Papers by Adriana Zaharijević
Kritika, 2024
Prvi tekst u ovom izboru antiratnih tekstova napisan je 1899, a poslednji 1944. godine. Dakle, mo... more Prvi tekst u ovom izboru antiratnih tekstova napisan je 1899, a poslednji 1944. godine. Dakle, moglo bi se reći: u prvoj polovini dvadesetog veka. U to razdoblje „smestila“ su se dva svetska rata i brojni manji, ali ne manje brutalni ratovi. Ali tu su našle mesto i mirovne konferencije i nastojanja da se osnuju međunarodne organizacije koje bi radile na sprečavanju rata. Ovo poslednje odigrava se zasigurno u iznudici, iz uvida da je produžetak ovog ili onog rata neizvodljiv, iz proračuna da je njegova obustava isplativija od nastavka, ali makar delom i iz vere ili uverenja da je drugačiji svet moguć, iz makar nejasne vizije ljudskog društva utemeljenog na miru a ne na sukobu, na saradnji a ne na ravnoteži snaga i straha. I tu su, najzad, našli mesto glasovi, raznorodni i po žanru i po nakani, i po prilici i po into-naciji, glasovi manje ili više glasovitih žena i muškaraca, pisaca, naučnika, mislilaca, aktivista, koji su imali hrabrosti i veštine da ih podignu protiv rata. Okuplja ih, i u ovom tematu i inače, možda jedino to – temeljno suprotstavljanje belodanom zlu ratovanja – te potreba da o tome prozbore, da investiraju svoj talenat u spise koji svedoče takvom stavu i istovremeno nagovaraju na njega.
Libidinal Economies of Crisis Times. The Psychic Life of Contemporary Capitalism, ed. Ben Gook, 2024
Reading Robinson Crusoe 300 years after its first publication can help us understand two major fa... more Reading Robinson Crusoe 300 years after its first publication can help us understand two major fantasies of our current moment: the desire to be in complete possession of oneself and thus invulnerable to the endless reconfigurations of the world one merely happens to be part of; and the desire to return to the times when society was ordained as an aggregate of self-contained, self-actualizing individuals. Both fantasies have been invested in the creation of the two paradigmatic figures of our time – the neoliberal homo economicus, and the white masculine master of his property and affairs. Both desires have, as well, rested upon numerous erasures not only of vulnerability and inter/dependence in general, but also and significantly of the body. I argue, however, that the desire to be bodiless goes hand in hand with the desire to place and possess bodies, as material or symbolic property, which are for various reasons denied the capacity to be self-actualizing, indivisible and independent. Robinson Crusoe works as a fictional figure with which a self-possessed master identifies with and desires to return to.
Slovenský národopis Slovak Ethnology, 2024
What connects the homeless woman and her children fighting for a right to social housing with a m... more What connects the homeless woman and her children fighting for a right to social housing with a mother in a non-monogamous relationship and a couple living in the post-socialist village at the EU border? At first glance, their stories barely rub against each other. As social researchers, we also tend to categorise them as if they have little in common, and we accordingly approach them from perspectives as diverse as the
sociology of housing, the anthropological or psychological study of sexual behaviours and romantic relationships, and the study of people’s economies, power, and politics. However, on a second look, there is one word that does tie them – family.
The Cambridge World History of Sexualities, 2024
The main aim of this chapter is to show that sexuality and capitalism are intrinsically related. ... more The main aim of this chapter is to show that sexuality and capitalism are intrinsically related. Such an endeavour demands extracting sex from the domains of nature, reproduction, and the private, and relating it to the intricate norms of capitalism. The first part of the chapter looks at why capitalism and sexuality have been articulated as belonging to separate spheres of life. How did it come to seem that “being a sex” and “having sex” is so entirely removed from the “investment of money to make more money”? The second part of the chapter provides an overview of the historical evolution of capitalism and its relationship to sexuality, focusing on the nineteenth-century transition from the household family-based economy to a fully developed capitalist free labour economy. The main characters of this chapter are homo economicus and his economically invisible wife, the producers of valuable social relations, as well as various “reformable” or “irreformable” others whose sex is deemed of no value or even against value. The chapter presents social relations as capitalist and sexual, and treats the dichotomies social–natural, public–private, and economic–cultural as interwoven in the (de)politicization of both sexuality and capitalism.
European Journal of Women’s Studies, 2022
The aim of the article is to offer a reading of Judith Butler's understanding of the precarious, ... more The aim of the article is to offer a reading of Judith Butler's understanding of the precarious, the notion which gives rise to her particular understanding of precarity. The first part of the article discusses the transition from the theory of performativity to the theory of precarity and claims that the body provides the link between a performative act and a precarious life. The second part scrutinizes the idea of the precarious as it appears in conjunction with life. Precariousness and precarity are related to dispossessability and dispossession, and to a politically induced inequality. The article concludes with a claim that the notion of the precarious offers itself as a possible point of departure for an entirely different conceptualization of equality, and as a strong basis for coalitional action or collective struggle. The specific positioning of the body and the political desire for radical equality in Butler's thought makes theories of performativity and precarity interrelated.
The introduction to the special section "Who Cares for Families? Narrative(s) of Return in Postso... more The introduction to the special section "Who Cares for Families? Narrative(s) of Return in Postsocialist europe" identifies and analyzes its core concept-the narrative of return. Families of today are talked about differently, and how they are narrativized matters. The narrative that stresses that family is under threat and in need of defense or a special form of care, figuring care as restitution of natural, traditional, or family proper, is termed the narrative of return. The trope of return is strongly normative and nondescriptive, as it relies on mythical temporalities that ought to be restored in our present. The article first defines the choice of concepts-narrative, return, care, and threat. Second, it applies this conceptual frame in the transnational context, particularly within the transnational anti-gender campaigns in the populist moment. Third, it focuses on the postsocialist part of europe, where, as the entire special section aims to demonstrate, the narrative of return gained particular currency. In eastern europe, these narratives are integral to larger projects of restoration of national agenda and serve as a tool of double emancipation: from the Soviet past and from the european Union present. Political actors using narrative(s) of return advocate and successfully push through fundamental changes in the political frameworks and value systems of the postsocialist countries. In sum, the article aims to demonstrate the conceptual background of a political tool.
Revista Discurso, 2021
O objetivo deste artigo é focalizar especificamente na descrição do homo politicus como um indiví... more O objetivo deste artigo é focalizar especificamente na descrição do homo politicus como um indivíduo soberano que governa a si mesmo. Buscando compreender o neoliberalismo como uma racionalidade governante pela qual tudo se economiza.
Гендерные исследования, 2022
The Journal "Гендерные исследования" published a special issue on Transnational feminist solidari... more The Journal "Гендерные исследования" published a special issue on Transnational feminist solidarity with Ukrainian Feminists. The paper is based on a short speech on the occasion of our virtual meeting in early May (organised by Judith Butler, Irina Zherebkina and Sabine Hark), and on several reflections of an antinationalist, antimilitarist feminist.
Proždrljivost, ur. Dragan Prole, 2021
Andrea Alkijato (Andrea Alciato) prikazuje proždrljivost slikom-amblemom koja otvara i zatvara od... more Andrea Alkijato (Andrea Alciato) prikazuje proždrljivost slikom-amblemom koja otvara i zatvara odeljak o „ustima“ njegove Emblemate (amblem 90, duborez, 1608). Na slici je muškarac – proždrljivci su mahom muškarci – velikog trbuha i dugog vrata, kakav odlikuje i galeba i pelikana koje drži u rukama. Dugovratost je referenca na popularnu legendu o Filoksenu s Lefkade, koji je sanjao o vratu nalik ždralovom da bi slatko meso duže klizilo niz njega. Pored toga što su i same dugovrate, ptice simbolizuju halapljivost i bučnost. Kako je pomenuto, slika otvara i zatvara „Usta“, prvi put naslovljena kao „Proždrljivost“, drugi put „Protiv brbljivog proždrljivca“. Jedenje i govorenje, premda temeljno različite aktivnosti – jedna nas veže za životinju, druga nas razdvaja od ostalih bića jer smo logon echon – uvek zahtevaju telo, usta, ždrelo. A prekomerno jedenje, pijenje možda još i više, oslobađa govor koji postaje verbozan, bučan, često i besmislen, nalik graktanju. Na to podseća i Ludost, progovorivši kroz Erazma: „Jer kakva bi smisla imalo opterećivati želudac tolikim jelima, tako skupocenim i tako biranim poslasticama, ako ne bi istovremeno i oči i uši, i sva duša uživali u smehu, šalama i dosetkama?“
O čemu i zašto brinemo? Politika, ekonomija i etika brige u svetlu pandemije COVID-19, 2021
Teza ovog izlaganja je da se tokom pandemije dogodilo nekoliko paralelnih i protivrečnih trendova... more Teza ovog izlaganja je da se tokom pandemije dogodilo nekoliko paralelnih i protivrečnih trendova koji pokazuju da je pitanje brige usitnjeno i disperzovano, da više nije sasvim jasno ko bi trebalo da bude zadužen za brigu, niti kako se pravda njeno povremeno potpuno odsustvo u situacijama koje su samo latentno krizne. Tvrdila bih da se u pandemiji dogodila individualizacija, ali i ukrupnjavanje države, a i da se pokazalo da individua nikad ne stoji sama: za samoizolaciju pojedinca brine se ono što, suprotno M. Tačer (čega je bolno postao svestan sadašnji premijer UK), postoji kao društvena mreža ruku.
Rodna ravnopravnost, od jednakih prava do jednakih mogućnosti, (ur.) Tibor Varadi i Marijana Pajvančić, Beograd: SANU , 2020
Последњих година род и питања родне равноправности се у различитим геополитичким контекстима, па ... more Последњих година род и питања родне равноправности се у различитим геополитичким контекстима, па и у Србији, користе као политичко оруђе у борби против демократије, постигнуте једнакости и освојених слобода. Род функционише као "симболички лепак" који у себи спаја различита друштвена незадовољства, те се родна равноправност у конзервативним и, све чешће, популистичким круговима одређујe као оно што води уништењу породице, нације и државе. Циљ излагања је да покаже како се јавни наратив против такозване родне идеологије лако може претворити у позив на укидање стечених слобода, постигнуте једнакости и равноправности, и одвећ крхке демократије. Настојаћемо да укажемо на сличности у национално различитим приступима овом питању, и да покажемо да тренд који се издаје као битно национални има суштински транснационални карактер. У тексту ћемо мапирати кључна места за разумевање борбе против такозване родне идеологије.
REDESCRIPTIONS Political Thought, Conceptual History and Feminist Theory, 2020
Reading Robinson Crusoe 300 years after its first publication can help us understand two major fa... more Reading Robinson Crusoe 300 years after its first publication can help us understand two major fantasies of our current moment: the desire to be in complete possession of oneself and thus invulnerable to the endless reconfigurations of the world one merely happens to be part of; and the desire to return to the times when society was ordained as an aggregate of self-contained, self-actualizing individuals. Both fantasies have been invested in the creation of the two paradigmatic figures of our time-the neoliberal homo economicus and the white masculine master of his property and affairs. Both desires have, additionally, rested upon numerous erasures not only of vulnerability and inter/dependence in general, but also and significantly of the body. I argue, however, that the desire to be bodiless goes hand in hand with the desire to place and possess bodies, as material or symbolic property, which are for various reasons denied the capacity to be self-actualizing, indivisible, and independent. Robinson Crusoe works as a fictional figure with which a self-possessed master identifies with and desires to return to. Bodies and Fantasies This text is about contemporary bodies and accompanying fantasies about bodilessness. My main claim is that the paradoxical longing for bodilessness has its twin face in neoliberal and authoritarian regimes of rationality: in the desire to be in complete phantasmal possession of oneself and thus invulnerable to the endless reconfigurations of the world; and in the desire to return to the phantasmal times when society was ordained as an aggregate of self-contained, self-actualizing individuals. Both fantasies have been invested in the creation of the paradigmatic figures of our time-the neoliberal homo economicus and the white masculine master of his property and affairs. My wager is that both regimes build on a fiction of an independent, sovereign, self-sufficient, and self-actualizing being-that is, an individual. The supposition I begin with is that the notion of individual is misleading, because it acts as a paradigm, both in economic and political terms, of a featureless anyone.
Health Care Analysis, 2020
The article examines the patient-doctor relationship, relying on Michel Foucault's concept of the... more The article examines the patient-doctor relationship, relying on Michel Foucault's concept of the clinical gaze. We argue that during the last decades, a profound transformation of the social nature of medicine took place, one that Foucault's understanding of the clinical gaze cannot adequately account for. First, the article offers an elaboration of the three-node network of clinical gaze, the clinic, and nosology to explain the positioning of the doctor and the patient within the specific social ontology generated by the rise of medicine. We then discuss intensive but irresolute developments brought by technological advancements, especially the X-ray tube. Finally, we argue that in the contemporary clinic, equipped with a plethora of sophisticated devices, the position of the doctor endured the most radical transformation in comparison with Foucault's proponent of the clinical gaze at the dawn of modern medicine.
Filozofija i društvo, 2020
This short contribution is written on the occasion of the book discussion of Sophie Loidolt's Phe... more This short contribution is written on the occasion of the book discussion of Sophie Loidolt's Phenomenology of Plurality: Hannah Arendt on Political Intersubjectivity (2018) at the Institute for Philosophy and Social Theory. It presents an attempt to read the two key notions Loidolt elaborates in her book-spaces of meaning and spaces of the public and private-from a critical perspective offered by Judith Butler's taking up of Arendt's work. Offering Butler's conception of social ontology through several major points of contestation with Arendt, I argue against an all too simple reduction of her understanding of the political and normativity to poststructuralist ones.
Kultura 163, 2019
У тексту се разматра такозвана антиродна идеологија. Реч је о глобалном феномену... more У тексту се разматра такозвана антиродна идеологија. Реч је о глобалном феномену који почива на снажном отпору променама у сфери рода, сексуалности и породице. Стратегије којима се служи редефинишу појам субверзије, приказујући субверзију као нешто конзервативно. Иако се јавља као културни отпор који се често позива на религију, теза је текста да је „родна идеологија“ испред свега политичко средство, секуларни колико и религијски инструмент за дефинисање пожељног друштва 21. века. У првом делу текста се указује на парадоксалне, често и противречне облике испољавања захтева поборника антиродне идеологије, уз нагласак на тезама о ненаучности, злоупотреби језика, идеолошком мотиву који се издаје као научно и политички неутралан. У другом делу текста се кратко разматра улога религије, и то римокатоличке и православне верзије хришћанства, у градњи овог феномена. У трећем и завршном делу показује како је род постао тачка укрштања противљења реартикулацијама значења права, људског, слободе и једнакости.
BURNING IN THE 21st CENTURY
WHAT LIES BEHIND “GENDER IDEOLOGY”
The text delves into the so called anti-gender ideology. Anti-gender
ideology is a global phenomenon established on a strong resistance to
changes in the domain of gender, sexuality and family. Its strategies
re-define the notion of subversion, demonstrating that subversion
nowadays can also be very conservative.Although anti-gender ideology
appears as a cultural form of resistance which regularly evokes religion,
the text claims that it works primarily as a political tool, a secular as
much as a religious instrument for defining the desirable society of the
21st century. The first part of the text demonstrates the paradoxical,
even contradictory articulations of the claims in support of anti-gender
ideology. A special emphasis is put on what becomes defined as the
non-scientific character of gender, the misuse and abuse of language
of gender, and its covert political aspirations which supposedly hide
themselves behind the neutrality of science. In the second part of the text, the role of religion, Roman Catholic and Serbian Orthodox religions in particular, is briefly examined. In the last section, I try to demonstrate
how gender allowed for an intersection of various oppositions to the
rearticulations of the meanings of the right, the human, freedom and
equality.
Politics and Image, Constantino Pereira Martins Pedro T. Magalhães (eds.), 2019
The main question this paper raises is what the images of war produce. What is our response to th... more The main question this paper raises is what the images of war produce. What is our response to the images of horror and, further, can seeing them make us want to stop wars? To answer these questions, I propose we examine several levels of what constitutes a response. The frames of horror re-present violence in different ways, thereby exercising a certain form of violence over us. Where does that violence take place – within our understanding or in our bowels? What is the nature of our affective reaction – is affect ever raw or is it mediated and ‘trained’? Does our understanding help in reworking our affects in such a way as to help us become critical of what we see and also perhaps develop a strong politico-ethical stance? Do images speak or do they only haunt us? The paper demonstrates our complex entanglement with the framed reality of an image, only to show that there are no easy, Manichean answers, since our response to the images of horror is the response of a social being whose eye has been always already framed by the frames themselves.
Filozofska istraživanja, 2018
Autorica u tekstu polazi od premise da je politički subjekt neoliberalizma, vladajuće političke r... more Autorica u tekstu polazi od premise da je politički subjekt neoliberalizma, vladajuće političke racionalnosti, individua koja se može okarakterizirati kao isključivi i nepodijeljeni posjednik samog sebe. Preispitivanjem tropa ne/ovisnosti razlažu se pretpostavke koje su uključene u pojam individue, a potom se, analizom konteksta njegove upotrebe u 19. stoljeću, pokazuje da je on bremenit genealogijama koje ograničavaju njegovu političku upotrebljivost u 21. stoljeću. Misliti protiv neoliberalizma zahtijeva napuštanje ideje individue kao suverenog vlasnika koji vlada sobom. Promišljanje alternativnog političkog horizonta, traganje za homo politicus-om koji se uistinu razlikuje od homo oeconomicus-a, iziskuje napuštanje političkog mišljenja koje polazi od pojedinca.
Since 1948, seven decades have passed. Even though this is said to be the “fastest time” in the h... more Since 1948, seven decades have passed. Even though this is said to be the “fastest time” in the history of time, these seven decades are probably too short a period to enable us to draw a line under and truly and thoroughly re-examine the heritage of the most ambitious charter in the history of human rights. Too little time has passed to understand how to realize the promise of the Universal Declaration: that world peace
is necessary for each member of the human community to have the right to life. Finally, it is possible that such a request can never move further than a promise, and the decades which are behind us can perhaps do nothing other than confirm that this promise stands firstly as a warning, rather than as any kind of model for use.
Od 1948. godine prošlo je sedam decenija. Iako je reč o „najbržem vremenu“ u istoriji vremena, ti... more Od 1948. godine prošlo je sedam decenija. Iako je reč o „najbržem vremenu“ u istoriji vremena, tih sedam decenija verovatno je malo da bi se podvukla crta i zbilja temeljno preispitala baština najambicioznije povelje u povesti ljudskih prava. Premalo je vremena prošlo da bi se razumelo kako ostvariti obećanje Univerzalne deklaracije: da je svetski mir nužan da bi svako u čovečanskoj zajednici imao pravo na život. Najzad, moguće je da se jedan takav zahtev nikada i ne može odmaći od obećanja, a decenije koje su za nama možda i ne mogu drugo do da potvrde da ovo obećanje pre stoji kao upozorenje, nego kao kakav šablon za upotrebu.
Feministiqa, 2018
The article discusses the emergence of ‘gender ideology’ in Serbia, focusing on the recent public... more The article discusses the emergence of ‘gender ideology’ in Serbia, focusing on the recent public outcry against the introduction of education packages on gendered violence in schools. The case demonstrates that this concerted action has been undertaken not by the ‘common people’ it purportedly represents, but by conservative academics. The struggle against ‘gender ideology’ divides ‘the people’ into two camps, upholding the values of the ‘normal’ (Serbian) family: that is, a middle-class, well-to-do family that wants to be left alone, unaffected and undisturbed by intrusions of the state. The article demonstrates the validity of the claim that gender acts as ‘symbolic glue’ in contemporary conservative struggles across Europe.
Uploads
Papers by Adriana Zaharijević
sociology of housing, the anthropological or psychological study of sexual behaviours and romantic relationships, and the study of people’s economies, power, and politics. However, on a second look, there is one word that does tie them – family.
BURNING IN THE 21st CENTURY
WHAT LIES BEHIND “GENDER IDEOLOGY”
The text delves into the so called anti-gender ideology. Anti-gender
ideology is a global phenomenon established on a strong resistance to
changes in the domain of gender, sexuality and family. Its strategies
re-define the notion of subversion, demonstrating that subversion
nowadays can also be very conservative.Although anti-gender ideology
appears as a cultural form of resistance which regularly evokes religion,
the text claims that it works primarily as a political tool, a secular as
much as a religious instrument for defining the desirable society of the
21st century. The first part of the text demonstrates the paradoxical,
even contradictory articulations of the claims in support of anti-gender
ideology. A special emphasis is put on what becomes defined as the
non-scientific character of gender, the misuse and abuse of language
of gender, and its covert political aspirations which supposedly hide
themselves behind the neutrality of science. In the second part of the text, the role of religion, Roman Catholic and Serbian Orthodox religions in particular, is briefly examined. In the last section, I try to demonstrate
how gender allowed for an intersection of various oppositions to the
rearticulations of the meanings of the right, the human, freedom and
equality.
is necessary for each member of the human community to have the right to life. Finally, it is possible that such a request can never move further than a promise, and the decades which are behind us can perhaps do nothing other than confirm that this promise stands firstly as a warning, rather than as any kind of model for use.
sociology of housing, the anthropological or psychological study of sexual behaviours and romantic relationships, and the study of people’s economies, power, and politics. However, on a second look, there is one word that does tie them – family.
BURNING IN THE 21st CENTURY
WHAT LIES BEHIND “GENDER IDEOLOGY”
The text delves into the so called anti-gender ideology. Anti-gender
ideology is a global phenomenon established on a strong resistance to
changes in the domain of gender, sexuality and family. Its strategies
re-define the notion of subversion, demonstrating that subversion
nowadays can also be very conservative.Although anti-gender ideology
appears as a cultural form of resistance which regularly evokes religion,
the text claims that it works primarily as a political tool, a secular as
much as a religious instrument for defining the desirable society of the
21st century. The first part of the text demonstrates the paradoxical,
even contradictory articulations of the claims in support of anti-gender
ideology. A special emphasis is put on what becomes defined as the
non-scientific character of gender, the misuse and abuse of language
of gender, and its covert political aspirations which supposedly hide
themselves behind the neutrality of science. In the second part of the text, the role of religion, Roman Catholic and Serbian Orthodox religions in particular, is briefly examined. In the last section, I try to demonstrate
how gender allowed for an intersection of various oppositions to the
rearticulations of the meanings of the right, the human, freedom and
equality.
is necessary for each member of the human community to have the right to life. Finally, it is possible that such a request can never move further than a promise, and the decades which are behind us can perhaps do nothing other than confirm that this promise stands firstly as a warning, rather than as any kind of model for use.
Offers a novel understanding of Butler’ work as a call for an insurrection at the level of the real
Provides a framework based on an intersection of four main pillar-concepts, performativity, agency, livable life and non-violence
Reads Butler’s philosophy as centred on bodies
Reads Butler’s work as a convincing counter-argument against liberal versions of ontology
This book is the only monograph-length study of the work of Judith Butler to focus on the entire scope of her work, including the last decade of her writing. In light of these texts, it presents a fresh interpretation of Butler’s political thought, oriented by the idea of an insurrection at the level of the real.
that women peace activists should get the most of the credit for saving the “face and honour” – to use these words rarely associated with feminism – of both these countries. However, we also knew that the experiences of war and destruction, and ergo peace building, had been largely dissimilar in Bosnia and Herzegovina and in Serbia, to the point where they were perhaps incomparable. Our aim was thus to try to explain the context in which we lived and acted, and to compare the reflections
by those seeking for peace to be much more than the absence of war. This text is therefore, a chorus of women’s voices joined together, as in a Greek
tragedy, to explain what is not there, even though it could and should have been attained.
leta 2021. sa aktivistkinjama različitih generacija. I pre no što smo počele da pišemo, znale smo da su mirovnjakinje najzaslužnije za „obraz i čast“ – reči koje ne idu često uz feminizam – obeju zemalja. Međutim, znale smo i da su iskustva rata i razaranja, pa samim tim i izgradnje mira, bitno drugačija u Bosni i Hercegovini i Srbiji i da se ona možda i ne mogu porediti. Cilj nam je stoga bio da pokušamo da objasnimo kontekst u kojem živimo i delamo i da uporedimo promišljanja onih koje od mira traže da bude daleko više od odsustva rata. Utoliko je ovaj tekst hor glasova žena koje su njime udružene i koje, kao u antičkoj tragediji, objašnjavaju ono čega nema, a moglo je i trebalo da se dogodi.
Kako je već naznačeno, to bi moralo biti ono što radi filozofija. Nagoneći nas da se zapitamo nad nekim najosnovnijim iskustvima koja imamo suočeni sa svetom, filozofija prekida životne poslove, zaustavlja nas u njihovom središtu, prinuđuje nas da stanemo i ostanemo u pitanju. Političko nas, s druge strane, pokreće, goni na delanje, ubrzava svet života, smeštajući nas usred mnoštva, i uvek među druge. Tu paradoksalnu istovremenost stajanja i kretanja, dvostruki angažman ka unutra i ka svetu, pokušava da zahvati podnaslov koji obećava političku filozofiju. Stavljena u taj okvir, ova knjiga, međutim, ne želi da uhvati samo naše pojedinačne promene u susretu s tekstom, već nastoji da razume i daleko šire pitanje koje on ima moć da pokrene – pitanje društvene transformacije.
Ono što politička filozofija Džudit Batler radi najtemeljnije je povezano s performativnošću. Jasno, performativnost je ključan pojam njenog teorijskog poduhvata, prva reč koja dolazi na um kad se na njega pomisli. Međutim, ovde je reč o jednoj sasvim specifičnoj dimenziji performativnosti, o izvođačkom aspektu samog teksta. Tekst izvodi: svaki njen tekst je svojevrstan performans u jeziku (i moglo bi se tvrditi da je upravo to ono što njene tekstove čini tako zavodljivim i rasplesanim, ili frustrirajućim i parališućim). Središnja teza ove knjige jeste da politička filozofija Džudit Batler izvodi pobunu u ravni ontologije (PL, 33), izvodeći to kao zahtev koji se čitaocima upućuje, koji nas izaziva. Tekst nas nagoni da se zapitamo šta je stvarno, da li je to sve što jeste i da li se stvarno može misliti nekako drugačije – štaviše, može li se nešto učiniti da stvarno postane drugačije. Nešto se u tekstu, i u nama zajedno s njim, buni. Budući da svaka pobuna ima političku narav, političko iskrsava iz samog teksta i angažuje in medias res. Njen tekst ne nudi objašnjenja pobune, on nije ni njen opis, ni njen propis. Pa ipak, zahvaćeni tom tekstualnom pobunom u ravni stvarnog, postajemo zatečeni u činu koji nas otvara, koji nas inicira u promenu koja nam se zbiva sada i ovde. Knjiga nosi naslov Život telā zbog toga što se na nekom neizrecivom nivou pobuna doživljava kao neizbežna, kao nešto čemu se ne možemo odupreti jer je ulog previsok: ulog je sâm život.
Oni koji bar donekle poznaju delo Džudit Batler jamačno će zastati kod reči „telo“. Nije li se zamašan deo kritike njenog dela organizovao oko pretpostavke da se telu nikada nije poklanjalo dovoljno pažnje? Nije li takoreći opšteprihvaćena teza da teorija performativnosti i njeno specifično uobličenje roda i pola staju na put onom što se uobičajeno određuje kao stvar tela? Zar se subjekt performativnosti ne javlja kao neumoljivo zapreten u diskurse, i nije li upravo on simbol gotovo potpunog odsustva materijalnosti, takav da postoji jedino kao lingvistička stvar, u govornom činu? Premda bi se moglo reći da uvođenjem prekarnosti Batler stavlja značajniji naglasak na tela čime kao da unekoliko koriguje svoje početke, moja će tvrdnja biti da je telo nesvodivi subjekt njene političke filozofije, te da je telo ono što u bitnom smislu spaja performativnost i prekarnost, odnosno ranu i kasnu fazu njenog rada. Život tela je ono što nas čini društvenim bićima, ono što uslovljava da jedina ljudska stvarnost bude društvena stvarnost. Kako „izmeniti“ stvarno tako da ne postoje životi koji će biti manje življivi i, samim tim, manje ljudski, pitanje je koje će, prvi put nedvosmisleno formulisano u Okvirima rata (Frames of War [2009]), postati na specifičan način vezano za polje socijalne ontologije.
Pozivanje na Deleza ovde je u funkciji predstavljanja težnji i okvira u kojem su se te težnje realizovale. Reči kojima se bavi ova knjiga – građanin, pojedinac, privatno, javno, pol, klasa, država, reforma, političko, itd. – nisu samo deo teorijskog arsenala koji se dosledno upotrebljava bar dva veka unazad. Reč je o izrazima koje svakodnevno koristimo, znajući o čemu govorimo. Otuda je prvo pitanje, koje je zahtevalo povratak u sâmo istorijsko jezgro tih pojmova, ali i pristanak na naučno-fantastične okvire, bilo – šta zapravo te reči znače. Pristajanje na ne-znanje ili na nedovoljno znanje uslovilo je i primenu detektivskog metoda o kojem Delez govori. Razrešavajući mnoštvo lokalnih situacija koje je tekst proizveo, i sami su se pojmovi menjali i odstupali kako od svoje svakodnevne upotrebe, tako i od mnogih autoritativnih tekstova koji ih ekspliciraju.
Pojmovi oko kojih je ovaj tekst građen nisu bili unapred fiksirani, niti su samo uklapani u istorijsko tkivo koje im se velikodušno prilagođavalo. Treba odmah jasno naznačiti da razlog tome nije nekakva žudnja za igrom rečima ili smislom. U jednom specifično viktorijanskom igrokazu ili, bolje, veoma zamršenom plesu sa smislom, razgovor Alise i Jajeta Harambaše pokazuje zašto je početna otvorenost onoga ko piše i onoga o čemu se piše tako važna.
„Kada ja koristim neku reč“, reče Jaje prilično prezrivim tonom, „ona znači upravo ono što biram da znači – ništa manje i ništa više.“
„Pitanje je“, reče Alisa, „da li ti možeš da učiniš da reči označavaju tako mnogo različitih stvari.“
„Pitanje je“, reče Jaje Harambaša, „koja će biti gospodar – to je sve“. (Carroll 1998: 196)
Kako pojmovi počinju da imaju značenje? Kako dolazi do toga da oni znače samo jedno, a ne toliko toga drugog? Otkuda dolazi moć da reči ukazuju na neke istine? Kako značenja prikrivaju, a kako otkrivaju delove istine? Kako se, najzad, investira moć u to da značenje reči bude upravo ono izabrano, a kako nastaju neka takoreći podzemna značenja koja mogu da upute izazov „izabranoj“ istini? Šta, najzad, uopšte znači biti građanin, biti pojedinac, biti žena; šta je „istina“ tih pojmova?
Otvorenost pred ovakvim pitanjima nije uslovljena samo neiscrpnom filozofskom radoznalošću. Nju je podstakla želja da se razume kako je moguća nejednakost među ljudima. Verujem da ovo politički naivno i prema savremenim akademskim obrascima „veliko“ i nezgrapno pitanje, predstavlja jedno od najvažnijih, ako ne i najvažnije pitanje koje se uopšte može postaviti. Jer pokušaj da razumemo zbog čega nejednakost postoji i danas kad imamo nebrojene mehanizme koji teže tome da ustanove jednakost kao modus življenog života, prvi je korak ka tome da sebi ne dopustimo da je uzimamo kao prostu datost. Taj pokušaj takođe treba da nas navede na zapitanost kako je jednakost uopšte postala misliva kao udaljeni ideal, a ne kao uvek već ostvariva mogućnost. Pokušaj da razumemo, najzad, uvek je i implicitan poziv da se ne prepustimo ravnodušnosti nemišljenja i nedelovanja.
Otuda je Alisin pokušaj da razume svrsishodniji od tobože sveznajućeg stava Jajeta Harambaše. Kako je moguće da među ljudima postoje hijerarhije u ljudskosti? Kako je i zašto došlo do toga da se ustanovi obrazac prema kojem se ljudskost nekih vrednuje više, a nekih manje? I kako je moguće – kakvi su istorijski preduslovi za to – da takav način mišljenja opstaje i danas? U duhu izabranog naučno-fantastičnog okvira mogao bi se, prostodušno i bez imalo ustezanja, zamisliti svet u kojem su, recimo, na temelju prirodnih prava od kraja XVIII veka zbilja svi ljudi, kao ljudi, bili jednaki. Zamislivši to, moramo se upitati kako bi izgledao svet danas, dva veka kasnije, da su svi ti zamišljeni ljudi u jednakoj meri polagali i ostvarivali pravo na ontologiju ljudskosti.
Postavljanje naivnih pitanja – naivnih i u smislu čestite namere i u smislu neznanja, ili pre nemoći razumevanja – samo po sebi, međutim, nije bezazleno. Da bi se u maniru policijskog romana pokazalo šta je to što generiše nejednakost u svetu u kojem je odsustvo stepenovanja ljudskosti zamislivo, neki pojmovi koji inače deluju „nevino“ morali su se, rešavajući lokalne situacije, prikazati u drugačijem svetlu. Pitanje – zašto postoje nejednaki? – moralo se proširiti u pitanje – kako su upravo oni postali nejednaki i u odnosu na koga? Ako ne polažu svi ljudi pravo na ontologiju ljudskosti, mora se pokazati kako to da se neki ljudi računaju i kvalifikuju, ali i kako i zašto su oni drugi sistematično lišavani privilegije na to pravo. O tome govori Džudit Batler (Judith Butler) kada kaže da je „područje ontologije regulisan domen: ono što je u njemu proizvedeno i što je iz njega isključeno da bi se domen konstituisao, po sebi je posledica moći“ (Batler 2003: 285). Odlučiti se na delovanje unutar tog područja podrazumeva njegovo opskrbljivanje onim što (naizgled) izostaje, na otkrivanje konstitutivnosti onoga što je isključeno kao nejednako. Drugim rečima, ono podrazumeva proizvodnju drugačijeg vida ontologije o nama samima. Cilj te proizvodnje je davanje vidljivosti, širenje granica razumljivosti i otvaranje mogućnosti htenja. Mišel Fuko (Michel Foucault) tu drugačiju ontologiju opisuje kao nešto što nije ni teorija, ni skup teorija ili znanja. Kritička ontologija je „filozofski život gde je kritika onoga što jesmo istovremeno i istorijska analiza granica koje smo postavili, i iskušavanje njihovog mogućeg prekoračenja“ (Fuko 1995: 244).
By collecting these essays in a single volume, Catherine Baker encourages historians to look at gender history across borders and time periods, emphasising that evidence and debates from Eastern Europe can inform broader approaches to contemporary gender history.
U përpoqëm të ndjekim me rigorozitet normat e drejtshkrimit të të dy gjuhëve, por njëkohësisht edhe të ruajmë koloritin e stilit të secilit autor, duke ofruar një panoramë tekstesh të veçanta, por të kompletuar në tërësinë e librit. Përkrah emrave të shqipëruara jepen edhe format origjinale të tyre, ndërsa bibliografia u unifikua me qëllim që
t’u shërbejë kërkuesve të mëvonshëm si pikënisje për kërkime më të detajuara. Dukemarrë për bazë idenë, se teoria është thellësisht politike dhe se ndikon gjerësisht në mënyrën sesi e përfytyrojmë dhe e ndërtojmë botën tonë, qëllimi ynë ishte që t’i jepnim publikut një botim, ku në mënyrë kritike promovohet politika e miqësisë. Gjithashtu,
qëllimi ynë ishte që të inkuadrojmë në dialog shkencëtarë dhe intelektualë nga Kosova, Serbia si dhe nga Shqipëria, duke e zgjeruar kështu spektrin e çështjeve, që na lidhin me njëri-tjetrin. Prandaj besojmë se ky libër sjell progres në fushën e bashkëpunimit dhe kërkimit mbi marrëdhëniet shqiptaro-serbe. Por jemi të vetëdijshëm, se përkrah
përshkrimit të gjendjes bashkëkohore dhe progresit në këtë fushë, ky libër nxjerr në pah edhe mungesat teorike dhe empirike në shkencën kosovore, serbe dhe shqiptare. Për ata lexues, që me të drejtë mund të ngrenë pyetjen, se pse nuk inkuadruam edhe shkencëtarë të tjerë, të jashtëm, të cilët me dijen dhe ekspertizën e tyre do ta meritonin
plotësisht të ishin pjesë e këtij projekti, duhet të shtojmë se me vetëdije vendosëm “të mbështetemi në forcat tona”. Siç shprehet kjo explicite në disa punime, mendojmë se ka ardhur koha që nëpërmjet angazhimit vetjak dhe afirmimit të atyre zërave brenda kulturës serbe dhe shqiptare, të cilat kanë kërkuar dhe kërkojnë një bashkëpunim dhe respekt të ndërsjelltë, të ndërtohet një traditë e re, e cila në kundërshtim me diskursin aktual të armiqësisë do të promovojë një lloj tjetër marrëdhëniesh.
and devoided of any social hope.
In that sense, the authors of this volume tried to offer many ways in which we could (re)think “Foucauldian engagement.” Following his somewhat overlooked cues, they tried to combine theory “that has political meaning, utility and effectiveness” with the “involvement with the struggles taking place with the area in question”. Throughout the volume, in different connotations, we repeatedly hear the question of what we as theoreticians do, or should do. Do we play the role of prophetic intellectuals who think instead of others, prescribe objectives and means, and tell people what they should believe and ought to do? Or can we join in Foucault’s dream of an intellectual “who incessantly displaces herself, doesn’t know exactly where she is heading nor what she’ll think tomorrow because she is too attentive to the present”? This question is related to how we do things as well. Do we collaborate with practitioners, in order to modify the institutions and practices we theorize about, which also allows for the possibility of the thought itself being reshaped in this process?
kolikoj je meri deo svih pravnih sistema. U osnovi je državnih poredaka
Evrope, premda se to ne primećuje i ne opisuje izvan istorije žena” (str.
94). Ovim rečima započinje prilog Marion Revekamp (Marion Röwekamp)
knjizi Feminist Approaches to Law. Više stvari je zapanjujuće – i zakonitost diskriminacije, i njena količina i rasprostranjenost, i njena potpuna sraslost s pravom, ali i činjenica da se o tome govori gotovo isključivo u istorijskim tekstovima (koji često ne pripadaju oblasti strogo pravne istorije) koji se bave ženama kao izolovanom društvenom kategorijom. Na taj način, specifična diskriminacija, ovog puta tematska, opstaje. Diskriminacija po osnovi roda je rubna tema, kao da nije utkana u sve pravne sisteme, kao da ne odlikuje načine na koje se ukupno pravo gradilo, kao da ne aficira načine na koji je stvaran i održavan pravni subjektivitet. Zbilja, ima u tome nečega zapanjujućeg – posebno ukoliko uzmemo u obzir koliko su istorijski mlada zakonodavstva koja su protiv diskriminacije, kao i činjenicu da i dalje nisu sasvim ukorenjena te da ih je moguće menjati, odnosno da je diskriminaciju moguće vratiti kao staru i proverenu tekovinu evropskog prava.
This is particularly pertinent to contested regions where politics (still) primarily revolves around defining territorial borders, and where these volatile borders frame the identity politics that (still) shapes the political realm at large. Such is the case in Serbia and Kosovo, on which Gordana Subotić’s political ethnography focuses. "Gender, Nation, and Women Politicians in Serbia and Kosovo" is certainly not the first book about the post-Yugoslav region to deal with the contentious issue of gender and
nation. It is, however, the first to tackle this tangled issue from the perspective of the women who actively do politics.
On se, štaviše, može razumeti i kao zasnivajući za tu oblast. Ključne reči
ove snažno angažovane knjige date su u njenom naslovu, a prvi paragraf
obaveštava i o količini njihovog pojavljivanja: negativnog će biti najviše, minimalno i angažman će se pojavljivati uz njega, od čega minimalno
više. „Angažman“ koji je velika pozadina ovog teksta, koji pravda i primat
minimalnog i gest zasnivanja, iskrsava pokatad, i zapravo najviše u zaključku knjige, gde se najdoslovnije brani, ali kao negativan.
naučnom saradnicom Instituta za filozofiju i društvenu teoriju, koji je obavljen u sklopu prve epizode podkasta „Zvuk misli“, u okviru istog instituta. Adriana Zaharijević bavi se mnogim temama u oblasti političke filozofije, feminističke teorije i društvene istorije. Napisala je nekoliko knjiga, kao što su Postajanje ženom i Ko je pojedinac? Genealoško propitivanje ideje građanina, a čitaocima je verovatno najpoznatija kao autorka od autoriteta u studijama roda. Povod za organizovanje ovog intervjua bilo je objavljivanje njene nove knjige pod nazivom Život telā: Politička filozofija Džudit Batler.
Pod pretpostavkom da neće doći do uvek spasonosnog ’drugog kruga’ – kada se nekako, takoreći na silu, okupe i apstinenti i oni ne baš sasvim odlučni na koju stranu da se privole – referendum o britanskom izlasku iz Evropske unije rešena je stvar i sada već ispričana priča. Iako bi ga, prema rezultatima, pre valjalo nazivati Enxitom nego Brexitom, Ujedinjeno Kraljevstvo, ovog časa prilično razjedinjeno, odlučilo je najdemokratskijom procedurom da napusti savez čiji je član od 1973. godine. Umesto priče o Kraljevstvu, ovo je tekst o konačnom krahu 1989. godine i posledicama koje on ima po razumevanje vremena koje sledi.