Faculteit Letteren & Wijsbegeerte

verder wat anoniem kleingoed, soms in een zeer deerlijke staat... dat is zowat alles wat tot heel ver in de veertiende eeuw aan Middelnederlandse lyriek bewaard is gebleven. Ons taalgebied mag dan klein zijn, in vergelijking met de ongeveer 2500 Noordfranse of 1500 Hoogduitse liederen die alleen al uit de periode tot 1350 overgeleverd zijn -ik houd dan nog niet eens rekening met de niet-gezongen lyriek in deze literaturen -is de balans maar pover. 1 Ooit vergeleek de Utrechtse hoogleraar W.P. Gerritsen de bewaarde Middelnederlandse literatuur met 'wrakstukken die na een storm zijn aangespoeld'. 2 Later heeft J. Goossens betoogd dat deze vergelijking al te pessimistisch was, en dat we alles bij elkaar weliswaar geen compleet, maar toch een vrij representatief beeld hebben van wat er in de eerste eeuwen van onze literaire geschiedenis aan het perkament is toevertrouwd. 3 Maar wie de schaarse resten van onze twaalfde-, dertiende-en veertiende-eeuwse lyriek in ogenschouw neemt, zal vermoedelijk geneigd zijn te erkennen dat Gerritsens uitspraak althans voor dit gedeelte van onze letterkunde een grote graad van waarschijnlijkheid bezit. Of is de schaarse overlevering wel degelijk representatief en moeten we erkennen, dat er in deze periode niet zoveel Middelnederlandse 'hoofse' lyriek is geweest? De argumenten, die in het hierna volgende artikel van Hogenelst en Rierink ten gunste van deze stelling worden aangevoerd, verdienen zeker nader onderzoek.

This article offers a critical discussion of Rudi Malfliet’s recent book De andere Hadewijch [The Other Hadewijch], in which it is contented that Hadewijch’s writings should be considered much more heterodox than it is usually assumed by a research tradition that is heavily indebted to a ‘particular religious perception and methodology’. The influence of Joachim of Fiore in particular should be considered crucial for a correct understanding of her works.
This article demonstrates that Malfliet’s understanding of the concept ‘beguine’ is anachronistic and that his joachimite, numerological and autobiographical interpretations of Hadewijch’s writings remain unconvincing. Finally it is shown that his reconstruction of Hadewijch’s biography is untenable, as it either lacks any documentary  basis or results from preconceived interpretations  of the literary and historical sources adduced.

En el prólogo de Der minnen loep (El curso del amor), un ars amandi en neerlandés medieval, que fue escrito en Roma en 1411-1412 por Dirc Potter, un diplomático en el servicio del conde de Holanda, la diosa Venus es representada como una mujer alada y coronada, con los ojos vendados y con una lanza en una y un fuego en otra mano. Unos especialistas de la literatura en neerlandés medieval han afirmado que esta descripción sólo puede explicarse por influencia de la literatura y/o iconografía alemana. Sin embargo, en la Edad Media, en diversas partes de Europa, Venus fue representada con los mismos atributos que su hijo Cupido. De esta manera, no hay razón para suponer que Potter haya modelado su Venus conforme a una tradición iconográfica y/o literaria alemana. Se discute entre otras cosas la canción Celeis cui am de cor e de saber del trovador Guiraut de Calanson, varios textos en las literaturas latina y alemana, y representaciones de Venus en miniaturas y en armaritos llamados « de amor » (Minnekästchen).

Met een krans in het haar, het hoofd in de linkerhand en de elleboog op de linkerknie zit Hendrik van Veldeke midden in een uitbundig lentelandschap. Over zijn schouder loopt een dapper eekhoorntje, maar hij schenkt er geen aandacht aan. In gepeinzen verzonken wijst hij met zijn rechterwijsvinger naar de onbeschreven rol, die in een sierlijke boog vóór hem zweeft: een onmiskenbaar teken dat hij een dichter is van teksten die voor de mondelinge voordracht zijn bestemd. 1 Net zoals wel vaker in het beroemde Große Heidelberger Liederhandschrift is deze voorstelling van de dichter door één van diens teksten geïnspireerd, in dit geval door de strofe die als allereerste op de achterkant van het blad met de miniatuur te lezen is: 2 Ez sint guotiu niuwe maere, Het is goed nieuws daz die vogel offenbaere dat de vogels luid singent, dâ man bluomen siht.

Liefde is zonder enige twijfel het meest prominente thema in het Gruuthusehandschrift. Ze vormt het onderwerp van het overgrote deel van de liederen en van negen van de zestien gedichten. En aantal van deze teksten lijkt een gelegenheidskarakter te hebben gehad met als doel de toenadering tussen leden van beide seksen te faciliteren. De liefde en de geliefde worden vaak in vergeestelijkte termen beschreven: deugden als standvastigheid en trouw worden opgehemeld; erotiek, seks en overspel worden als niet-navolgenswaardig gedrag in komische liederen neergezet. Maar ook de neerslachtigheid die door een mislukte liefde kan worden teweeggebracht komt meermaals aan bod. In de latere gedichten lijkt liefde te moeten wijken voor devotie, in de twee laatste wordt ze zelfs als zondig veroordeeld. Tijdens een ochtendwandeling in een paradijselijk lentelandschap raakt een jonge man in de ban van een magisch licht dat uit een prachtige toren komt. Maar op zijn weg daarheen neemt een sinister personage, Twifel 'Vertwijfeling', hem gevangen en sluit hem op in een toren ghemaect van grawen steene. Gelukkig vindt hij daar, verscholen achter een klein deurtje, vrauwe Hope. Wanneer hij er blijk van geeft een begenadigd lieddichter te zijn, schenkt ze hem de kracht van een nieuwe Samson, zodat hij erin slaagt met haar uit te breken. Wanneer hij eenmaal buiten is, treft een pijl, die vanuit het prachtige kasteel afgeschoten wordt, hem recht in het hart. Met de hulp van Hope slaagt hij erin binnen te geraken en -ondanks hevig verzet van vrou Hoede 'Behoedzaamheid' en haar partijgangers -met zijn dichterlijke talenten het vertrouwen te winnen van heer Melancolie. Deze schenkt hem een livrei met zijn kleuren (grijs en groen) en stelt hem aan de burchtheer voor. Met een lied dat algemene bewondering wekt, weet de jongeling ook diens gunst te winnen, zodat hem drie sleutels worden toevertrouwd: Trauwe, Eere en Antieren 'omgang'. Hiermee kan hij zich in volle vrijheid door de burcht bewegen. Wanneer hij echter Trauwe en Eere kwijtraakt, wordt hij voor straf uit het kasteel verbannen. Gekleed in een grijs habijt moet hij voortaan verblijven in een ommuurde tuin, waar hij zich met zeven bittere vruchten moet voeden. De beginletters van hun namen vormen samen het woord S-C-E-I-D-E-N.

Both in his impressive book on Hadewijch’s imagery and in various articles, Joris Reynaert has demonstrated, firstly, that the Bible and patristic and courtly literature deeply influenced Hadewijch’s literary work, and secondly, how she adapted the themes and terms she borrowed for her own purpose. In this article, Reynaert’s conclusions are tied in with a passage in Letter 24, in which Hadewijch urges her addressee to take what she reads or hears ‘into her heart’, advice she no doubt put into practice in her own life. She stored whatever she read or heard in her heart, the seat of her memory. She meditated upon it and assimilated it, so that it became part of her own mental equipment.
In the second part of this article, several passages from the songs are analysed in order to show to what extent and how exactly memory and meditation steered Hadewijch’s writing process. The important role of memory in the compositional process may help us to understand how Hadewijch, in spite of the absence of an existing tradition of mystical poetry in the vernacular, was able to create a poetic ‘register’ of her own, which enabled her to compose 45 songs which sounded both new and familiar at the same time.

De vraag mag gesteld worden of de titel van dit hoofdstuk niet aanmatigend of toch minstens misleidend is. Slechts twee minnezangers zijn immers uit de Nederlanden afkomstig, Hendrik van Veldeke en Jan I van Brabant, en hun lyriek is uitsluitend in Hoogduitse handschriften bewaard gebleven. Sangspruchdichtung is er in de Nederlanden niet geweest. Er zijn wat zeldzame, anonieme lyrische brokstukken. En uiteraard zijn er de vijfenveertig liederen van de Brabantse mystica Hadewijch en de tien strofische gedichten van de West-Vlaamse dichter Jacob van Maerlant, twee lyrische oeuvres die in hun tijd echter nogal geïsoleerd lijken te staan. Kortom, het is weinig, en het is divers. Is het niet te weinig om een afzonderlijk hoofdstuk 'Nederlandse lyriek' te verantwoorden? En is wat overgeleverd is niet te divers, om een enigszins coherent beeld mogelijk te maken?

Jozef van Mierlo (1878Mierlo ( -1958: Vlaams en katholiek Prof.L. Scharpé 1 is het die mij, na een eerste verkenning op het gebied van ons vroegste liturgisch tooneel, tot de studie van Hadewijch zette. Dat bracht mij op het gebied van onze Middelnederlandsche mystiek, en zoo op dat van de Middelnederlandsche literatuur in het algemeen. Mijn eerste ervaringen wekten in mij het vermoeden, dat er hier voor ons, Vlamingen en katholieken, nog heel wat kon gedaan worden. Toen ik dan zelf, na den eersten wereldoorlog, professor werd in Nederlandsche letterkunde, eerst voor onze jonge paters te Drongen, daarna aan onze Faculteit te Namen, had ik mijn cursus van Middelnederlandsche Letterkunde uitvoerig geschreven en aan prof. Scharpé, alsmede aan Prof. Persijn 2 , meegedeeld. Zij zetten mij aan om het [sic] uit te geven. Zoo ben ik geschiedschrijver der Middelnederlandsche letterkunde geworden: door aanmoediging ook weer, die van deze Universiteit is uitgegaan. Ik kan me nu slechts verbazen over den jeugdigen overmoed, waarmede ik dat werk in het licht heb gegeven. Men mag ook niet te laat beginnen, zal de verlammende vrees voor kritiek niet alle initiatief in de kiem dooden. Het werk werd voor mij de grondslag voor mijn verdere studiën. Want nu eerst werd ik mij ten volle bewust wat al losse beweringen en voorstellingen ik nog te goeder trouw had overgenomen. Ik wilde ze aan

A comparison between the Gruuthuse MS (ca 1400) and contemporary French and German poetry yields the following propositions:
1. The Gruuthuse poet borrowed the idea that making poetry should be considered a "constich werc", i.e. a craft that requires knowledge and skill, from French courtly literature in the tradition of Guillaume de Machaut and Jean Froissart. In the Gruuthuse MS, this metaphor comes close to experienced reality, as it was used to legitimize poetry in an environment of entrepreneurs, merchants and wealthy artisans.
2. Again in the tradition of Machaut and Froissart, making poetry is conceived of as a writing activity, resulting in ingenious products that deserve to be collected. The Gruuthuse MS may be considered the outcome of such a process.
3. The Gruuthuse MS is not the work of a circle, but the work of one author, Jan van Hulst, who put his pen at the disposal of persons and partly overlapping organizations belonging to the upper crust of Bruges. At the same time, the manuscript mirrors his own evolving opinions about love and devotion.
4. The Gruuthuse songs originated on the crossroads of the French and Lotharingian song cultures. The uniqueness of the Gruuthuse songs is partly due to the artful synthesis of both traditions.

Der Medioniederlandist, der auf einem Syposium zur Sangspruchdichtung einen Vortrag halten muß, steht mit leeren Händen da. Wenn er die Definition anwendet, mit der Helmut Tervooren in den Spuren Karl Simrocks den Sangspruch umschreibt -"Sangspruch ist im Rahmen der Lieddichtung alles, was nicht Liebesdichtung ist" 1 -, dann kann er sich der Folgerung nicht entziehen, daß in der mittelniederländischen gesungenen Lyrik nichts überliefert ist, das als solches bezeichnet werden kann. Sehen wir von der um 1400 entstandenen und heutzutage meistens in Holland lokalisierten Haager Liederhandschrift ab, 2 dann müssen wir außerdem feststellen, daß auch die deutsche Sangspruchdichtung nicht über das Rhein-Maasgebiet hinausgekommen ist. Hinsichtlich des Minnesangs ist die Lage auf den ersten Blick wohl kaum besser zu nennen. Jahrzehntelang haben die Niederlandisten Mut geschöpft aus der Schlußfolgerung, zu der Theodor Frings und Gabriele Schieb 1948 aufgrund eines Vergleichs zwischen der Lyrik Heinrichs von Veldeke und derjenigen Hadewijchs gelangt waren. Auf der Grundlage zahlreicher Parallelen zwischen den beiden lyrischen OEuvres waren die Leipziger Forscher davon überzeugt, daß beide Dichter in "einer machtvollen * Mein Antwerpener Kollege Prof. Dr Roland Duhamel hat mein Deutsch mit großer Sorgfalt korrigiert. Ihm sei hier herzlich gedankt.