzmunda yaşadılmasıdır. Şəbih oyunu həm formaca, həm də mənaca dini xarakter daşımasına baxmayaraq xalq teatrının bütün ünsürlərini özündə ehtiva etmişdir. Əslində xalq teatrının, xüsusən də Şəbih meydan tamaşasının dini-mifoloji, ritual bağlamlı olduğu çoxdan isbat edilmişdir. Belə ki, özünəməxsus dramaturgiyası və teatr poetikası olan Şəbihlərin ən bilinəni Kərbəla müsibətinə həsr olunanı, əsas münaqişə xəttinin Hz.Əlinin üçüncü oğlu İmam Hüseynin dinin əxlaqını, dinin mənəviyyatını pozan, xilafəti zorla ələ keçirən Müaviyənin oğlu Yezidə qarşı həm silahlı, həm də mənəvi cihadıdır. Kərbəla dastanının son həlqəsi olan Şəbih tamaşası sadə olduğu qədər mürəkkəb, bəsit olduğu qədər də mükəmməl süjet xəttinə, teatral özəlliyə sahibdir. Şəbih teatrı ilə bağlı bu yazıda Şəbihin ritual-mifoloji təməlinin oyunun strukturundan tutmuş, onun məzmununa, mənasına, funksiyasına qədər bir çox məsələləri ehtiva etdiyi göstərilmişdir.
Sibirya ve Orta Asya Türklerinin geleneksel kültüründe toplumun önde gelen iki figürü-şamanla hik... more Sibirya ve Orta Asya Türklerinin geleneksel kültüründe toplumun önde gelen iki figürü-şamanla hikâye anlatıcısı-uzun süredir beraberce varlıklarını sürdürmektedir. Yazılı hiçbir belgesi olmayan, sözlü-görsel karakterli şamanlık sözel kültürün en iyi taşıyıcılarından biri olma özelliğine sahiptir. Bu durumda şaman, toplumsal görev üstlenmekle beraber kültürel değerlerin taşıyıcısıdır ve doğal olarak kendi başına iyi bir anlatıcıdır. Şaman; kısa hacimli ilahiler, efsaneler söyleyen, mitolojik anlatıları ileten, ruhlar ve tanrısal kahramanlar hakkında bilgi sunan kaynak kişidir. Aynı şekilde hikâye anlatıcı da toplumsal görev üstlenmiştir. Diğer taraftan destan anlatıcı; mitolojik içerikli hikâyeler, efsaneler, kahramanlık destanları icra etmekle beraber şamanik ritüeller de yapmaktadır. Hatta Orta Asya Türklerinde şamanla söyleyici aynı terimle ifade edilir. Bu iki özgün kurum arasında güçlü bir iletişim mevcuttur. Nitekim şaman olma ile destan anlatıcılığı görevini üslenmek aynı şekilde gerçekleşir. Buna rağmen şamanla söyleyici arasında yakın benzerlikler olduğu gibi farklılıklar da vardır. Bu şamanla söyleyicinin doğası gereğidir. Bu yazıda Türk kültürünün iki anlatıcı figürünün çoğu zaman birbirinin işlevlerini üstlendikleri, iyi bir anlatıcının aynı zamanda iyi bir şaman, şamanın da yetenekli söyleyici olduğu konusu araştırılacak, şamanla destan anlatıcısı ilişkisinin diğer halklardaki varyantları (Moğol, Tungus, Çukçi, Eskimo, Kamçatka aborijinleri, Malezya vb.) ile de mukayeseli bir değerlendirme yapılacaktır.
Çağdaş dünyanın mityaratma yollarından biri olan siyasi mitler uzun tarihi geçmişine bakmaksızın,... more Çağdaş dünyanın mityaratma yollarından biri olan siyasi mitler uzun tarihi geçmişine bakmaksızın, XX. yüzyılda, özellikle Birinci ve İkinci Cihan savaşlarından sonra daha da gelişerek yeni mazmun kazanmıştır. Siyasi mitlerin temelinde duran mitle tarihin veya mittarihin paradigmatik değerini yakın ve uzak geçmişte aramak lazımdır. Ayrıca her bir siyasi mitin gerçek tarihi bağlamı vardır. Dünyanın kutuplaşarak iki kampa ayrılması, postkoloniyal dönemin başlaması, onun arkasınca Doğu blokunun dağılması, Sovyetler Birliği’nin çökmesi, yeni bağımsız cumhuriyetlerin yaranması siyasi alanda mitlerin işlevselleşmesine neden olmuşdur. Küreselleşme, turuncu inkilaplar, siyasi atmosferi daha da karmaşık hale getirmiştir. Kitle iletişim araçlarının hızlı gelişimi siyasi mitlerin yaygınlık kazanmasına sebep olmuş, iç ve dış düşman imajı oluşturmakla siyasi mitin aktualitesi daha da artmışdır. Siyasi mit, hakimiyetin meşruluğunu garanti altına almağın en etkili yoluna dönüşmüştür. Toplumu maninu...
Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, May 31, 2021
Öteki âlemle bu dünya arasında ara buluculuk görevini yerine getiren geleneksel şaman, XX. Yüzyıl... more Öteki âlemle bu dünya arasında ara buluculuk görevini yerine getiren geleneksel şaman, XX. Yüzyılın sonları XXI. Yüzyılın başlarında yeni bir yapılanma sürecine girmiştir. Hristiyan misyonerlerin ve Çar Rusiyası yöneticilerinin uyguladıkları baskılar, takipler sonucunda hızla yok olmaya yüz tutan şamanlar Sovyet rejiminin antişaman, ateist propagandası sonucunda yok olmağın eşiğine gelirler. Türk şamanlığına karşı ilk savaşı Budizm'in Hindistan dışı varyantı olan Lamaizm açmış oldu. Lama rahipleri ve bu dini kabul eden Moğol kavimleri Sayan-Altay Türklerinin geleneksel inancı olan şamanlıkla bir otorite savaşına girdiler. Hem tarihi veriler hem de sözel anlatılar doğrultusunda bu savaşın bilinçli bir yok etme siyasetine dönüştüğünü görmek mümkündür. Sibirya Türk halkları arasında Hristiyanlığı yaymağa çalışan Rus misyonerlerinin ilk görevi yerli halkın inanç dünyasını dağıtmak, onları İsa dinine rağbet ruhunda Hristiyanlaştırmak ve daha sonra da Ruslaştırmaktı. Bu yalnız milli bilinci yok etmekle, toplumsal bir devşirme siyaseti yürütmekle mümkün olabilirdi. Rus Ortodoks Kilisesi üç yüzyıl içinde Sibirya Türklerinin ulusal kimliğine ve dini-pratik uygulamalarına büyük darbe vurdu. Ancak Türk şamanlığına en büyük ve son darbeyi hiç kuşkusuz Sovyet rejimi indirmiş oldu. Şamanların kurşuna dizilmesi, idam edilmesi, hapse atılması, sürgüne gönderilmesi Sovyet döneminde gerçekleşti. Bu yazıda Sovyetler Birliğinin çökmesinden sonraki dönemde yeniden yapılanan ve bir kalkınma hareketına dönüşen Türk neoşamanlığının milli canlanmadaki rolü araştırılılacaktır.
Cagdas halkbilimin az ogrenilmis alanlarindan biri olan Pazar folkloru sosyo-ekonomik ve siyasi-k... more Cagdas halkbilimin az ogrenilmis alanlarindan biri olan Pazar folkloru sosyo-ekonomik ve siyasi-kulturel fonksiyonu bakimindan degisik sosyal tabakalarin, dini qruplarin, cinslerin sozlu kultur urunleridir. Pazar sadece ekonomik ihtiyaclarin giderildigi yer degil, ayni zamanda sosyal ve manevi ihtiyaclarin da tatmin edildigi yerlerdir. Dogal olarak Pazar folkloru dedikte musteri ile pazarci arasinda gerceklesen diyalog, saticinin satdigi mal hakkindaki bilgileri, diger pazarcilarla ve supermarketlerel rakabeti, alicini bilgilendirmesi, mali tarif eden kisa ve anlasilir siir parcalari soylemesi vs. goz onunde bulundurulur. Pazar dedikte, yalniz mal alis-verisinin gerceklestirildigi yer anlasilmamalidir. Şoyle ki, pazarlar ayni zamanda hem de soz alis-verisinin hayata gecirildigi mekanlardir, sosyal, ekonomik, siyasi problemlərin acik veya kapali sekilde dile getirildigi yerlerdir. Diger taraftan Pazar folklorunun bir ozelligi de onun kendine ozgu konusma uslubunun, argosunun? deyim t...
... Ayıı oğlu olarak kabul edilen, beyaz ata biner, abası oğlu ise kahve renkli ata biner. ... İr... more ... Ayıı oğlu olarak kabul edilen, beyaz ata biner, abası oğlu ise kahve renkli ata biner. ... İran kültüründe Nevruz'un efsanevi Cemşit adıyla bağlanması veya diğer bir mitte Feridun tarafından yenilmiş zalim Dahhak ve Dahhak'a karşı ayaklanma yapmış Demirci Kawa'nın adıyla ...
Gaziantep University Journal of Social Sciences, 2008
Özet: Eski Türklerin atalar kültüyle bağlantılı olan Yeni Gün Bayramı, Çin kaynaklarına göre M.Ö.... more Özet: Eski Türklerin atalar kültüyle bağlantılı olan Yeni Gün Bayramı, Çin kaynaklarına göre M.Ö. "Yengi Kün" adıyla bayram olarak kabul edilmiştir. Bahara giriş adlı bu tören Hunlar ve Göktürkler zamanından yapılıyordu. Ayrıca bu törenlerin, çoğu zaman atalar mağaralarında gerçekleştirildiği bilinmektedir. Nevruz adıyla bilinen Yeni Gün veya ilkbahar bayramı ölüp dirilme anlamında ata ruhlarının toplumu denetleme ve koruma inancıyla da bağlantılıdır. Yeni yıl takvim mitinin ilkbaharı simgelemesi ve Nevruz'un ilkbaharda kutlanması hayvan besleyen konar-göçer bir kavmin sosyo-kültürel dokusu ile izah edilmelidir. Takvim anlayışının eski Türklerde hayvan kültü bağlamında algılanması ile, 21 Mart (bazı yörelerde Haziran ayı veya Temmuz da olabilir.), yeni doğuşun, yeni oluşumun başlangıcı olarak tasarlanmış, bu kutsanmanın toplumsal bir değer kazanarak her yıl kutsanması ve kutlanması başlangıcı tekrarlamış ve Türkler bu şekilde kendi var oluş ve yenilenme imgelerini gerçekleştirmişlerdir. Nitekim Nevruz'da yapılan kutlamalar da hayvan besleyen bir kavmin ölüp dirilme düşüncesini simgelemektedir. Yapılan ritüeller ve oyunlar da bayramı ölüp dirilme mitine bağlamaktadır. Bu ritüel ve oyunlar Ergenekon'dan çıkış, Köse Köse oyunu, ayıı abası oyunu, saya gösterileri, kaplan oyunu, Mart kızı sahnesi vs. ibarettir.
Şehir kulturunun ilk sozlu abidesi olan Irk Bitig, IX. yy. da Gokturk alfabesi ile yaziya alinmi... more Şehir kulturunun ilk sozlu abidesi olan Irk Bitig, IX. yy. da Gokturk alfabesi ile yaziya alinmis ve iyi-kotu zitligi uzerine kurulmus fal kitabidir. Asonans kafiye uzerine kurulan Irk Bitig, yasamdaki olaylari ve hadiselerdeki reelligi yansitmasi ve fal acma ozelligi bakimindan onemli bir eserdir. Eserde leksik tekrarlar onemli bir yer tutar. Eski Turk siirinin ozelliklerinden biri olan aliterasyonlara Irk Bitig'de sikca rastlariz. Boylece seslerin birbirini izlemesi, kulakta akiciligin temin edilmesi prensip olarak dusunulmus olabilir. Uygur edebiyati ve eski Turk siiri Irk Bitig'in sekillenmesinde onemli bir rol oynamistir. Kisacasi bu metnin islevselligi sozlu kultur koduna uygun bir bicimde ortaya cikmis, kehanet paradigmasi Turk dini-mitolojik olgulari baglaminda sunulmustur. Irk Bitig'de bedii tamlamalar dikkat cekmektedir. Bu tamlamalarin yaninda uslubi paralelizmler esere yuksek bir edebi estetik kazandirmistir. Eserin onemli yonlerinden biri de k...
Uploads
Papers by Fuzuli Bayat