Sosyal ve beseri bilimler fakültesi

Türk kültür ve edebiyatında oldukça önemli bir yere sahip olan cönkler, Alevi yazma geleneği içerisinde kendine özgü bir yapı gösterir. Bu anlamda bilhassa dedelere ve zâkirlere ait cönklerin içeriklerinin Alevi inanç sisteminin en önemli ritüeli olan cemlerinde icra edilen On İki Hizmet adı verilen ritüelik uygulamalara göre düzenlenmiş olduğu görülür. Cönkler bu yönüyle Alevi inanç sistemi içerisinde kültürel ve edebî değerlerinin yanı sıra, ritüelik bir değere de sahiptirler. Alevi müelliflere ait cönklerin bu özelliği ritüelin ve sözlü geleneğin yazılı gelenekle karşılaştırılması sonucunda geçmiş yıllardaki ritüelik icranın aydınlatılmasına yönelik önemli ipuçları sunmaktadır.
Bu çalışmamızda, Alevi yazma geleneği ve cönkleri ile ilgili ritüelik hususlar
19. yüzyılın ikinci yarısında yaşamış olan Ağuiçen Ocağı’nın Diyarbakır koluna
mensup Seyyid Derviş Ali’ye ait bir cönk örnekleminde ele alınmıştır. Diyarbakır
yöresi Alevi ocaklarına mensup toplulukların geçmiş yıllarda cemlerinde icra edilen
deyiş, düvaz imam, nutuk, tevhit, mersiye ve miraçlama türlerinden örnekler içeren
bu cönk, ritüellere ait manzum icraları aydınlatması bakımından oldukça önemlidir.
Yörede gerçekleştirdiğimiz saha çalışmalarında bugün hafızalardan silinmek üzere
olan cem ritüellerine ait birçok manzum metnin bu cönkte yer alması, cönkün
sözlü gelenekle mukayeseli olarak ritüelik ve edebî açıdan incelenmesinin önemini
arttırmıştır. Kaldı ki Alevi yazma geleneğinde bilhassa dedelere ait erkân defterleri ve
cönklerin çoğu zaman ritüelik yapıya göre tanzim ve tasnif edildiği düşünüldüğünde
bu tür bir karşılaştırma ve incelemenin önemi daha da iyi anlaşılacaktır. Bu çerçevede,
çalışmamıza konu olan cönkteki manzum metinlerin ritüelik yapı içerisindeki yeri ve
şiir türlerine göre ritüel içerisinde sahip oldukları işlevsel özellikleri sözlü gelenek
ve diğer yazılı kaynaklar ile mukayeseli olarak analiz edilmiştir. İkinci aşamada ise
cönkte yer alan şiirlerin şekil ve içerik olarak edebî açıdan incelenmesi sonucunda
elde edilen bulgulara yer verilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Cem, Cönk, Ağuiçen Ocağı, Diyarbakır Alevileri, Alevi
Cönkleri.

Özet
Bu makale, Diyarbakır yöresi Alevi ocaklarının tanıtımını ve bu ocakların günümüzdeki du-rumlarını konu edinmiştir. Bu doğrultuda, yöredeki Alevi ocakları hakkında yapılan tespitler ana hatlarıyla verilerek bunların genel bir değerlendirmesi yapılmıştır. Yöre Aleviliğinin ve ocaklarının tarihi seyri, dede-talip ilişkileri bağlamında geçmişten günümüze etkinlik alanla-rı, göçler neticesinde meydana gelen yapısal değişim, günümüzde ne durumda oldukları ve hangi yerleşim birimlerine yayıldıkları yazılı ve sözlü kaynaklar kullanılarak aydınlatılmaya çalışılmıştır. Alan araştırmalarımız sırasında yöredeki Alevi ocaklarına mensup dede ve talip topluluklarının göçlerle Anadolu coğrafyasında çok geniş bir alana yayıldıkları görülmüştür. Dolayısıyla söz konusu dede ve talip topluluklarının Diyarbakır dışındaki yerleşim birim-lerindeki bugünkü ritüelik durumları hakkında kısa değerlendirmelerde bulunulmuş, ayrı-ca yöre Alevilerinin dağıldıkları yerleşim birimlerinin isimleri verilmiştir. Bu çerçevede, ilk olarak yöredeki Alevi ocaklarına mensup dede ve talip topluluklarının " Diyarbakır merkez ve ilçelere bağlı köylere göre " ve göçler neticesinde oluşan " Diyarbakır il sınırı dışındaki yer-leşim birimlerine göre " dağılımlarının tespiti yapılmıştır. İkinci aşamada ise, söz konusu göç-ler sonrasında yöredeki Alevi ocaklarına mensup dede ve talip topluluklarının eski bağlarını muhafaza edip edemedikleri ve bu bağlamda geleneksel yapılarını ne derece koruyabildikleri üzerinde durulmuştur.
Abstract
The aim of this article is to present Alevi " ocaks " of Diyarbakir region and the present-day situation of these " ocaks ". In this direction, this paper gives an outline of findings about them and a general evaluation of Alevi " ocaks " in the region. In the historical course of Alewism and " ocaks " in the region, their domains from past to present day in the context of the relationship between the spiritual leader (" dede ") and aspirant, and their current status and places they have been spread on as a result of migrations have been attempted to be enlightened
by using written and oral sources. During our fieldwork, it is seen that spiritual leader
(“dede”) and aspirant communities which are members of Alevi “ocaks” in the region have
been spread out by migrations over a large area of Anatolia. As a result, considering that
determination of contemporary ritual conditions of spiritual leader (“dede”) and aspirant
communities in question situated in places outside of Diyarbakir region, only short evaluations
of this matter are done and the names of locations where Alevis have been spread
out are given. Within this scope, first of all, it is determined that the distribution of spiritual
leader (“dede”) and aspirant communities that are members of Alevi “ocaks” in the region as
“Villages connected to the center and districts of Diyarbakir” and as “Places outside of Diyabakir
Province’s boundaries” formed as a result of migrations. Second of all, it is discussed if
spiritual leader (“dede”) and aspirant communities that are members of Alevi “ocaks” in the
region have been kept old bonds after those migrations, and in this context how much they
are able to preserve their traditional structures

Dede Korkut Kitabı, Türk kültürü, inançları ve geleneklerini içerisinde barındıran oldukça önemli bir eserdir. Bu yönüyle Dede Korkut Kitabı, farklı bilimsel disiplinlerin bakış açısıyla akademik yayınlara konu olmuştur. Bu yayınların bir kısmında Dede Korkut Kitabı’ndaki bazı hususlara Alevilik bağlamında oldukça sınırlı olarak değinilmişse de Dede Korkut Kitabı’nın Alevi inanç sisteminin sosyal hayat tarzı, ritüelleri, hiyerarşik yapılanması, toplumsal kabulü, geleneksel ve kültürel unsurları bağlamında doğrudan ele alındığı herhangi bir akademik çalışma yapılmamıştır.
Bu makalemizde, sözünü ettiğimiz eksiklikler göz önünde bulundurularak Dede Korkut Kitabı, Alevi inanç sisteminin sosyal, kültürel, hiyerarşik ve ritüelik yapısı bağlamında analiz edilmiştir. Türkiye, İran ve Balkanlardaki Alevi dede ve talip toplulukları üzerine yaptığımız saha çalışmalarında, Dede Korkut Kitabı’ndaki hayat tarzı, inanç sistemi, ritüeller, toplumsal kabuller, motifler, kalıp ifadeler ve sosyal hiyerarşi gibi birçok unsurun Alevi topluluklarca yaşatıldığı tespit edilmiştir. Gerek Aleviliğin yazılı geleneğinde gerekse sözlü gelenekte yaptığımız tespitler, saha çalışmalarımızda topladığımız görsel verilerle desteklenerek Dede Korkut Kitabı mukayeseli olarak Alevilik penceresinden okunmaya çalışılmıştır.

The Book of Dede Korkut is a highly important work which incorporates Turkish culture, beliefs and traditions. Therefore, this book became the subject of academic studies from different scientific disciplines. Although some of these studies touched upon certain aspects of Alevism in the Book of Dede Korkut, there is not any academic research which directly analyses the Book of Dede Korkut within the context of social life, rituals, hierarchical structure, social recognition, traditional and cultural elements of the Alevi belief system.
Taking into consideration mentioned inadequacies, this paper analyses the Book of Dede Korkut, within the context of social, cultural, hierarchical and ritual structure of the Alevi belief system. During our fieldwork done on Alevi “dede” and aspirant communities in Turkey, Iran and Balkans, we ascertained that many elements in the Book of Dede Korkut such as lifestyle, rituals, social recognition, motifs, idioms and social hierarchy, have been kept alive by Alevi communities. Also, we detected that there are many similarities between texts of “velayetname”, “menakıbname”, poems and “gülbenk”, used as a support to the theological background of the Alevi belief system, and the Book of Dede Korkut’s preface and narrations. This paper tries to read the Book of Dede Korkut through the perspective of Alevism by undergirding it with our findings on both written and oral tradition of Alevism and visual data collected on our fieldwork.   
      Concepts and elements, such as lifestyle, belief system, rituals, social recognitions, titles, motifs, idioms and social hierarchy, from the Book of Dede Korkut are comparatively analysed within the context of the Alevi belief system under two main headings by taking into consideration the book’s preface and narrations. The similarities between aspects sustained within the Alevi belief system, and those in the Book of Dede Korkut are revealed with detailed examples in the comparative analysis. Thus, we determined that the reflections of the religious belief of Turks in the period when the Dresden copy of the Book of Dede Korkut was written, and the Alevi belief system share a host of similarities. Also, we observed that many aspects from both preface and narrations in the book continue to live among communities connected with the Alevi belief. In this sense, the meaning attached to the word “dede”, the common ground between Dede Korkut and “dede” of Alevi “ocak”, beliefs and practices sustained within Alevi rituals, similarities between pray forms and “gülbenk” expressions, the sacred similarity between “kopuz” and “saz”, the position of women in society, attitude towards alcohol, religious motifs in the narrations, formal expressions and numbers in poetical texts are all comparatively analysed under following subheadings: “Elements Determined in the Context of Social and Religious Hierarchy”, “Concepts and Rituals Belonging to the Alevi Theological Background”, “Social Recognition Among Alevi Communities and Turks from the Period when the Book of Dede Korkut Was Written” and “Motifs, Formal Expressions and Other Elements”.   
This comparative analysis shows that the religious attitude of the person who has written down the Book of Dede Korkut, and the belief nature in the narratives reveal a belief structure which we can call non-Sunni or heterodox Turkish Folk Islam considering the conditions of that period. This indicates that both scribe’s belief and Oghuz Turks’ life-style, which is the subject of the narratives, have much more similarities with communities that belong to the belief called Qizilbash in that period, or Alevi, as it’s called nowadays. Indeed, as it’s found that the elements and concepts of Sunni Islamic Sharia are in great minority, it occurs that drinking wine and attributing sacredness to it, which is unallowable and forbidden by Sunni Islamic Sharia, attributing sacredness to “kopuz”, clairvoyance and many more aspects are included in the book and that they reflect a way of life of the society.